Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 31

[p. 229]

Een zwerver komt thuis - telkens opnieuw
De klassieke mythe in de moderne jeugdliteratuur
Stijn Praet

In 2014 behaalde Sylvie Geerts haar doctoraat in de Letterkunde met het lijvige proefschrift Hoe Skylla in een graafmachine veranderde. Daarin tracht zij vanuit een ideologiekritisch en literair-historisch perspectief de vinger te leggen op een aantal tendensen die zich de voorbije vijf decennia hebben voorgedaan in de Nederlandstalige jeugdliteratuur, meer bepaald met betrekking tot het bewerken van verhalen en verwerken van verhaalelementen uit de klassieke mythologie. De rode draad in deze dissertatie is de vraag hoe men dergelijke mythebewerkingen kan relateren ‘aan bredere socio-culturele ontwikkelingen die verband houden met zowel de jeugdliteratuur, als de receptie van de klassieken’ (p. 4).

Het uitgebreide antwoord dat Geerts hierop formuleert is degelijk onderbouwd, mooi genuanceerd en zorgvuldig uiteengezet. Stap voor stap en in een helder Nederlands voert zij de lezer mee op haar academische odyssee. Een vrijblijvend pleziertochtje is het echter niet: Geerts uitvoerige literatuurwetenschappelijke beschouwingen vergen een geëngageerde lezer die bereid is om zich door een forse brok theorie en data te werken alvorens tot de kernbevindingen te komen. Ook de hoofdstuklange gevalstudies laten zich niet altijd even makkelijk overwinnen, aangezien ze elk een soms wat overrompelde mix van kleinere onderwerpen en invalshoeken naar voren schuiven en bij wijze van vergelijking ook voortdurend oscilleren tussen de vele bewerkingen in het onderzoekscorpus (een negentigtal in totaal). Dit maakt dat het soms moeilijk is om het bos nog door de bomen te zien. Hoewel

[p. 230]

Geerts steeds nauwgezet te werk gaat bij het beschrijven van haar doelstellingen en methodes waren wat meer tussentijdse conclusies aan het einde van ieder hoofdstuk dan ook wenselijk geweest. Dergelijke formele hindernissen, deels eigen aan het genre van het academische proefschrift, hoeven een positieve evaluatie van het geheel echter niet in de weg te staan. Hoewel het niet mogelijk is om dit werkstuk afdoende te condenseren in enkele alinea's wil ik de lezer niettemin een ruwe indruk meegeven, ook bij wijze van een eerste oriëntering wanneer hij/zij er zelf mee aan de slag wil.

In het eerste hoofdstuk en de vier korte inleidende paragrafen die daaraan voorafgaan, presenteert Geerts haar onderzoeksvragen en methodologie tegen de achtergrond van de hedendaagse klassieke receptiestudies, het veelvormige twintigste-eeuwse mytheonderzoek en recente ideologiekritische benaderingen van (bewerkingen in) de jeugdliteratuur. Terecht gaat zij er van uit dat de klassieke mythische ‘preteksten’ (zowel concrete teksten uit de oudheid als de geschreven en mondelinge verhaaltradities die daaruit zijn voortgevloeid) waarop de bewerkingen in haar corpus verder bouwen niet zomaar herleid mogen worden tot de dragers van tijdloze, universele waarheden; eerder dienen ze begrepen te worden binnen de specifieke historische socio-culturele waardensystemen waarin zij tot stand zijn gekomen. Bovendien is het zo dat deze preteksten reeds in hun oudst bekende gedaante erkend moeten worden als meerduidig; niet elke tijdgenoot van Ovidius zal zijn werk op dezelfde manier gelezen hebben. Dit gaat natuurlijk al even goed op voor moderne mythebewerkingen. Nu is er in het kielzog van de sociale revoluties van de jaren zestig het één en ander veranderd op vlak van dominante ideologieën, pedagogische denkbeelden en de manier waarop onze maatschappij zich verhoudt tot het klassieke erfgoed. Met Geerts mag men er dus van uitgaan dat deze ontwikkelingen ook hun neerslag kennen in hoe moderne mythebewerkers geneigd zijn te kijken naar verhalen uit de oudheid en deze naar hun hand proberen te zetten - al is het maar door welbepaalde betekenislagen die al in de preteksten zelf lijken te worden gesuggereerd meer of minder te benadrukken. In de hoofdstukken die volgen, laat Geerts regelmatig haar persoonlijke voorkeur voelen voor bewerkingen die zij bestempelt als ‘progressief’. Dat haar invulling van dit begrip geworteld is in wijdverbreide hedendaagse opvattingen over wat sociaal vooruitstrevend is, dan wel behoudsgezind of zelfs regressief, wordt snel duide-

[p. 231]

lijk: zowel de herziening en flexibilisering van genderidentiteiten als de hervorming en afbouw van traditionele autoriteit- en machstructuren (volwassene/kind, auteur/lezer, meester/leerling man/vrouw, etc.) krijgen door haar discours heen een positieve rol toebedeeld, zowel expliciet als impliciet.

In hoofdstuk twee worden het onderzoekscorpus en de voornaamste diachrone tendensen die zich daarin voordoen in kaart gebracht. Eerst legt Geerts uit welke zoekmethodes en criteria zij heeft gehanteerd bij het opsporen en classificeren van de bewerkingen. Daarna beargumenteert ze op basis van een kwantitatieve en statistisch gepresenteerde analyse dat men vanaf het midden van de jaren negentig een toename kan waarnemen in het aantal nieuwe Nederlandstalige jeugdliteraire mythebewerkingen, met als piekperiodes 1994-2000 en 2007-2009. Verhoudingsgewijs overschrijdt deze toename veruit de meer algemene stijging in het aantal verschenen jeugdboeken. Vervolgens belicht Geerts enkele opvallende evoluties inzake de gemiddelde minimumleeftijd van de bedoelde lezer (stijgend vóór het midden van de jaren negentig, dalend erna), de populariteit van bepaalde preteksten (mythes over helden en hoogmoed op kop), en de recente opkomt van zogenaamde mishmash-bewerkingen waarin op een minder rechtstreekse manier wordt omgesprongen met klassieke preteksten en daarnaast ook verwezen wordt naar heel andere culturele tradities. Tot slot worden deze evoluties alvast onderworpen aan een eerste verkennende analyse die is toegespitst op de peri- en co-tekstuele onderdelen in het corpus, zoals titels, inleidingen, flapteksten en illustraties, die immers het eerst in het oog springen.

Het derde hoofdstuk is geheel gewijd aan adaptaties van de Odyssea, dé mythische pretekst die vanaf 1970 met de grootste regelmaat is naverteld. De aanhoudende populariteit van deze pretekst in de jeugdliteratuur is volgens Geerts voor een belangrijk deel te wijten aan zijn avontuurlijke en fantastische karakter, hetgeen inderdaad ook sterk aanwezig blijft doorheen het onderzoekscorpus. Vanaf de jaren zeventig beginnen bewerkers zoals Juul Bovée (1973) zich langzaamaan te wagen aan elementen van maatschappelijk realisme en literatuursocialisatie (de bewustmaking bij de lezer van het literaire erfgoed). De meest ingrijpende kanteling vindt echter plaats in de jaren negentig, met het inhoudelijk en formeel experimentele werk van ‘visionair jeugdauteur’ (p. 211) Imme Dros. In haar versie van Odysseus'

[p. 232]

omzwervingen (1994) schotelt Dros de lezer niet alleen levensfilosofische vragen voor, zij vertroebelt ook de traditionele grenzen tussen jeugd- en volwassenliteratuur door gebruik te maken van relatief gesofisticeerde literaire technieken. Deze hang naar het experimentele treedt nog meer op het voorplan in recentere mishmash-bewerkingen als Peter Van Olmens De kleine Odessa (2009 en 2013), Mieke Versyps Soepletters (2012) en Simon Van der Geests Dissus (2010) - waaraan ook de graafmachine in de titel van Geerts' proefschrift refereert. Niet langer gaat het hier om rechtlijnige navertellingen, maar om relatief nieuw ogende verhalen (en illustraties). Daarin worden structuren en elementen uit het homerische epos speels getransformeerd en overgeheveld naar zowel alledaagse als magische werelden (van een Gents-Turkse buurt tot Scribopolis), en ook losjes gecombineerd met een bonte mengeling van elementen uit heel andere preteksten, zowel canoniek als populair (van Franz Kafka tot Will Tura). Dergelijke postmoderne bewerkingen nodigen de lezer uit zich vragen te stellen bij de aard en autoriteit van dat befaamde literaire erfgoed waarmee ze zelf zo speels omspringen. Vanuit deze panoramische gevalstudie van Odyssea-bewerkingen, komt Geerts tot drie grote opeenvolgende en overlappende fases in haar corpus: didactisch-ontspannend (vanaf 1970, cf. Bovée), filosofisch-literair (vanaf ca. 1995, cf. Dros) en speels-subversief (vanaf ca. 2000, cf. Van der Geest).

In hoofdstuk vier neemt Geerts een aantal ‘mythische rebellen’ onder de loep die met wisselend succes proberen te ontsnappen aan de beperkingen van hun/het bestaan. Daarbij gaat zij na hoe de bewerkingen in haar corpus zich verhouden tot (verschuivingen in) maatschappelijke ideeën omtrent, enerzijds, de machtsrelaties tussen volwassenen en jongeren, en anderzijds, het daarbij aansluitende vermogen van die laatsten om om te gaan met zogenaamd ‘volwassen’ thema's. Een eerste groep teksten die zij bespreekt betreft de personages Icarus, Phaëton en Arachne. Terwijl de twee knapen de raad van hun vaders in de wind slaan en dit met hun leven moeten bekopen, meent het sterfelijke meisje Arachne zich in een wedstrijd te mogen meten met de godin Athena en wordt ze als straf veranderd in een spin. Verhalen als deze hebben zich in de jeugdliteratuur keer op keer geleend voor het herbevestigen van de oppositie tussen de onwetende jongere en de wijze volwassene wiens taak het is de jeugd in het gareel te houden. Daartegen-

[p. 233]

over plaatst Geerts navertellingen van onder andere Michael De Cock (2010) en Marcel Roijaards (2012) die de aloude moraal van hoogmoed en val, ongehoorzaamheid en straf, proberen te nuanceren of onderuit te halen. Zo krijgt de onbezorgde overmoed van een Icarus in hun werk het statuut van een (in dit geval tragische) trek die inherent is aan de jeugd en overigens een zekere schoonheid bezit die men ook terugvindt in personages als Peter Pan en Pippi Langkous. In het tweede deel van het hoofdstuk heeft Geerts het over onderwerpen die binnen de jeugdliteratuur lange tijd als taboe zijn ervaren, dit in de veronderstelling dat de ‘onwetende’ en ‘onschuldige’ jonge lezer er geen weg mee zou weten: seksualiteit, geweld en dood. Geerts laat zien hoe schrijvers als De Cock (2011), Patrick De Rynck (1997) en Els Pelgrom (2007) hun publiek intussen wel wat anders inschatten en er niet voor terugdeinzen onderwerpen aan te snijden als incest, infanticide, patricide (cf. de Grieks-Romeinse kosmo- en theogonie), en de finaliteit van de dood en het verlies dat daarmee gepaard gaat (cf. Orpheus en Eurydice).

In hoofdstuk vijf buigt Geerts zich over problematische en problematiserende genderrepresentaties, met als beginpunt klassieke preteksten waarin de vrouw nu eens wordt verbeeld als verdorven drager van schuld, dan weer als passief slachtoffer. Eerst behandelt zij de figuur van Pandora, wiens verhaal tot de minst populaire vertelstof van het corpus behoort. De uitgesproken misogynie van de meest canonieke preteksten in het werk van Hesiodus, waarin de eerste vrouw Pandora doelbewust wordt geschapen als een gesel voor de mensheid, heeft daar ongetwijfeld mee te maken. In navertellingen zoals die van Frans Ramon Boschvogel (1978) en Cobi van Mourik (1984) blijft de misogyne toon echter ondubbelzinnig bewaard en zelfs versterkt, met Hanny Lim (1976) als een vroeg buitenbeentje. Vanaf de hausse van de jaren negentig ondernemen meer bewerkers pogingen om de negatieve karakterisering van Pandora af te zwakken, terwijl anderen er net voor kiezen om de lezer ervan bewust te maken dat dit traditionele verhaal inderdaad bevooroordeeld is ten opzichte van vrouwen (bv. Karel Verleyen, 2000; Pelgrom, 2007). In het tweede deel van het hoofdstuk bekijkt Geerts adaptaties van episodes uit Ovidius' Metamorfosen die handelen over aanranding (Europa, Salmacis, Daphne, Philomela, etc.). Tot in de jaren negentig wordt de seksuele agressie in deze navertellingen doorgaans verbloemd of geromantiseerd, waarbij het perspectief van de man als actieve jager

[p. 234]

wordt bevestigd. In het nieuwe millennium nemen zij al vaker de gedaante aan van onthutsende verkrachtings- en kidnappingsverhalen die de lezer vragen zich te identificeren met het vrouwelijke slachtoffer (bv. Luc Cielen, 2009). Daarnaast krijgt men bewerkingen waarin de actief-passiefverhouding tussen de mannelijke en vrouwelijke personages wordt opengebroken (bv. Dros, 2004; Michael De Cock, 2011) en er vanuit een genderoverschrijdende insteek wordt nagedacht over de moeilijke rol van drift en verlangen in het menselijke bestaan.

Een kleine bedenking die men zich bij dit hoofdstuk (maar ook bij de andere) kan maken: zoals ook Geerts zelf meermaals aangeeft, zou het wel heel kortzichtig en gemakzuchtig zijn klassieke mythische preteksten zoals de Metamorphosen automatisch af te willen doen als sociaal en ideologisch achterhaald, simpelweg omdat zij het product zijn van een cultuur die ons voor een groot stuk vreemd is geworden. Toch bestaat de benadering van vele moderne mythebewerkers er net in hun antieke modellen in een kritisch licht te stellen. Het lijkt mij een gemiste kans dat Geerts als classica niet heeft geprobeerd de rollen ook even om te draaien; immers, niet zelden blijken deze millennia-oude teksten, beschouwd binnen hun eigen literairhistorische context, zeer genuanceerd, actief problematiserend, en zodanig artistiek en ideologisch subversief dat hun moderne bewerkers in vergelijking soms heel braafjes en maatschappelijk conventioneel ogen...

Geerts sluit haar proefschrift af met wat het midden houdt tussen een bijkomende gevalstudie en een samenvattende conclusie. Aan de hand van adaptaties van de Ilias overloopt zij nogmaals de grote ontwikkelingslijnen in haar corpus. Daarna voorziet zij de lezer in de bijlagen nog van een handig overzicht van 1) de verschillende mythetypes die zij zelf onderscheidt, 2) alle titels in het onderzoekscorpus (inclusief categorisatie naargelang leeftijd, pretekst, mythetype en bewerkingstype), en 3) de frequentie waarmee mythische preteksten van jaar tot jaar aan bod komen in de jeugdliteraire bewerkingspraktijk.

Hoe Skylla in een graafmachine veranderde is door de eigen inhoudelijke rijkdom dan wel niet altijd even overzichtelijk, toch kan dit proefschrift gelden als een nieuw standaardwerk over klassieke mythebewerkingen in de Nederlandstalige jeugdliteratuur, en het biedt ook een stevige basis voor verder

[p. 235]

onderzoek met als mogelijke aandachtspunten jeugdliteraire mytheadaptaties in een ruimere Europese context, de onderlinge verhouding tussen klassieke mythebewerkingen voor jongeren en volwassenen, etc.

Hoe Skylla in een graafmachine veranderde: De receptie van de klassieke mythologie in de Nederlandstalige jeugdliteratuur van 1970 tot vandaag. Sylvie Geerts. Dissertatie Universiteit Gent, 2014. Online open access.