Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 28

[p. 137]

Het lek in de darmen
Over Wolfskwint van Bibi Dumon Tak
Léon Hanssen

Na zo'n vijftig bladzijden heeft Wolfskwint van Bibi Dumon Tak het pleit beslecht en vallen mijn reserves weg. Misschien draait het om die ene zin: ‘Ik heb uiteindelijk bijgedragen aan haar ondergang.’ Wolfskwint is het verhaal van Steffie Mons, een pianostemster en classica, wier leven steeds vaster in een knoop raakt naarmate zij de psychiatrische ziektegeschiedenis van haar moeder ontrafelt.

We komen te weten dat Steffie Mons voor het tijdelijke beroep van pianostemster heeft gekozen om een voorgenomen promotieonderzoek te bekostigen, een proefschrift over de route die Hannibal over de Alpen heeft gevolgd. Ze heeft een onbevredigende relatie met Marius, een jongeman die geen heimwee of verlangen kent en haar niet weet te prikkelen. ‘Van voren kwam er een dag bij en van achteren viel er een af.’ Al snel blijkt de kwetsbaarheid van haar psychische identiteit: ‘mijn bange, eenzame zelf.’ Deze kwetsbaarheid blijkt in nauw verband te staan met het versluierde drama van haar jeugd: de psychiatrische opsluiting en behandeling, onder meer door elektroshocktherapie, van haar moeder, reeds toen zij zwanger was van Steffie.

Het drama spitst zich toe op de botsing van twee gegevens: aan de ene kant dat de moeder ‘voor niks in dat gesticht zat’, aan de andere kant dat zij de enige is geweest ‘die zonder voorbehoud van me heeft gehouden.’ Met haar partner verhuist Steffie naar het oosten van België, waar hij een baan krijgt. ‘Intussen dreef ik verder en verder bij mijzelf vandaan.’ De scheiding met Marius is onvermijdelijk. Haar leven was als een kaars geworden die je in een la bewaart voor het geval dat de elektriciteit mocht uitvallen.

Pas de dood van haar vader als zij 27 jaar oud is, maakt het voor Steffie mogelijk de queeste naar haar moeder werkelijk door te zetten. De vader

[p. 138]

heeft zijn kinderen kennelijk zodanig gemanipuleerd dat zij zich van de moeder afkeerden. Een pijnlijk incident is illustratief voor deze afvalligheid: als Toske, de moeder, eindelijk een dag op thuisbezoek is, ontfutselen de kinderen haar ‘heur’ portemonnee om die over en weer te gooien en de moeder vergeefs ernaar te laten springen. Dit voorval anticipeert op een gemene truc van de vader, die zijn vrouw het kapitaal ontneemt waar zij recht op heeft. ‘Wie berooft er een bibberend schaap van zijn wol?’ De definitieve waarheid komt uiteindelijk boven tafel als Steffie inzage krijgt in het complete psychiatrische dossier van haar moeder, dat zij tot de laatste regel moet uitlezen ‘om te voorkomen dat ik uit elkaar zou vallen’.

Blijkens het nawoord is het verhaal volledig op waarheid gebaseerd. Steffie, de dochter, is echter niet dezelfde als Dumon Tak, de schrijfster van het boek, maar heeft aan haar de ‘ik-stem’ geleend. Ook heeft de auteur bij het citeren uit het dossier van de moeder van de originele stukken gebruik kunnen maken. Het verhaal wordt echter verteld in de ik-vorm, waardoor Dumon Tak met háár stem en stijl als het ware het narratief is ingekropen. De vertelling als zodanig heeft het karakter van een reconstructie, waarbij is gewerkt met technieken als flash backs, indirecte rede, monologue intérieur. De vertelstrategie werkt in het algemeen heel goed, Wolfskwint is meeslepend en vol empathie geschreven. Een enkele keer wordt het alwetende perspectief misschien iets te ver doorgevoerd, zoals in de zin: ‘Hij hield op met lachen toen hij zag hoe ik mijn spullen pakte en het huis uit rende.’ De invoeging ‘hij zag hoe’ had hier wel weg gekund.

Wolfskwint is een typisch voorbeeld van wat tegenwoordig als life writing wordt aangeduid. Dit genre maakt gebruik van een uitgebreid arsenaal aan literaire technieken en fictionele elementen om, balancerend op de dunne lijn tussen verbeelding en werkelijkheid, de Werdegang van identiteiten te reconstrueren of juist te ontmantelen. In Wolfkwint gebeurt beide: moeder en dochter spiegelen elkaar in een wederkerig proces van identiteitsopbouw en identiteitsverlies. Life writing heeft ook als kenmerk dat het de lezer sterk bij het verhaal betrekt, het nodigt nadrukkelijk, ofschoon niet expliciet, uit tot inleven en medeleven. Je wordt het verhaal ‘ingezogen’. Hier gebeurt dit onder andere door vragen en verzuchtingen en levenswijsheden die de lezer op zijn eigen situatie gaat toepassen, bijvoorbeeld: ‘Zoals je wel een eerste beeld van iemand hebt, zo heb je nooit

[p. 139]

een laatste.’ Onwillekeurig gaat de lezer zich afvragen of dit ook voor haar - of hemzelf geldt: de eerste stap van empathie die er uiteindelijk toe leidt dat je deelgenoot wordt en zelfs participant in dit gebeuren, hoe passief misschien ook. Wolfkwint nodigt in sterke mate uit tot betrokkenheid en identificatie. Verscheidene lezers zullen uit eigen ervaring kennis hebben van een vergelijkbaar geval van een persoon die eerst uit een sociale structuur (zoals gezin of werk) werd verstoten om vervolgens te worden vermalen in de molen van de psychiatrie.

Bij het tikken van dit stuk verbasterde ik de achternaam van Steffie Mons de eerste keer pardoes tot Monster. Dat zal niet toevallig zijn: de ikfiguur heeft haar medeplichtigheid erkend in het drama van de exclusie van de moeder uit het gezin en haar opsluiting in een psychiatrische instelling. Ook de wolf-metafoor uit de titel draagt bij aan de associatie met het gegeven van wreedheid dat als een doem boven dit boek hangt. Alles in het boek werkt naar de dramatische ontknoping toe.

In de eerste tientallen bladzijden lijkt de virtuoze vertelstrategie van de auteur zich nog tegen het boek zelf te keren. Steffie helpt als kind in de slagerij van een oom. Ze moet darmen vullen met vlees, een mechanisch werkje dat haar met geluk vervult. ‘Nooit zat er een lek in de darmen, nooit kleefden er twee ballen gehakt aan elkaar ...’ Zo leest zich aanvankelijk ook het verhaal, namelijk als een perfect aaneengeregen woorden- en associatievloed, geschreven vanuit een alwetend perspectief, zonder het geringste lek. Maar dat is misleiding, want stap voor stap blijkt de auteur je mee te voeren naar een slotsom van totale ontluistering: dat het hele darmenstelsel van dit aanvankelijk zo mooi lijkende levenssprookje zo lek is als een mandje.

Achter de reconstructie van het tragische levenslot van de moeder gaat de zoektocht van de dochter naar haar eigen problematische identiteit schuil. En deze verstrengeling van twee levens wordt op zeer overtuigende wijze in beeld gebracht. Het slot van de vertelling valt samen met de ontknoping van het drama, letterlijk doordat de dochter inzage krijgt in het psychiatrisch rapport opgemaakt in de kliniek waarin de moeder talloze jaren verbleef. ‘Ik las deze allerlaatste aantekeningen terwijl ik met mijn beide handen bijna de huid van mijn gezicht aftrok.’

[p. 140]

De dochter in kwestie is volgens het nawoord in werkelijkheid inderdaad een pianostemster geweest. Dit beroep werkt niet alleen als een uitstekende metafoor, bijvoorbeeld voor het verlangen van het intoneren, het zuiver stemmen, van de persoonlijke levensgeschiedenis, maar het levert vertelkundig ook een vruchtbare functionaliteit op. De ik-persoon komt beroepshalve immers bij een breed scala van vaak eigenaardige mensen aan huis, over wie allemaal iets bijzonders te vertellen valt en door de ontmoeting met wie wij, als lezer, telkens ook weer iets meer over de pianostemster zelf te weten komen. Heel het boek gaat hierover: het feit van het ontstemd-zijn van een leven en hoe de dissonantie vanuit het persoonlijke leven door de hele wereld en natuur doorklinkt.

Een wolfskwint in de muziek produceert een geluid als een huilende wolf. Het zijn twee tonen die met elkaar vloeken. In het boek wordt (met ironie) gezegd dat er van zo'n valse interval een therapeutische werking uitgaat. Laat dat nu een van de vaste kenmerken van veel life writing zijn: het beoefenen van kunst uit een zucht naar zelfgenezing. ‘Door mijn moeder weg te sturen waren we van haar af, dachten we, maar het onheil kwam telkens terug, omdat we niet om die ene kwint heen konden.’ Het zelfhelende element zit hem bij dit boek in de erkenning van schuld: ‘Ik heb schuld zolang ik leef, en ook daarna zal er een schuldig lichtje blijven branden.’ Wolfskwint eindigt positief met het ‘mooiste geluid dat er bestaat,’ het geluid van vers gevallen sneeuw onder je voeten. Dit lijkt psychologisch gezien echter nog de schrilste klank, want leidt de erkenning van schuld doorgaans niet tot het besef van boete te moeten doen? Zadelt men zich daarmee niet opnieuw met een loden last op?

Het is echter in het bijzonder de vader die de uitsluiting van de moeder uit het gezin en haar plaatsing in een inrichting op zijn geweten heeft. Ook blijkt hij zijn kinderen te hebben geterroriseerd met allerlei idiote pedagogische voorschriften, waar even idiote straffen, zoals tuchtiging en solitaire nachtelijke opsluiting, op volgden wanneer ze niet werden nageleefd. Waarom hij dit allemaal deed blijft enigszins duister: wel wordt duidelijk dat hij er een tweede partner op nahield, voor wie de moeder kennelijk moest wijken. In de verhouding tot de vader, die door zijn jongste dochter, de ik-persoon van het boek, flink uit de wind wordt gehouden (ze neemt zijn schuld zelfs deels op zich), lijkt de sleutel van het hele drama te zitten,

[p. 141]

veel meer dan in de relatie met de moeder, die immers ook alleen maar slachtoffer was.

Het wat ongeloofwaardig lichte slot had wat mij betreft achterwege mogen blijven in een boek dat verder erg veel indruk maakt door zijn literaire kracht en dat ten volle overtuigt door zijn



integriteit: de wil de geschiedenis van een volledig gebroken en gemedicaliseerd leven op aansprekende wijze, maar zonder overdreven effectbejag te vertellen tegen de achtergrond van het herrijzende Nederland van de jaren vijftig en later. Er worden jaarlijks vette prijzen uitgereikt voor de allerbeste boeken. Wolfskwint verdient zo'n prijs.

Bibi Dumon Tak, Wolfskwint. De geschiedenis van een gestoord gezin. Amsterdam, Athenaeum-Polak & Van Gennep, 2013.