Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 27

[p. 139]

Het mechaniek van een jeugdboek
Zwarte zwaan door Gideon Samson
Erica van Boven

De beoordeling van jeugdboeken is geen eenvoudige zaak. Steeds moet worden gezocht naar een balans tussen de literaire kwaliteit en de literaire competentie van kinderen. Die twee kunnen elkaar behoorlijk in de weg zitten. Literaire technieken kunnen bijdragen aan de kwaliteit, maar ze kunnen een boek ook zo gecompliceerd of experimenteel maken dat de jeugdige lezers afhaken.

Toch hoeft de inzet van literaire kunstgrepen niet te leiden tot ingewikkelde, laat staan taaie of saaie jeugdboeken. Literaire technieken zijn immers juist bedoeld om effecten te sorteren, om iets



bij de lezer teweeg te brengen: spanning, geboeidheid, de wens om door te lezen, inleving, verdieping, inzicht.

Zwarte zwaan (2012) van Gideon Samson is een boek dat dit demonstreert. Het bevat volop literaire kunstgrepen, het is in zekere zin zelfs experimenteel, maar het is niet moeilijk of taai. De literaire technieken geven het boek juist de spanning waar veel kinderen dol op zijn, ze leiden tot inzicht in mensen en in de mogelijkheden van literatuur en ze maken al met al van Zwarte zwaan een boeiend en aantrekkelijk boek, precies zoals de bedoeling van zulke technieken is. De kunstgrepen die Samson heeft toegepast om zijn verhaal vorm te geven liggen op het vlak van de vertelwijze, gezichtspunten, tijdsmanipulatie en symboliek.

[p. 140]

Twee keurige meisjes

Zwarte zwaan gaat over de destructieve vriendschap van twee twaalfjarige meisjes. ‘Twee keurige meisjes’ heet hoofdstuk één. Een van de meisjes is wel keurig en ook lief en zachtaardig, zoals haar naam Duveke, duifje, aangeeft, maar ze eindigt als de moordenares van haar vriendin Rifka. Dat tweede meisje, Rifka, is alleen voor het oog van de volwassen buitenwereld keurig. In de omgeving van haar leeftijdgenoten is zij egocentrisch, gemeen en, zoals geleidelijk blijkt, gestoord. Aan het slot van het boek wordt zij vermoord door haar beste vriendin. Dat is het dramatische einde van ‘RDF’, Rif+ Duuf Forever; het is dan allang duidelijk dat die ‘twee keurige meisjes’ een ironische aanduiding is.

Het klassieke gegeven van het goede tegenover het slechte meisje heeft hier een wel heel ongebruikelijke vorm gekregen. Rifka komt weliswaar aan haar einde, maar het goede heeft niet gezegevierd, zoals de oude wet voorschrijft. Rifka heeft zich niet voor haar wandaden hoeven te verantwoorden. Ze wordt beweend en begraven door het hele dorp. Duveke blijkt niet alleen maar goed te zijn. Met al haar lieve zachtheid is zij in staat tot een moord en met die daad moet zij verder leven. Ongebruikelijk is ook dat de slechte Rifka evenzeer hoofdpersoon is als de lieve Duveke, misschien zelfs meer: naar Rifka verwijst de titel, over haar wordt de meeste informatie gegeven en om haar draait de plot. Dat is niet alledaags want een identificatiemodel is Rifka allerminst met haar heerszucht en sadisme, haar sigaretten en afkeer van dieren.

Vertellers en gezichtspunten

Samson heeft gebruikgemaakt van verschillende vertelwijzen. De eerste helft van het verhaal wordt in twaalf hoofdstukken verteld door Duveke, het lieve meisje uit groep acht wier leven draait om haar vriendschap met Rifka, het machtigste meisje van de klas. Via Duveke krijgen we een beeld van deze vriendschap en van Rifka, die de klas terroriseert en akelige dingen verzint onder het motto ‘lijkt me wel lachen’. Het beeld dat we van Duveke zelf krijgen is dat van een naïeve en onzekere meeloper die in haar bewondering voor Rifka en haar trots de uitverkorene te zijn, dingen doet die ze eigenlijk niet wil. Zo doet ze mee aan het treiteren van de klasgenoot Mori die een hartafwijking

[p. 141]

heeft en die ze stiekem heel aardig vindt, en aan de voorbereidingen van Rifka's gefingeerde ontvoering. Want Rifka heeft zich in het hoofd gezet haar eigen begrafenis levend en wel te willen meemaken. Een ontvoering is daarvoor de aangewezen weg, want als je een tijdje vermist bent, gaan de mensen vanzelf een begrafenis organiseren, volgens Rifka. Ook dat plan lijkt aanvankelijk ‘wel lachen’.

Het vertelstandpunt in dit gedeelte is handig toegepast. De lezer is gebonden aan het beperkte ik-standpunt en kent dus alleen de gedachten van Duveke die haar vriendin Rifka mateloos bewondert, haar niet objectief kan bekijken en dus een onbetrouwbare verteller is. Tegelijkertijd is er ruimte ingebouwd die het mogelijk maakt de situatie objectiever te beoordelen. Zo betwijfelt Duveke soms of Rifka's plannen wel ‘echt lachen’ zijn. Soms vindt ze wat Rifka zegt ‘niet leuk’; het begrafenisplan klinkt aanvankelijk zelfs ‘gestoord’. Ook al gaat ze daarna weer volledig op in haar bewondering, werkt ze volop mee aan de uitvoering van het plan en doet ze soms net zo gemeen als Rifka, toch krijgt de lezer door die kleine tussenzinnetjes een andere kijk op de zaak aangereikt. Duveke is verblind als het om haar ‘beste vriendin’ Rifka gaat. Het ik-vertelstandpunt dwingt de lezer met haar mee te kijken, maar tegelijkertijd krijgt de lezer ook genoeg informatie om de verblinding zelf te zien, om meer te zien dan Duveke zelf. Zo heeft de lezer het ‘waterdichte plan’ en de gestoorde bedenkster ervan allang op de juiste waarde geschat en tevens een goed beeld gekregen van Duveke zelf: Duveke is de klassieke meeloper die uit bewondering, onzekerheid en angst voortdurend dingen doet die ze eigenlijk niet wil tot het noodlottige einde aan toe.

Het gedeelte dat door Duveke wordt verteld heet ‘Voor’. Op het moment dat de zogenaamde ontvoering in gang is gezet en Duveke bang in haar bed ligt vol angstige gedachten over de dag van morgen, breekt haar verhaal plotseling af. Met die klassieke cliffhanger loopt de spanning op. En de spanning wordt niet ingelost; het tweede deel heet ‘Na’. De gebeurtenissen waarnaar de lezer inmiddels benieuwd is, worden overgeslagen, een beproefd middel om spanning te wekken.

Het tweede deel wordt personaal verteld. Focalisator is Olivier, de oudere broer van Duveke. Het is de dag van de begrafenis. Zou Rifka's plan dan gelukt zijn? denkt de lezer eerst nog. Maar het blijkt om een echte begrafenis te gaan. Rifka is kennelijk dood en de politie is haar dood aan het onderzoeken.

[p. 142]

Duveke heeft sinds die gebeurtenis niet meer gesproken. Dit hele deel speelt op de dag van de begrafenis, met terugblikken van Olivier naar de tussenliggende dagen waarin Rifka gezocht en gevonden is. De lezer kijkt mee met Olivier voor wie de dood van Rifka eveneens een raadsel is. Zo krijgt de lezer nog steeds geen antwoorden en loopt de spanning nog verder op. Zowel de breuk in de chronologie als de keuze voor wisselende, beperkte gezichtspunten werkt dus bijzonder spanningverhogend.

In het derde deel, ‘Tijdens’, staat Rifka centraal. We volgen haar lotgevallen in de tussenliggende dagen, de dagen van de schijnontvoering. Maar ook nu blijft een antwoord op de vragen uit; pas helemaal aan het einde komt de ontknoping. Dit derde gedeelte wordt verteld in de zelden voorkomende jij-vorm: Rifka wordt toegesproken. Dat is een goed gekozen vorm om twee redenen. Ten eerste past de jij-vorm uitstekend bij het personage Rifka, dat vervuld is van zichzelf en voortdurend bevestiging zoekt in de ogen van anderen: ‘“Wie?” vroeg Rifka naar beneden. “Is de king?” “Rifka!” riep het volk.’ (p. 11) Het jij-vertelstandpunt geeft als het ware vorm aan haar ijdelheid, aan haar neiging zichzelf voortdurend te bekijken en te bewonderen: ‘Je glimlacht. Alles gaat perfect. Wat ben je toch geweldig.’ (p. 146) Het vertelstandpunt is dus iconisch; de vorm drukt een inhoudelijke typering uit.

Er is nog een tweede reden dat de jij-vorm adequaat is. De lezer weet dat Rifka dood gaat - haar begrafenis is immers al beschreven in het gedeelte ‘Na’. In het laatste gedeelte, dat ‘Tijdens’ heet, leeft ze nog. Er wordt in de tegenwoordige tijd verteld, hetgeen de suggestie wekt dat beleven, handelen en vertellen allemaal tegelijkertijd, nu, plaatsvinden, maar dat is uiteraard een illusie - vertellen kan pas achteraf en er is voor Rifka geen achteraf, want ze sterft. De lezer heeft haar begrafenis al meegemaakt. Een ik-vertelstandpunt is in zo'n geval problematisch. Het kan wringen met de narratieve codes die de lezer (onbewust) hanteert. Het jij-standpunt werkt beter, want dat kan geduid worden als een situatie waarin Rifka niet zelf aan het woord is, maar wordt toegesproken door een verteller.

De vertelsituatie fungeert dus vooral om de spanning tot het einde toe vast te houden. Er is geen overkoepelende instantie die de gebeurtenissen kan overzien; de lezer kan nooit verder kijken dan het blikveld van het personage. Maar er zijn meer effecten. De wisselende vertel- en gezichtspunten dwingen de lezer zich in drie personages in te leven en dezelfde gebeurtenissen vanuit

[p. 143]

drie heel verschillende visies te bezien. Dat verleent het verhaal diepgang. Het wordt duidelijk dat ‘de’ waarheid niet bestaat, er zijn alleen individuele ervaringen, belevingen en meningen. Wat de een ‘wel lachen’ vindt, vindt de ander akelig of gestoord. Wat de een ‘het mooiste horloge ter wereld’ vindt, ziet de ander als een ‘kinderachtig knalgeel babyding’. Echt contact blijkt een illusie, zelfs voor beste vriendinnen. Iedereen leeft in zijn of haar eigen gedachten en weet niet wat er in de ander omgaat. Daarmee worden ook ironische effecten bereikt; als Rifka Olivier zoent en denkt dat hij nu haar vriendje is, weet de lezer allang dat Olivier verliefd is op iemand anders. En als iedereen op Rifka's begrafenis erg verdrietig is denkt de lezer terug aan hoe die dag volgens Rifka ‘heel erg lachen’ zou worden: ‘Om mij huilen de mensen het allerhardst’, het wordt ‘een dag om nooit meer te vergeten.’ (p. 69)

Symboliek

Ook subtiele vooruitwijzingen werken mee om de spanning op te bouwen. Er is herhaaldelijk sprake van een mes: ‘Geen gekke dingen doen met scharen. (...) of met messen’ (p. 23), zegt Duveke's moeder als Duveke een wondje door een schaar heeft opgelopen. Even later lezen we regels van Michael Jackson: ‘And it cuts like a knife// She's out of my life.’ (p. 35) Het is op dat moment nog ver weg en het lijkt volstrekt onvoorstelbaar dat Duveke met een mes een einde aan Rifka's leven zal maken, maar dergelijke symbolische verwijzingen preluderen daarop.

Symboliek is ook vervat in de titel ‘Zwarte zwaan’. Duveke denkt terug aan de dag, een half jaar geleden, dat ze een glazen zwaantje brak, het enige zwarte exemplaar uit haar moeders verzameling. Ze vertelt het voorval in merkwaardige bewoordingen: ‘De zwarte is dood, dat komt door mij.’ (p. 85) Het is duidelijk dat deze gebeurtenis symbolisch vooruitwijst naar de afloop. Misschien werpt hij zelfs enig licht op Duveke's motieven en gedragingen aan het slot, waarover we verder niets te horen krijgen. Zij vond het zwaantje zo mooi dat ze er steeds naar moest kijken en ermee moest spelen tot het viel. Ze ging te ver. Toen het gebroken was, wist ze dat volledig te verdringen. Zo zal het later ook gaan met haar moord op de al te zeer bewonderde Rifka.

Die zwarte zwaan duikt herhaaldelijk op in het vervolg. Als Duveke op de avond van Rifka's verdwijning bang in bed ligt, fladdert er een zwarte zwaan

[p. 144]

door haar hoofd. Met dat dreigende beeld eindigt haar verhaal. Op de begrafenis wordt ‘De stervende zwaan’ van Saint-Saëns gedraaid, waarna Rifka's moeder huilend uitroept: ‘Mijn allerliefste zwaantje vliegt niet meer.’ (p. 133) De symbolische vooruitwijzing strekt nog verder, want ook Olivier is erin betrokken. Hij is degene die de schuld op zich heeft genomen en straf heeft gekregen voor het gebroken zwaantje. Hij deed het om zijn zusje te beschermen en uit liefde voor haar: ‘Voor mijn zusje zou ik duizend zwarte zwanen breken.’ (p. 134) Dat blijkt waar te zijn: uiteindelijk zal Olivier ook de schuld op zich nemen van de moord die zijn zusje begaat. Aan het slot blijkt dat hij zich heeft aangegeven bij de politie en heeft waargemaakt wat hij zich zeventig bladzijden eerder had voorgenomen: ‘Als er echt iets aan de hand blijkt te zijn, zal hij er alles aan doen om zijn zusje te beschermen.’ (p. 139)

Al deze elementen: Rifka als de aantrekkelijke maar duistere plannenmaakster, Duveke als haar bewonderaar die haar doodt, Olivier als de redder en beschermer, zijn vervat in het ingebedde verhaal van de zwarte zwaan. Dat is dus een spiegeltekst, een zogeheten mise en abyme, die zijn effect niet zal missen omdat hij zo nadrukkelijk in het verhaal is verwerkt.

In dit boek zijn de literaire technieken functioneel en lezersgericht. De geraffineerde structuur van Zwarte zwaan staat de aantrekkelijkheid volstrekt niet in de weg. Het is precies omgekeerd: de aantrekkelijkheid is het gevolg van de vormgeving, de structuur. Daardoor sleept het verhaal de lezers mee en komt de betekenis aan.