Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 31

[p. 205]

Sprookjes van 1001 land
Over Wreed Schoon: volkssprookjes op reis van Marita De Sterck
Carlien Vermeiren

Marita De Stercks (1955) fascinatie voor sprookjes en volksverhalen is gelukkig nog steeds niet getemperd. Na Stoute meisjes overal: volksverhalen over liefde en lef (2010), Beest in Bed: negen echte volkssprookjes (2013) en Vuil vel: veertig Vlaamse volkssprookjes (2016) komt ze nu met Wreed schoon: volkssprookjes op reis (2017). Het nieuwste boek in de volksverhalenreeks van De Sterck geeft ons een andere kijk op sprookjes en volksverhalen die letterlijk geen grenzen kent. Zoals we reeds gewend zijn uit haar andere boeken, probeert De Sterck een niet-gesuikerde versie van volkssprookjes en -verhalen te vertellen. De verhalen die verzameld zijn in Wreed Schoon weerspiegelen onze multiculturele samenleving. De Sterck poogt zo veel mogelijk sprookjes op te nemen van culturele groepen die we in onze Belgische en Nederlandse samenleving kunnen terugvinden. Concreet gaat het bijvoorbeeld over sprookjes uit Indonesië, Afghanistan, Frankrijk, de Verenigde Staten, Mexico, Turkije, Kameroen, en nog vele andere landen. In totaal komen er zo'n dertig culturen aan bod.

Het doel van Marita De Sterck met deze uitgave van volksverhalen is duidelijk: ze wil laten zien dat verhalen een universele kern hebben en dus van toepassing zijn in meerdere culturen. Zelf zegt ze hierover dat haar werk kan dienstdoen als ‘bruggenbouwer tussen culturen’ (De Sterck, 2017, p. 359). Hoewel het niet gaat om een wetenschappelijk onderbouwde studie, legt de verzameling in Wreed Schoon inderdaad bloot dat eeuwenoude volksverhalen, die van generatie op generatie doorverteld worden, niet zo heel erg

[p. 206]

verschillen in landen van over de hele wereld. Klaarblijkelijk hebben culturen een aantal universeel menselijke waarden met elkaar gemeen en die waarden komen tot uiting in de vaak eeuwenoude volksverhalen en sprookjes. Zo kennen heel wat landen een soortgelijk verhaal over bijvoorbeeld (stief)zusjes die ongelijk behandeld worden door hun ouders of stiefouder. Het ene meisje krijgt al het vuile werk voorgeschoteld, terwijl de andere dochter vaak lui en gemeen is, maar wel in een goed blaadje staat bij de ouder(s). Aan het einde van het verhaal zit een duidelijke moraal en zegeviert de gerechtigheid: de ene zus wordt rijkelijk beloond voor haar goedheid en ijver, terwijl de andere zus voor haar luiheid en slechtheid gestraft wordt. In onze cultuur denken we dan aan verhalen als ‘Vrouw Holle’ - waarbij de goede zus beloond wordt met goud en de slechte zus overgoten wordt met pek wanneer ze terug naar huis gaan na hun avontuur. Of ook aan het nog meer voor de hand liggende ‘Assepoester’, waarin, in de versie van Grimm, Assepoester gelukkig trouwt met de prins en de stiefzusters, na het afhakken van tenen en hielen (ze willen immers in het muiltje passen en zelf met de prins trouwen), aan het einde van het verhaal op gruwelijke wijze door duiven belaagd worden en zo hun ogen kwijtraken. Het verhaal van ‘Vrouw Holle’ vinden we terug in ‘Knoflookje en Sjalotje’, een Indonesisch sprookje of in ‘Kumba met moeder en Kumba zonder moeder’ uit Senegal. Assepoestervertellingen zijn dan weer het Afghaanse sprookje ‘De gele koe’, waarin het hoofdpersonage een verrassende helper vindt in de figuur van de koe en ‘Assekatje’ uit Griekenland dat gruwelijk aanvangt met drie zussen die hun eigen moeder koken en opeten uit armoede.

Wreed Schoon is opgebouwd uit verschillende delen die in dienst staan van het hierboven vermelde doel om het universele karakter van sprookjes te tonen. In elke deel werkt De Sterck een ander sprookjesmotief uit dat we vervolgens kunnen terugvinden in vergelijkbare sprookjes van over de hele wereld. Zes grote delen bevatten samen 75 sprookjes. Als eerste hoofdstuk wordt het Assepoestermotief, dat ik hierboven reeds vermeld heb, uitgewerkt. Deel twee stelt een dier als bruidegom centraal, waarin we soortgelijke verhalen vinden als ‘De Kikkerprins’, waar men een personage krijgt dat met een dier moet trouwen dat dan naderhand vaak verandert in een mens. Het derde deel gaat in op bloeddorstige verwanten en familieleden, met sprook-

[p. 207]

jes als ‘De boze stiefmoeder’ uit Nederland of het Mexicaanse ‘Hoe Coyolxauhqui haar moeder en broer wou vermoorden’. Even ontstellend zijn de verhalen over ghouls, duivels en heksen uit deel vier, waarin zeemonsters uit Palestina en ook Belgische sprookjes als ‘Het spookkasteel’ en ‘De jongen met de drie honden’ een plaats krijgen. Het voorlaatste hoofdstuk is getiteld ‘Slimme, dappere meisjes en vrouwen’ waarin de meisjes duidelijk aan de macht zijn en meer pit hebben dan wij vaak gewend zijn uit prinsessensprookjes. Hier zien we dames die van wanten weten en het heft in eigen handen nemen. Zo moet in sommige sprookjes een meisje zelf op zoek naar haar geliefde. Geen prinsessen dus die wachten tot hun prins voorbijkomt (denk maar aan Sneeuwwitje of Doornroosje), maar wel een hoofdstuk dat een stevige portie girl power aan de dag legt. Het zesde en laatste hoofdstuk zet ‘Liefde en lust’ centraal. Het Kosovaarse sprookje over de vrouw die zo goed voor haar man wilde zorgen dat ze haar eigen been voor hem kookte, is daarbij zeker een volksverhaal dat bijblijft.

Opvallend bij het doornemen van de bundel is dat het niet altijd over sprookjes in hun meest zuivere vorm gaat. De verhalen bevinden zich vaak op een breuklijn van verhaalsoorten en de grenzen van het sprookje worden afgetast. Sommige verhalen lijken meer sagen dan sprookjes en bovendien wordt ook de mythe, met een centrale rol voor goden, duidelijk verwerkt in Wreed Schoon. In het laatste hoofdstuk vind je zo heel wat verhalen die vooral een verklarende functie centraal stellen, een verhaalfunctie die in de mythe veelal gebruikt wordt. Een heerlijk verhaal uit India vertelt zo dat in lang vervlogen tijden een vrouw en een olifant tanden en borsten omruilden. De olifant had in die tijd nog grote borsten en de vrouw in het verhaal had het ongeluk dat ze getroffen was door enorme slagtanden in haar vagina, waardoor geen man met haar durfde te vrijen. De uitkomst van het sprookje kunnen we de dag van vandaag nog steeds zien en verklaart dus hoe het komt dat vrouwen borsten hebben en olifanten met grote slagtanden rondlopen.

[p. 208]

Een tweede punt dat de aandacht trekt, is dat De Sterck ook in deze bundel de gruwelijke details of de erotische kant van de volksverhalen niet uit de weg gaat. De duistere kant van de mens, onze zogenaamde oerdriften en de primitieve angsten die de mens heeft, viert hoogtij. Denk hierbij aan het verhaal dat probeert te verklaren waarom de vagina van de vrouw nu juist tussen haar benen is beland en niet onder haar oksel, zoals vroeger het geval was (p. 323), of aan de seksuele verlangens waaraan een jong meisje zich overgeeft in ‘De witte wolf’ (p. 91).

Dit alles maakt van de sprookjesbundel een weergave van de volksverhalen zoals ze vroeger de ronde deden, zonder censuur, met alle gruwel nog intact. De keerzijde hiervan is dat lezers die dachten nieuwe verhalen te vinden om hun jongste kind mee in bed te stoppen van een kale reis terugkomen. Marita De Sterck gaat met haar bundel in tegen de verkleutering van de jeugdliteratuur, waardoor die niet geschikt is voor de teerste kinderzieltjes. Het maakt anderzijds de bundel des te interessanter voor de (jong)volwassen lezer, die getrakteerd wordt op verhalen die enerzijds heel bekend in de oren klinken en anderzijds vernieuwend zijn. ‘Voor mij gaat het om volkssprookjes die “werken”, die betoveren, die verbazing, verbijstering oproepen, ook bij de jongeren van deze tijd, en die generaties kunnen verbinden’ stelt De Sterck (p. 359) in haar nawoord. Ik denk dat ze hierin geslaagd is. De mix van herkenbaarheid en identificatie tegenover verwondering en hier en daar misschien zelfs wat verbijstering, maakt van deze sprookjesbundel een succes dat zowel door jong als oud gesmaakt kan worden.

Hoewel de thematische ordening van de sprookjes in Wreed Schoon een duidelijk signaal geeft dat de verhalen een universeel karakter hebben, is die ordening voor mij tevens het doorslaggevende minpunt. Wanneer je het boek van pagina 1 tot pagina 388 doorleest, kom je vaak in een spiraal van herhaling terecht. Sprookjes die heel dicht bij elkaar liggen, worden ook na elkaar verteld, waardoor er wat sleur in het boek komt en je meteen geneigd bent te denken dat het sprookje zo gelijklopend is met het vorige dat het nog weinig verrassing en vernieuwing kan brengen. Dit is niet altijd zo - sommige verhalen doen de wenkbrauwen fronsen en hebben een onvoorspelbaar plot - maar mijn tip is wel om de sprookjes niet door te lezen zoals ze in het boek opgenomen zijn. Beter is om een sprookje te kiezen uit een

[p. 209]

van de hoofdstukken gevolgd door een verhaal uit een compleet ander hoofdstuk, zodat er genoeg afwisseling in het leesproces komt, en je niet voortdurend het gevoel hebt meer van hetzelfde op je bord te krijgen - hoe goed dat gerecht dan ook mag smaken.

Zeker het vermelden waard is de taal die Marita De Sterck hanteert om haar sprookjes vorm te geven. Zoals ze zelf in het interessante nawoord van haar boek vertelt, is de bundel het resultaat van geschreven bronnen en manuscripten uit lang vervlogen tijden enerzijds, maar is De Sterck anderzijds voor de meeste sprookjes afhankelijk geweest van vertellers met verschillende culturele achtergronden die ze in de loop der jaren heeft mogen spreken. Deze vertellingen heeft ze vervolgens vertaald, bewerkt en gebundeld in het boek. In dit opzicht is Wreed Schoon zeer vergelijkbaar met de Kinder- und Hausmärchen van Grimm, die eenzelfde geschiedenis kennen. Als taalkundigen gingen de gebroeders Grimm immers volksverhalen uit het Duitse taalgebied verzamelen en neerschrijven en ook zij deden dat aan de hand van orale bronnen en manuscripten.

Daar de vertellingen van De Sterck voor het grootste deel aan orale bronnen zijn ontsprongen, zien we in Wreed schoon een toegankelijke taal die toch ook heel beeldrijk is. Deze taal leent zich voor het vlot en aangenaam lezen van de bundel, maar het is ook perfect mogelijk om de verhalen te vertellen, bijvoorbeeld aan jongeren in een klascontext. De woordenschat die gebruikt wordt, is uiteraard soms uitheems, wat de sprookjes een authentieker gevoel geeft. Je komt door het gebruik van deze exotische benamingen als het ware echt in een andere cultuur terecht.

Als laatste punt, maar daarom zeker niet minderwaardig, zijn er nog de illustraties, van de hand van Jonas Thys. Thys is leraar beeldende kunsten en illustrator en hij werkte reeds samen met Marita De Sterck voor Vuil Vel en Beest in Bed. Met zijn minimalistische stijl, die enkel uit zwart-wit tekeningen bestaat, geeft Jonas Thys de sprookjes meer diepgang. Voor elk verhaal werkt hij een prent

[p. 210]

uit die de essentie van de plot weergeeft en de sfeer van het sprookje probeert te vatten. Hier geen overdreven uitgewerkte details, maar de harde kern van het verhaal vervat in de afbeelding, zonder tierlantijntjes of sterk uitvergrote details. Thys maakte de illustraties aan de hand van linoleumsneden, waardoor het geheel eerder ambachtelijk en ruw aanvoelt. Het is een stijl die in al haar eenvoud zeker een meerwaarde biedt en de rauwe sfeer van de verhalen op sobere manier weet te versterken.

Zoals de titel Wreed Schoon reeds aangeeft, is deze bundel een poging van De Sterck om sprookjes in al hun schoonheid, maar ook in al hun wreedheid te tonen. Deze keer geen alom bekende sprookjes van eigen bodem, maar wel ongecensureerde volksverhalen van over de hele wereld, waarin de universele waarde en het multiculturele een mooie rol toebedeeld krijgen. In een handig octavo formaat met harde kaft en illustraties van de hand van Jonas Thys, gaat De Sterck geen taboes uit de sprookjeswereld uit de weg en toont ze, net als in haar bundel Beest in Bed, de rauwe kracht van sprookjes, die - zoals men het in Gent zou zeggen - ‘wreed schoon’ zijn.

Wreed Schoon: volkssprookjes op reis. Marita De Sterck (met illustraties van Jonas Thys). Pelckmans Uitgevers nv, 2017.