Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 28

[p. 44]

‘Beiden zijn we controlefreaks’
In gesprek met Gerda Dendooven
Ann Uleners

De naam van Gerda Dendooven meandert al geruime tijd als een vaste waarde door het jeugdliteraire landschap: ze creëert stukken voor het jeugdtheater, schrijft en illustreert eigen werk en illustreert ook het werk van andere auteurs. Meermaals vloeien die activiteiten zelfs in elkaar over en groeit uit het ene het andere: zo is bijvoorbeeld het boek De wondertuin (2014) gebaseerd op de muzikale vertelling die Gerda voordien reeds maakte (naar het sprookje De stukgedanste schoentjes van Grimm). Toch zijn het geen exacte kopieën van elkaar: de oorspronkelijke illustraties waren uitgeknipt als een soort schaduwspel en werkten prima in het theater, maar kwamen volgens Gerda in het boek eerder doods over. Daarop besliste ze om opnieuw aan de slag te gaan en haar beelden met andere materialen en technieken uit te werken. Het idee van de silhouetten werd behouden, maar kleur en vloeiende lijnen voegden extra zwier en lichtheid toe. Ook de tekst moest eraan geloven: ze wilde de vrouwelijke personages graag meer agency toekennen en herschreef het verhaal vanuit het standpunt van de dochters van de koning (in het sprookje trachten de 12 prinsessen zich los te rukken uit de beklemmende bezorgdheid waarmee hun vader hen aan het paleis kluistert). Het is tekenend voor het werk van Gerda: ze vindt zichzelf steeds opnieuw uit en evolueert voortdurend, want ‘je moet voor jezelf de lat hoog leggen’. Dat dit in literaire kringen niet onopgemerkt blijft, bewijzen de vele bekroningen, waaronder de Zilveren Griffel, het Zilveren en Gouden Penseel en een nominatie voor de Hans Christian Andersenprijs.

Als illustrator werkte Gerda al samen met meerdere auteurs, bijvoorbeeld Wally De Doncker (Ik mis me, 2001) en Elvis Peeters (Meneer Papier en zijn meisje, 2008 en Rennen, 2013). ‘Ik ben trouw aan een auteur en

[p. 45]

werk graag lang met dezelfde mensen samen’, merkt ze op. Zo'n duurzame samenwerking bevordert een vorm van intuïtieve interactie: je hoeft niet veel te communiceren om elkaar te begrijpen en op dezelfde golflengte te komen. Bovendien zorgt dit voor een openheid die een onderlinge beïnvloeding mogelijk maakt en soms tot verrassende resultaten leidt. Eén van de auteurs met wie Gerda regelmatig en graag optrekt, is Bart Moeyaert. Er ontstond gaandeweg een wisselwerking, met een grote openheid voor eikaars ideeën. ‘Ik denk dat we een beetje de zelfde kijk op de dingen hebben - hoewel ik anarchistischer ben.’ Bart en Gerda blijven elkaar dan ook steeds opnieuw opzoeken om samen literaire projecten te verwezenlijken.

Hoe het begon

De eerste ontmoeting tussen Gerda en Bart vond halverwege de jaren negentig plaats in Gent, tijdens een openingsfeest van de Jeugdboekenweek. Ze kenden elkaar dus al, toen hen gevraagd werd om de handen in elkaar te slaan voor Hij was de haas (1996), een uitgave van het Nationaal Centrum voor Jeugdliteratuur. Meer herinneringen heeft Gerda aan Luna van de boom (2000): dit boek kende dan ook een vreemde ontstaansgeschiedenis. Philip Bral had een bedtijdverhaal geschreven en er muziek bij gecomponeerd; in combinatie met beelden van Gerda wilde hij er een muzikale voorstelling van maken. Ze suggereerde om er naast een muzikant en een illustrator ook een woordkunstenaar bij te betrekken, zodat elk onderdeel vanuit een specifiek vakmanschap ondersteund kon worden. Omdat zij en Bart bij dezelfde uitgever zaten, ze elkaar geregeld tegenkwamen op verschillende gelegenheden en het daarnaast ook goed klikte tussen hen, bracht ze Philip met hem in contact. Terwijl het verhaal groeide en de beelden de tekst omarmden, evolueerde ook de muziek mee tot een succesvolle voorstelling. Het werk werd in eigen beheer uitgegeven en bleek een voltreffer: in 2001 werd het bekroond met de Gouden Uil Jeugd-literatuurprijs. De jury loofde onder meer de schitterende wijze waarop drie verschillende kunstdisciplines erin slagen om samen één verhaal tot leven te brengen.

[p. 46]

Aan de slag met een manuscript

Onder meer voor Wie klopt daar? (2012) ging de tandem Bart-Gerda nogmaals aan het werk. Het leek wat op een Sinterklaasverhaal, maar het mocht dat juist niet worden, want ‘Bart wilde vooral een verhaal over kou en honger’. Gerda houdt van het werk van Bart - ‘Het is natuurlijk fantastisch om met dat materiaal te mogen werken’. Ze geniet van de stilistische schoonheid ervan en de kracht om met slechts enkele zorgvuldig gekozen woorden een hele wereld te schetsen. Aanvankelijk benadert ze een manuscript als een onervaren lezer: Wat staat erin? Hoe interpreteer ik dit? Klopt dit voor mij? En naar aanleiding daarvan volgt een bespreking met Bart. Ze vond het een prachtige tekst en zag het openingsbeeld al duidelijk voor zich. Verderop in het verhaal doken echter qua vormgeving moeilijkheden op, voornamelijk omdat soms binnen enkele regels de sfeer totaal veranderde. Op zo'n moment werpt de goede verstandhouding tussen auteur en illustrator zijn vruchten af: door samen naar een tekst te kijken en de mogelijkheden en beperkingen te bespreken, ontstaan nieuwe ideeën. In dit geval bleek het anders verknippen van de tekstblokken de oplossing: aan de inhoud werd niet getornd, maar er kwam letterlijk en figuurlijk meer ruimte vrij om de sfeer in beelden te vatten. En deze beelden komen voor Gerda bij voorkeur met de hand tot stand, want ze zweert bij het ambachtelijk en tastbaar creëren. Pas als na een proces van uitproberen,



afwegen en knopen doorhakken deze schetsen en tekeningen op de tekentafel uitgewerkt zijn, wordt van de mogelijkheden van de computer gebruik gemaakt.

Met Wie klopt daar? gebeurde trouwens het omgekeerde als met De wondertuin: uit het boek groeide een theatervoorstelling. Marijn Vandeweghe van 30CC Leuven maakte Gerda en Bart warm voor het idee om hun boek als een winterse vertelling op de planken te brengen. Muzikale duizendpoot Gerrit Valckenaers werd erbij betrokken en er volgde volgens

[p. 47]

Gerda een heerlijke tijd van experimenteren. Door de vaart in het verhaal was er weinig tijd om een beeld op te bouwen en werd uiteindelijk gekozen voor een digitale weergave op basis van de prenten: zo bleven tekst én beeld dicht bij het originele boek. Hoewel Gerda en Bart beiden erg perfectionistisch ingesteld zijn (‘controlefreaks’ aldus Gerda), kwamen tijdens deze brainstorming ook verschillen tot uiting. Als verteller moest Bart de kar trekken en die verantwoordelijkheid liet weinig speelruimte over, maar Gerda voelde zich comfortabel in haar ondersteunende rol en durfde meer te ‘dollen als een ongeleid projectiel’. Niet zo tijdens de voorstellingen: dan houden beiden zich aan het keurslijf van opzet en timing en streven ze naar perfectie en harmonie. Het stuk werd zodanig gesmaakt door het publiek, dat er - opnieuw onder impuls van Marijn - een iets uitgebreide voorstelling geprogrammeerd wordt voor dit seizoen.

Vers van de pers

Ten tijde van dit interview (begin september 2014) gaat De gans en zijn broer, het resultaat van hun jongste samenwerking, in druk; het zijn dan ook spannende dagen voor Gerda en Bart, die daarover regelmatig met elkaar contact hebben. Het boek is gebaseerd op een 34-delige reeks van korte verhalen die in 2001-2002 gepubliceerd werd in De Standaard Magazine, geschreven door Bart en geïllustreerd door Gerda. Gedurende al die jaren zijn de verhalen blijven sluimeren in hun hoofd en was er het vaste voornemen om er ‘ooit nog iets mee te doen’. Om uiteenlopende redenen kwam het daar maar niet van en belandde het werk in een verborgen lade. Enkele personages zouden later opduiken in nieuwe teksten en Theater Luxemburg bracht De Gans en zijn Broer in 2006-2007 op de planken, maar verder bleef het stil rond deze reeks. Plots bleek de tijd toch rijp te zijn voor een heruitgave, hoewel ‘heruitgave’ in dit geval ruim geïnterpreteerd mag worden: zowel tekst als beelden werden nieuw leven ingeblazen. Bart heeft enkele nieuwe verhalen toegevoegd en de chronologie omgegooid; de verhalen kunnen nog steeds afzonderlijk gelezen worden, maar toch zit er een zekere lijn in. Het zijn korte verhalen met een pointe, filosofisch getint, met humor én tegelijkertijd ook een soort van ‘tristesse’. Het valt Gerda op dat de nieuwe verhalen veel persoonlijker

[p. 48]

zijn - ‘Hierin herken ik zo hard de schrijver en scènes uit zijn leven...’ - en ze roepen voor haar vage herinneringen op aan Broere (2000). Zelf heeft ze de oorspronkelijke illustraties allemaal vervangen door nieuwe: enerzijds is dit noodzakelijk door het andere drukproces voor deze nieuwe uitgave (slechts twee kleuren), maar anderzijds ziet ze het als een uitdaging om materiaal volledig te herdenken. Met zwart en rood had ze al eerder gewerkt (onder meer in Jij en ik en alle andere kinderen (2013), met een overzicht van het werk van Bart voor kinderen) en bovendien leek die kleurencombinatie haar ondertussen te veel voor de hand liggend. Geïnspireerd door een bundel van studenten aan de kunstschool koos ze vol overtuiging voor blauw en oranje; dat bleek onverwacht heel wat praktische problemen met zich mee te brengen. Ze heeft zich dan ook bewust niet laten beïnvloeden door de prenten uit de oude reeks en zichzelf de tijd gegund om te experimenteren met kleuren en technieken (bijvoorbeeld zeefdruk), ‘want het is belangrijk om te blijven groeien’, als illustrator in haar boeken, maar ook als docent in haar lespraktijk.

Hoe goed auteur en illustrator op elkaar ingespeeld moeten zijn om een coherent en geloofwaardig boek te creëren mag wel blijken uit de volgende anekdote: de hond, die gestorven is, bleek na enkele pagina's toch weer te leven. Dus moest hij chronologisch later sterven, vond Gerda. Samen met Bart worden dan verschillende alternatieven in tekst of beeld overwogen. Uiteindelijk blijkt het aanpassen van de volgorde in de verhalen een goede oplossing voor het probleem. Wanneer dan even later toch weer onverwacht een hond in een illustratie verschijnt, is het aan Bart om Gerda een speelse tik op de vingers te geven: voortdurend bevragen en bewaken ze dus niet alleen hun eigen werk, maar ook dat van elkaar. De - op het eerste gezicht vanzelfsprekende - weergave van de ganzen bezorgde hen eveneens hoofdbrekers: er zijn namelijk witte, grauwe en zwarte ganzen, en die variëren niet alleen in uiterlijk, maar ook in karakter en leefwijze. Hoe verzoen je al op de eerste plaats verschillende persoonlijke voorkeuren, en zorg je er bovendien voor dat die uiteindelijke keuze ook nog eens klopt met de teneur van het verhaal? Dit werkt alleen maar in een team dat elkaar goed aanvoelt en bereid is zich kwetsbaar en meegaand op te stellen. Een team ook dat zich optrekt aan elkaars sterke kanten en zich daardoor laat beïnvloeden: Gerda is onder de

[p. 49]

indruk van de wijze waarop Bart een



bepaalde sfeer kan scheppen, en Bart vertelde onlangs dat de ‘wildheid’ die Gerda in zich heeft hem prikkelt en helpt zijn grenzen te verleggen. Een voorval op het Kunstenfestival Watou 2014 kan dit illustreren: Bart schreef hier op een tafel een onuitgegeven gedicht uit en voor Gerda was een plekje aan de muur voorzien om deze woorden van gepaste beelden te voorzien. Ze palmde echter àlle muren in. Van wildheid gesproken.

En verder

De toekomst ziet er veelbelovend uit: Gerda en Bart spreken elkaar geregeld en doen elkaar vaak voorstellen, ook zonder dat er een tussenpersoon (bijvoorbeeld een uitgever) bij betrokken is. De bijna symbiotische relatie die ze door de jaren heen opgebouwd hebben, zal ongetwijfeld nog veel moois voortbrengen waar lezers, luisteraars en theaterbezoekers waarschijnlijk reikhalzend naar zullen uitkijken. Gerda vraagt zich zelfs af wanneer het eerste boek van Bart zal verschijnen dat door hem geschreven én geïllustreerd is. Het dagboek op zijn website verrast niet alleen met de kracht van woorden, maar ook met zijn sfeervolle, rake of humoristische tekeningen. Dit vraagt toch om meer?

De dubbeltentoonstelling ‘Werkplekken’ liep van mei tot november 2014 in het Literair Museum te Hasselt en de Bibliotheek Genk. Veertien jeugdauteurs en -illustratoren tonen daarin de ruimte waarin ze werken en de voorwerpen die hen dierbaar zijn of inspireren; onder hen ook Gerda Dendooven en Bart Moeyaert. Deze - ondertussen reizende - tentoonstelling kan aangevraagd worden bij het Literair Museum:

Telefoon: [phone] / E-mail: [e-mail]