|
| |
| |
| |
Niets is wat het lijkt
Over Vlam van Floortje Zwigtman
Karen Woets
(Zwigtman, 2014, pp. 271, 451-452)
Dit is de tekst van het lied waarmee de band Datura figuurlijk, maar ook bijna letterlijk de zaal afbreekt. Een zaal gevuld met jongeren en met handlangers van het regime van dictator Dux Tron. Zanger Christian heeft volgens zijn oudere broer Rafael het talent ‘om zowel zijn muziek als zijn woorden een dubbele betekenis te geven’ (p. 451). Voorstanders van het regime zouden het vuur kunnen associëren met inzet en enthousiasme voor hun land Chimeria, waar een vlam symbool voor staat. Opstandige geesten kunnen er een rebels lied in horen, waarin opgeroepen wordt tot een revolutie. Niets is wat het lijkt in de roman Vlam van Floortje Zwigtman, het eerste deel van de trilogie Vonk. Woorden kunnen meer dan één betekenis hebben, gebeurtenissen kunnen op verschillende manieren worden geïnterpreteerd en mensen kunnen dubbele agenda's hebben en/of van agenda wisselen.
| |
| |
| |
Thriller
In Vlam is het verleden dichtbij; het verhaal speelt zich in de terugblikken van Roxane Tron voornamelijk af in 1985 en 1986, vanaf dat ze 18 jaar is. Het eiland Chimeria, een dictatuur met Roxane's vader als machtigste man, doet sterk denken aan nog bestaande dictaturen als die in Noord-Korea. Chimeria is fictief, andere plaatsen, zoals New York, Spanje en Amsterdam, zijn dat niet. Het verhaal speelt zich daarnaast ook af in 2012, wanneer de 44-jarige Roxane vanuit New York terug is in Chimeria voor de begrafenis van de moeder van jeugdvriendin Anna. Dan is Chimeria geen dictatuur meer, maar een ogenschijnlijk modern land waarin overal buitenlandse invloeden te zien zijn.
Vlam is een thriller, waarin Roxane er achter probeert te komen wat de relatie is tussen haar herinneringen en ‘de waarheid’, wie haar ouders hebben vermoord, en wie de onbekende is die haar steeds opbelt. Die telefoontjes herinneren haar ook aan de vermeende zelfmoord van Rafael Duse, de broer van haar vriend Christian. Ook nadat ze weg is gegaan en een andere naam heeft aangenomen, laat haar verleden haar niet los. Ze is voortdurend bang om herkend te worden en denkt dat ze geschaduwd wordt.
| |
Vervreemding
In Vlam wisselt zowel de tijd waarover wordt verteld als het vertelperspectief, al wordt het verhaal voornamelijk vanuit Roxane verteld, zowel in 1985-1986 als in 2012. Behalve met Roxane maakt de lezer onder meer kennis met Christian, de studiegenoot op wie Roxane verliefd wordt, met Roxanes persoonlijke assistent en beveiliger Cookie Nin, die Roxane dag en nacht in de gaten moet houden, en met Roxanes vriend Yasuo. Ook maken we nader kennis met Roxanes moeder, die over de kennismaking met haar toekomstige man vertelt en over haar slopende ziekte, waarover niemand iets mag weten. De wisselingen in tijd en perspectief dragen sterk bij aan de
| |
| |
spanning in het verhaal. Die spanning ontstaat ook door de suggestieve zinnen waarin de intenties en loyaliteit van personages in twijfel worden getrokken. Dat geldt bijvoorbeeld voor Chaim, een van de bandleden. Hij noemt zichzelf ‘de Jood en de informant’ (p. 463) nadat de andere bandleden voor de eerste keer hebben laten merken dat ze hem niet vertrouwen. De lezer vraagt zich vervolgens af welke rol hij precies speelt en waarom, omdat dat niet expliciet is verteld. Zwigtman verwerkt dit soort suggesties in het hele boek, waardoor eigenlijk voortdurend spanning ontstaat, zelfs naar aanleiding van ogenschijnlijk onschuldige gesprekjes of gebeurtenissen. Zo wordt een web van verhaaldraden gecreëerd dat in de volgende delen weer ontrafeld moet worden.
Omdat Vlam over veel verschillende personen gaat, en je naar mijn mening (nog) niet de kans krijgt om hoofdpersoon Roxane heel diepgaand te leren kennen, is het wel lastig om je als lezer in een verhaalpersonage in te leven. In dat opzicht lijkt deze trilogie toch heel anders te zijn dan de veelgeprezen trilogie Een groene bloem (2005-2010), waarin je als lezer geheel in de huid kan kruipen van Adrian en daardoor zijn eenzaamheid, euforie en morele dilemma's als het ware mee kan beleven. Zijn gedachten, gevoelens en handelingen heeft Zwigtman zeer gedetailleerd uit de doeken gedaan, hoewel dat niet betekent dat er geen spanning meer wordt opgeroepen, want die is er genoeg. In Vlam wordt echter veel meer gesuggereerd en worden veel meer vragen opgeroepen. In combinatie met de wisselingen in tijd en perspectief roept dit vervreemding op. Als lezer denk je nooit dat je de situatie nu helemaal overziet of een persoon doorhebt. Dat is lastig, maar het past wel goed bij de inhoud van het verhaal; een wereld als Chimeria kan je uiteindelijk van jezelf en je naasten doen vervreemden.
| |
Geen keus
Vlam gaat over wat een dictatuur met de psyche van mensen doet, zowel de mensen die het systeem bewust in stand houden als de mensen die eraan zijn overgeleverd. Zelfs het hechte gezin Duse, waarvan de vier kinderen samen met de net genoemde Chaim de band Datura vormen, lijdt onder de angst, de paranoia en het wantrouwen die het leven in een
| |
| |
dictatuur kenmerken, zeker wanneer de gezinsleden vermoeden dat ze in de gaten worden gehouden: ‘Of ze nu geloofden in microfoons en camera's of niet, allemaal gedroegen ze zich of ze gezien en gehoord werden. [...] Ze waren acteurs, slechte, nerveuze acteurs die zelfs onecht klonken als ze “Wat eten we?” vroegen. Maar zolang ze slechte leugens vertelden en niet de waarheid, waren ze veilig’ (p. 376).
Het verhaal maakt duidelijk dat persoonlijke vrijheid in een dictatuur niet bestaat. Iedereen die naar Chimeria wil komen, moet een uitgebreide visumaanvraag invullen, waarin allerlei zeer persoonlijke gegevens moeten worden ingevuld. De visumaanvraag is voor de titelpagina afgedrukt en is ook op www.vonktrilogie.nl te vinden. Persoonlijke vrijheid heeft Roxane in relatief grote mate; ze beschikt altijd over geld om te kopen wat ze wil, en wat niet in Chimeria aanwezig is, zoals westerse films en muziek, laat ze via haar broer Axis binnensmokkelen. Het enige waarover Roxane niet alles te zeggen heeft, is haar toekomst. Daarover moet ze zwaar onderhandelen: ‘Geld was nooit een probleem. De toekomst wel. Tenminste, als je wilde dat die van jou was’ (p. 22). En niet alleen haar toekomst: ook over welke mensen ze leert kennen, hebben haar ouders het nodige te zeggen. Wanneer Roxane's moeder de band heeft ontmoet, wil ze deze inzetten voor het ‘Jeugdoffensief’. Optreden in dienst van het land, en daardoor school en werk opgeven, is iets wat de bandleden kunnen weigeren, maar dan zijn er wel consequenties. Eigenlijk is er dus geen keuze.
| |
Verkeerde dromen
Een belangrijk onderdeel van het dictatoriale systeem is het web van leugens waarmee de bevolking klein, onwetend en gehoorzaam wordt gehouden. In Chimeria gaat alles goed, in het buitenland heerst verdorvenheid. Hoe mensen in leugens gaan geloven, wordt aan de hand van ‘kleine’ gebeurtenissen duidelijk gemaakt. Hartverscheurend is het verhaal van Cookie Nin, Roxane's persoonlijke beveiliger. Toen ze nog klein was, wilde haar moeder met haar ontsnappen. Onderweg werd ze gearresteerd. Cookie Nin werd van haar moeder gescheiden en hoorde dat ze een heel braaf meisje moest worden om anderen te laten vergeten wat haar moeder had misdaan, namelijk op vakantie willen gaan naar de vijand, waardoor ze
| |
| |
een vijand van Chimeria werd: ‘In de maanden die volgden, leerde Cookie dat er verkeerde liedjes waren, verkeerde kleuren en verkeerde dromen. Dat er landen waren waar vrienden woonden en landen waar mensen logen of in leugens geloofden. Dat haar moeder die leugens ook geloofd had’ (p. 64). Cookie vindt het leven in Chimeria fantastisch; zij is uit vele jongeren uitgekozen om carrière te maken. Ze blijkt een meedogenloze huurmoordenaar te zijn en wordt door Roxanes vader aangesteld als bewaker voor dacht en nacht van Roxane. In Vlam krijgt de lezer ook een inkijkje in haar latere leven, waarin ze haar verleden voor haar man en kinderen verzwijgt.
| |
Manipulatief én naïef
Zwigtman heeft in dit verhaal met Roxane als hoofdpersoon een originele keuze gemaakt. Ze had ook, net als in bijvoorbeeld Vogel zonder vleugels van Kerry Drewery (Callenbach, 2013), kunnen kiezen voor een personage dat alleen maar slachtoffer is van het dictatoriale systeem, in dit geval Noord-Korea. Roxane is vaak manipulatief; ze maakt gebruik van haar positie als dochter van de leider. Ze heeft echter ook iets aandoenlijks, omdat ze naïef is; ze gelooft dat zij zelf ook slachtoffer is van de strengheid van haar vader en kan geen onderscheid maken tussen de ouderlijke beperkingen van haar eigen vrijheid en de systematische onderdrukking en manipulatie van de inwoners van Chimeria. Verder wil Roxane dat haar vrienden vrijuit en eerlijk met haar zouden kunnen praten ‘[z]onder dat ze eerst over hun woorden hoeven na te denken’. Het feit dat ze de dochter van de dictator is, maakt zulke relaties echter onmogelijk. Dat ondervindt ze na haar ontmoeting met de vrijgevochten en creatief getalenteerde Christian Duse.
Maar ook Roxane is niet te vangen onder één noemer. Door iemand als Christian wordt ze steeds anders gezien, hoewel hij zich nooit los kan maken van het feit dat ze de dochter van de dictator is. Wat hij precies voor haar voelt, wordt nog niet helemaal duidelijk. Hij wil haar in ieder geval een keer troosten wanneer ze er uitziet als een klein meisje dat een grote warme jas nodig heeft, maar de andere keer wil hij haar een lesje leren door haar te dwingen zich in de situatie van hem en zijn familie te laten inleven. Dat doet hij door haar aan het eind van het verhaal voor het eerst te vertellen dat hij
| |
| |
van haar houdt, ‘om haar pijn te doen’, althans, dat is wat hij zichzelf voorhoudt (p. 472).
Roxane wil net als alle andere mensen zijn, maar volgens haar vader is ze dat niet en dat is juist iets waarop ze trots zou moeten zijn. Roxane zou andere mensen nooit behandelen alsof ze van Mars kwamen, denkt ze. Maar juist in haar poging om als gelijken met anderen om te gaan en sympathie voor zich te winnen, brengt ze anderen in moeilijke situaties. Door het contact met haar komt Christian bijvoorbeeld langzaamaan geïsoleerd te staan. Hij heeft het gevoel op de universiteit steeds minder vrienden te hebben. Roxane's behoefte aan contact met leeftijdsgenoten zorgt er ook voor dat ze zich aan het eind van Vlam laat inpalmen door Christian. Ze wil Christian en zijn band helpen in hun ambities en stelt haar moeder daarom voor om te helpen bij haar project voor de jeugd, waar de band onderdeel van uitmaakt: ‘U moet niet alles voor hen willen besluiten, Moeder. Als ze zelf mogen beslissen, zullen ze heus de goede keuze maken voor Chimeria. Maar als u voor hen kiest, zullen ze juist het andere willen’ (p. 479). Wat Roxanne voorstelt is om mensen uit het buitenland kennis te laten maken met de muziek van Chimeria, zodat zij hun vooroordelen kunnen bijstellen. Blijkbaar heeft het buitenland later daadwerkelijk kennisgemaakt met de band, want in het verhaal komt een passage voor waarin de kinderen van Cookie Nin in het Amsterdamse museum Madame Tussaud het beeld van Christian Duse hebben gezien.
| |
In vuur en vlam
De vlam is de eeuwige vlam op het Ignis-terrein, waar olie wordt gewonnen, en meer boortorens staan dan er werkzaam zijn, om het buitenland in de waan te laten dat Chimeria over genoeg energie beschikt. De vlam staat op de vlag van Chimeria, waarmee het de eeuwige macht van de dictator symboliseert, die toch niet zo eeuwig blijkt te zijn. Het is ook de vlam van de liefde die in Roxane ontbrandt voor Christian. En het is de liefde voor muziek, die Christian in haar heeft aangewakkerd: ‘beats, bastonen, snerpende, elektrisch versterkte gitaren uit speakers die een stadion konden vullen met een bombardement van geluid. Het geweld van geluid dat dwars door je heen ging zonder schade aan te richten’ (p. 34). Muziek is
| |
| |
volop aanwezig in Vlam in vele verwijzingen naar bands, hits en songteksten uit de jaren '80.
De trilogie Vonk is meteen begonnen met vuur. Door welke vonk het vuur is ontstaan dat zorgde voor bijvoorbeeld de politieke omwenteling in Chimeria, is bewaard voor een volgend deel. Roxane ziet het als haar missie om dat uit te zoeken. Wanneer Roxane de onder verdachte omstandigheden ernstig gewond geraakte kolonel Lisander vraagt of er een plan achter de omwenteling zat, krijgt ze alleen maar het volgende te horen: ‘Vonk’, ‘V-v-vonk... ont-steekt... vuur... v-v-voor je’ en ‘Ignis’ (pp. 297-298).
Het ingenieus gecomponeerde Vlam, waarin zoveel spannende vragen worden opgeworpen, maakt zeer nieuwsgierig naar meer vonken, vlammen en vuren in het leven van Roxane.
| |
Primaire literatuur
| Zwigtman, Floortje, Vlam. Amsterdam, Moon, 2014. |
|
|
Auteursrechtelijk beschermd