Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 28

[p. 180]

Schatgraven in de taal
Hans en Monique Hagen op zoek naar gedichten over taal
Anne de Vries

Hans en Monique Hagen hadden een idee waar elke bloemlezer jaloers van wordt: een boek vol gedichten over taal. In de de inleiding zeggen ze: ‘Als je timmerman bent, werk je met hout. Een dichter werkt met taal. De een maakt banken of bootjes van planken, de ander maakt zinnen van woorden. Ze zagen, ze schuren, ze schaven. Net zo lang tot elke lat, tot elke lettergreep precies past. In een kast of een laatje, in een boek of op een blaadje.’

Het resultaat van hun speurwerk is een boek waarin elk aspect van de taal aan de orde komt: gedichten over lezen en schrijven, over kinderen die moeite hebben om de woorden ‘goet te sgreife’ en over de ontoereikendheid van de taal zelf.

Dat laatste vinden we in het gedicht van de samenstellers waaraan de titel van de bundel is ontleend:

ik zoek een woord
een heel nieuw woord
een woord dat niemand kent
ik zoek een woord
dat zeggen wil
dat jij de liefste bent

[p. 181]

Een heel ander aspect komt naar voren in het bekende ‘Poep- en piesmenuet’ van Hans Dorrestijn:

Hé! De woorden ‘poep’ en ‘pies’,
die zijn niet netjes, die zijn vies.
Je moet die woorden niet gebruiken,
anders ga je d'r naar ruiken!
Nee, de woorden ‘poep’ en ‘pies’
zijn erg onnet en erg vies.

Kakkedrolleschijtepoep.

Hanepikkelullie.

Poepjanknor.

Zeg rustig hardop ‘siep’ en ‘soep’,
maar zeg nooit meer ‘pies’ en ‘poep’.
Want hoe lollig ze ook klinken,
je kan er best eens naar gaan stinken!
Nee, de woorden ‘poep’ en ‘pies’
zijn erg onnet en erg vies.

Dit gaat over taal, maar het reikt veel verder. Dorrestijn schreef dit ‘menuet’ voor de derde uitzending van de Stratemakeropzeeshow, op 17 oktober 1972. De gevolgen bleven niet uit: De Telegraaf begon een hetze tegen het programma, sommige ouders verboden hun kinderen er nog langer naar te kijken. Het liedje gaat niet alleen over taal, maar ook over kinderen in de anale fase, die plezier hebben in ‘vieze’ woordjes. En het gaat vooral over een bepaald soort volwassenen, die daar heel erg van schrikken. Taal gaat over het hele leven.

Zuiver taalkundig van aard is ‘Verwarrende werkwoorden’ van Joke van Leeuwen, met haar onnavolgbare kinderlijke logica:

Lopen wordt liep,
maar hopen niet hiep.

Laten wordt liet,
maar praten niet priet.

[p. 182]

 

[...]

 

 

 

Zwemmen wordt zwom,

 

maar klemmen niet klom.

 

 

 

Ja. Maar waarom?

Een van de aantrekkelijkste kanten van zo'n thematische bloemlezing is dat je regelmatig gedichten tegenkomt die op elkaar ‘rijmen’ of elkaar in de staart bijten. K. Schippers' ‘Zoek het donderkopje tussen de komma's’, dat geheel uit komma's bestaat - of lijkt te bestaan - werd door Wim Hofman beantwoord in een boekje voor beginnende lezers, Mijn buik is van koek:

zoek de beer in het bos

boom boom boom boom boom
boom boom boom boom boom
boom boom beer boom boom
boom boom boom boom boom
boom boom boom boom boom

Als er één gedicht is, dat een ander gedicht in de staart bijt, is het wel ‘Hond’ van Bette Westera, uit 2012, dat begint met ‘Ik ben een open boek. / maar niemand wil mij lezen’ en eindigt met: ‘Ik ben een open boek. / Toe, lees mij. / Ik wil uit!’ Dit gedicht verwijst naar een gedicht van Ted van Lieshout uit 1986:

Hoe ga ik open als een boek?
Ik wil mezelf eens lezen,
bladeren en kijken
hoeveel pagina's ik tel.
Of ik een sprookje ben
of meer een studieboek.
Zou ik mij kopen?

[p. 183]

 

Lenen bij de bieb?

 

Alleen stiekem lezen

 

hoe ik afloop en zachtjes

 

terugzetten in de kast?

Ik zoek een woord is geen boek om in één adem te lezen. En als je het eenmaal uit hebt, begin je opnieuw. Bij elke ronde ontdek je nieuwe lagen, nieuwe verbanden. De gedichten werken op elkaar in: het geheel is meer dan de som van de delen. Enkele gedichten die ik bij eerste lezing een beetje flauw vond, waren bij herlezing opeens verrassend.

De uitgever beveelt dit boek aan ‘voor iedereen van 9 tot 99 jaar’. Daar ben ik het mee eens: het is ook aantrekkelijk voor een negentigjarige. Toch is het niet helemaal ‘literatuur zonder leeftijd’: de samenstellers hebben zich beperkt tot gedichten die (ook) aantrekkelijk zijn voor kinderen en jongeren.

Gedichten die zich vooral richten tot een publiek van vijftien jaar en ouder ontbreken in deze bloemlezing, zoals de tegenhanger van ‘liefste’ (‘ik zoek een woord’), die Herman Gorter in 1890 publiceerde:

Zie je ik hou van je
ìk vin je zo lief en zo licht
je ogen zijn zo vol licht,
ik hou van je, ik hou van je,

En je neus en je mond en je haar
en je ogen en je hals waar
je kraagje zit en je oor
met je haar ervoor.

Zie je ik wou graag zijn
jou, maar het kan niet zijn,
het licht is om je, je bent
nu toch wat je eenmaal bent.

O ja, ik hou van je,
ik hou zo vrees'lijk van je,

[p. 184]

 

ik wou het helemaal zeggen -

 

maar ik kan het toch niet zeggen.

De samenstellers hebben zich terecht beperkingen opgelegd. Alle dichters zijn lezers, niet alle lezers zijn dichters. In dit boek staan gedichten over lezen. Bijvoorbeeld: ‘Wanneer ik lees, ben ik / niet hier. Mijn hoofd verdwijnt, / al raakt mijn hand nog zachtjes / het papier’ (Reine De Pelseneer). Dit past in het perspectief van een kind: in de volwassenenpoëzie vind je nauwelijks gedichten over lezen.

Omgekeerd zijn in deze bloemlezing geen poëticale gedichten opgenomen, over de kunst van het dichten. Die komen in de volwassenenpoëzie juist veel voor, zoals dit gedicht van C. Buddingh:

ik weet het nog als de dag van gisteren
(ik was misschien 22): ik zat
te broeden op een gedicht, en mijn moeder
zat bij het raam de aardappels te schillen

het vers wilde maar niet lukken: het zweet
stond op mijn rug en vol ergernis dacht ik:
hoe kan men in godsherenaam dan ook
poëzie schrijven in een kamer waar
iemand aardappels zit te schillen?

die avond, toen iedereen sliep, maakte ik het
vers af: het was een bijzonder slecht vers

en pas heel veel later begreep ik: de beste
gedichten schrijft men al aardappels schillend

Dit boek is in de eerste plaats van belang voor kinderen van ongeveer negen tot vijftien jaar. Het bevat prachtig materiaal voor de bovenbouw van de basisschool en de onderbouw van het voortgezet onderwijs. Blijkbaar is dat ook de bedoeling van de samenstellers: op hun website geven ze een hele reeks lesideeën.

[p. 185]

Tot slot een puntje van kritiek. De inhoudsopgave is numeriek, van pagina 7 tot 183. Om een gedicht terug te vinden moet je de hele inhoudsopgave doornemen. Een alfabetische indeling op naam van de dichter was handiger geweest. Ik had ook graag een register op titel en beginregel van de gedichten willen hebben. Maar dat zijn kleine technische gebreken, die in de tweede druk hersteld kunnen worden.

En die herdruk verdient dit boek: Ik zoek een woord is een prachtig overzicht van gedichten over taal, waar we nog lang plezier van kunnen hebben.

Ik zoek een woord; 167 gedichten over taal om van A tot Z te verslinden. Gekozen door Hans & Monique Hagen. Amsterdam, Em. Querido, 2013.