Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 24

[p. 9]

Young Adult: genre of leeftijdscategorie?
Bea Ros

Opeens is het begrip niet meer weg te denken: Young Adult-literatuur. Leesbevorderaars, uitgevers en boekhandelaren slaan de handen ineen om jongvolwassenen van 15-25 jaar aan het lezen te krijgen dan wel te houden. Maar wat behelst de term precies? Is het oude wijn in nieuwe zakken? Marketing of literatuur? In dit artikel verkent Bea Ros het begrip van diverse kanten.

‘Ik snap genoeg,’ zegt Liz kwaad. ‘Jij wilt geen enkele verantwoordelijkheid dragen. Niet tegenover mij tenminste. Wel zeggen dat ik geen morning - afterpil moet slikken en nu...’
‘Hou op over die fucking zwangerschap!’ schreeuwt Djawad. ‘Het is uitgesloten, Liz. Onmogelijk.’
‘O, lekker makkelijk. Dus dan kun jij doen wat je wilt. Op die manier. Veel plezier daar in dat kutland.’ En ze rent de boot af. (Carry Slee, Fatale liefde, blz. 95)

Zal de term Young Adult-literatuur net zoiets blijken te zijn als ‘literaire thriller’? Ofwel een als verkooptruc verpakte lege huls? Zoals schrijfster Floortje Zwigtman het elders in dit nummer zo treffend verwoordt: een literaire thriller herken je aan een marmeren beeld op het omslag. Maar waaraan herken je Young Adult-literatuur?

Ik moet eraan denken als ik Fatale liefde van Carry Slee bekijk. Op de cover prijkt het epitheton ‘young adult thriller’. Na lezing van het verhaal kom ik als thrillerliefhebber in elk geval bedrogen uit. De spanning is niet om te snijden en de plot nauwelijks intrigerend of verrassend - de schrijfster houdt de lezer zogezegd voortdurend op hetzelfde standbeen.

Biedt het verhaal dan aanknopingspunten voor het begrip Young Adult? Ja, een beetje. De hoofdpersonen in dit verhaal zijn een stukje ouder dan in het gemiddelde jeugdboek. Ze zitten niet meer in het voortgezet onderwijs, maar op de modeacademie en zetten niet de eerste schreden op het liefdespad, maar maken ruzie over samenwonen en kindjes krijgen. Ze zijn kortom een leeftijdsfase verder. Maar moeten we dit begrip echt zo simpel uitleggen of is er meer aan de hand?

Laten we eens kijken hoe de term in de praktijk gehanteerd wordt.

[p. 10]

Herkenbaar

‘De boeken daar zijn meer voor volwassenen bedoeld, en niet voor mij’. (Marieke Deinum, De jongerenbibliotheek, blz. 25)

De term Young Adult-literatuur is over



komen waaien uit de Verenigde Staten. Uitgeverij Lemniscaat was in ons land een van de eerste uitgevers die deze gebruikte. Eerst alleen in haar aanbiedingscatalogi, later breder. Zo introduceerde Lemniscaat-uitgever Jean Christophe Boele van Hensbroek in september 2009 tijdens de boekenbeurs Manuscripta de zogeheten Young Adult-kast. ‘In ons land is “lezen en jongeren” een hoofdpijndossier’, verklaarde hij daarbij. Dat het zo niet hoeft te zijn, ontdekte hij in de VS. Daar zag hij in boekhandels een aparte hoek of kast voor mensen van 15 tot 25 jaar. De formule bleek zo succesvol dat alle filialen van de grote boekhandelsketen Barnes & Nobles zo'n kast hebben. Een gemiddeld B&N-filiaal heeft maar liefst 74 planken met Young Adults-boeken.¹

Dat moet in Nederland ook kunnen, dacht Boele van Hensbroek. ‘Als hier iemand zegt “Jongeren lezen niet meer”, dan roep ik “Wake-up!”. Maar je moet jongeren wel wat te bieden hebben en ze moeten de boeken kunnen vinden.’² Inmiddels heeft boekhandelsketen Selexyz het idee overgenomen - dat wil zeggen in intentie, want nog niet elke Selexyz-boekwinkel maakt er werk van. Het initiatief leverde Boele van Hensbroek in november 2009 de eretitel Nederlandse Uitgever van het Jaar op (een verkiezing georganiseerd door vaktijdschrift Boekblad).

1 Freek Staps, ‘De volgende stap na Harry Potter: hoe kon in Amerika “young adult literature” zo populair worden?’ In: NRC Handelsblad, 7 mei 2009.

2 Annemiek Neefjes, ‘Ik denk graag na over het boekenvak van morgen en overmorgen’ Interview met Jean Christophe Boele van Hensbroek op www.literatuurplein.nl, 14 november 2009 (geraadpleegd op 11 juni 2010).

[p. 11]

‘Jongeren moeten de boeken kunnen vinden.’ Dat motto hanteren niet alleen boekhandels, maar ook bibliotheken. Uit onderzoek van onder meer Cedric Stalpers³ blijkt dat jongeren vanaf hun twaalfde steeds minder vaak naar de bibliotheek gaan. Belangrijke reden, naast minder vrije tijd (of beter gezegd: aanlokkelijkere vrijetijdsbestedingen), is dat jongeren letterlijk niet meer weten waar ze het zoeken moeten. Gewend aan de overzichtelijke, naar leeftijd geordende jeugdbibliotheek raken ze op de volwassenenafdeling het spoor bijster. Wederom gingen de VS ons voor - de Amerikaanse bibliotheekwereld kent al tien jaar de Young Adult Library Services Association; ook in Nederlandse bibliotheken rukt het fenomeen nu op.

Uit een enquête onder ruim 1800 (jeugd)bibliotheken, uitgevoerd door de redactie van Leesplein.nl⁴ blijkt dat bijna 35 procent van de respondenten zogeheten crossover- of 15+-kasten heeft met aanbod voor jongeren. Deze kasten bevinden zich in de meeste gevallen (54,2%) daadwerkelijk op een aparte plek, tussen de jeugd- en volwassenenafdeling in. In ongeveer een derde van de bibliotheken (31,7%) staan ze op de jeugdafdeling en in de overige gevallen (14,2%) op de volwassenenafdeling van de openbare bibliotheek. Net als de boekhandels hopen bibliotheken zo jongeren binnen te lokken dan wel vast te houden als lener en lezer.

Dat herkenbaar en apart geëtaleerd aanbod voor jongeren daadwerkelijk werkt, werd onlangs bevestigd in de Groningse masterscriptie van Marieke Deinum⁵. Zij zette op basis van onder meer literatuuronderzoek en een enquête de argumenten voor een aparte crossoverkast op een rijtje. Als belangrijke reden noemt ook zij het onzichtbare aanbod. Ze signaleert: ‘Adolescentenromans over personages van rond de achttien jaar, met een thematiek die bij die leeftijdsfase past, zoals van Aidan Chambers en Bart Moeyaert, zijn in de meeste bibliotheken te vinden bij de C-boeken op de jeugdafdeling. Voor de beoogde doelgroep van C-boeken (tot 15 jaar) zijn deze adolescentenromans over het algemeen te moeilijk en de verhalen sluiten niet aan bij de leefwereld van kinderen tot vijftien jaar. Uit de leengegevens van de Openbare Bibliotheek Groningen blijkt dat jongeren na hun vijftiende voornamelijk de volwassenenafdeling bezoeken. Op deze manier lopen jongeren de adolescentenboeken dus mis.’

Uit haar enquête onder 85 jongeren (15-17 jaar) van havo en vwo blijkt dat ruim de helft (57,4%) het moeilijk vindt om leuke boeken te vinden op de volwasse-

3 Cedric Stalpers, Het verhaal achter de lezer. Leiden, Eburon, 2007. (Stichting Lezen Reeks nr. 9)

4 Leesplein.nl is de jeugdliteraire pendant van Literatuurplein.nl en is een informatieve boekenwebsite voor jongeren en bemiddelaars. Leesplein bestaat uit vier pleinen: Laten lezen (bemiddelaars), Voorleesplein (0-6 jaar), Kinderboekenplein (6-12 jaar) en Jeugdboekenplein (12+). Dit laatste plein wordt in 2011 opgesplitst in een 12+- en 15+-plein.

5 Marieke Deinum, De jongerenbibliotheek. De rol van cross-overkasten bij de overgang van C-boeken naar volwassenenliteratuur. Groningen, Wetenschapswinkel, 2010.

[p. 12]

nenafdeling. Als redenen geven ze dat de taal te moeilijk is en dat ze het gevoel hebben dat de verhalen niet voor hen bedoeld zijn. Je zou kunnen zeggen dat niet alleen school, maar ook de bibliotheek er alles aan doet om ze het idee te geven dat lezen voor de lol passé is en dat hen nog louter lezen voor de lijst resteert.

Voor jongeren: lezergerichte lijsten

‘Nee’, snotterde hij. ‘Je moet dood.’ Hij haalde zijn hand uit zijn broekzak en toen zag ze het mes. Het zwarte knipmes dat hij ooit van zijn vriend Paul had gekregen. Het lag uitgeklapt in zijn hand. Haar mond zakte open en van paniek verstrakte haar gezicht. ‘Jij? Omar, doe normaal. Leg dat mes weg.’
Zijn adem kwam in horten en storen en de tranen bleven stromen. ‘Ik moet. Ik heb opdracht...’
‘Omar, niet doen!’ Haar stem klonk luider. Ze wilde achteruitstappen, maar hij bewoog zich sneller. Het lemmet verdween in haar buik. (Helen Vreeswijk, Eerwraak, blz. 323)

Uit bovenstaande komt Young Adult-literatuur vooral naar voren als loutere leeftijdsaanduiding en handig marketinginstrument. Maar wat voor soort boeken staat er nu in zo'n YA-, 15+- of crossoverkast? Er circuleren inmiddels diverse lijsten met crossovertitels. Grofweg zijn deze in twee soorten te verdelen: de literaire en de marketinglijstjes. Die sporen niet altijd prettig met elkaar.

Dat bleek bijvoorbeeld op Manuscripta, najaar 2009. Bij de presentatie van de YA-kast noemde uitgever Boele van Hensbroek enkele criteria: de kast zou gevuld moeten worden met ‘goed geschreven boeken met een jongere als hoofdpersoon. Geen chicklit en fantasy, maar realistische romans die als opstapje kunnen fungeren naar literatuur voor volwassenen.’ De uitgever omschreef hier eerst en vooral zijn eigen aanbod aan adolescentenromans. Immers, deze criteria passen aardig bij de serie Made in the USA (en voorheen In Between) van Lemniscaat. Auteurs als Gail Giles, John Green, Jordan Sonnenblick en Neil Shusterman schrijven realistische verhalen over opgroeiende adolescenten die over het algemeen goed geschreven zijn. Doch de YA-kast was weliswaar initiatief van Lemniscaat, maar is mede samengesteld met aanbod van collega-uitgevers. Daarom is de kastinhoud veel breder geworden. Naast genoemde Lemniscaat-auteurs en schrijvers als Meg Rosoff, Aidan Chambers en Jenny Valentine vinden we er ook Stephenie Meyers Twilight, Bobje Goudsmits Loservirus en titels als Het Merlijncomplot (Diana Wynne Jones) in. Daarnaast, maar dat was ook de bedoeling van Boele van Hensbroek, staan er titels van literatuur voor volwassenen in,

[p. 13]

zoals werk van Ronald Giphart, Tessa de Loo en Renate Dorrestein. Criterium is dat ze herkenbaar zijn voor jongeren van 15-25 jaar.

Ook uit de al genoemde Leespleinenquête



komt een breed en gevarieerd aanbod naar voren. Het grootste deel van de YA-kasten in openbare bibliotheken bestaat uit jeugdboeken vanaf 12 jaar, C-boeken in bibliotheekjargon. Sommige C-boeken zijn zowel op de jeugdbibliotheek als de YA-afdeling te vinden (en soms ook nog op de volwassenenafdeling), bijvoorbeeld Gossip girl van Cecily von Ziegesar. Andere worden uit de jeugdbibliotheek weggehaald en overgeheveld naar de YA-kasten. Het gaat dan om realistische jeugdboeken met ‘heftige onderwerpen’ als loverboys en verkrachtingen, zoals de politieromans van Helen Vreeswijk.

Daarnaast scoren chicklit (46,7%) en leeslijstboeken (48,3%) hoog. Die laatste categorie - we komen er nog op terug - niet zozeer omdat jongeren die leuk en herkenbaar vinden, maar omdat ze die nou eenmaal moeten lezen, en dus vinden, voor school. Minder, maar nog steeds substantieel zijn algemene romans voor volwassenen (33,3%), fantasy (33,3%), non-fictie (31,7%) en thrillers (30%) vertegenwoordigd.

Deinum noemt in haar masterscriptie dezelfde categorieën. Ze stelde een lijst samen met driehonderd boektitels om de crossoverkasten te vullen en put daarbij uit jeugdboeken (met werk van onder meer Thea Beckman, Maren Stoffels en Francine Oomen), adolescentenromans (Els Beerten, Aidan Chambers en Bart Moeyaert), thrillers en detectives (Dan Brown, Saskia Noort en Stieg Larsson), chicklit (Jill Mansell en Lauren ‘De duivel draagt Prada’ Weisenberger), fantasy (Tolkien en Christopher ‘Eragon’ Paolini), volwassenenliteratuur (Renate Dorrestein, Kluun en Tommy Wieringa) en tijdschriften (Fancy, Hitkrant, Kijk).

In al deze lijsten ligt het accent op marketing en leesbevordering of, neutraler geformuleerd, op de lezer. Daarbij duidt het begrip Young Adult vooral op een leeftijdscategorie: wat is herkenbaar voor jongeren en wat spreekt hen aan? Uit de ‘gewone’ jeugdliteratuur weekt zich een categorie los die te moeilijk, te heftig en te onherkenbaar is voor de doorsnee 12-15-jarige. Daarnaast worden titels uit

[p. 14]

de literatuur voor volwassenen geselecteerd die toegankelijk, spannend en onderhoudend zijn.

Over jongeren: literaire lijsten

‘Ik wil niet weer klein zijn. Maar tegelijkertijd wil ik het ook weer wel. Ik wil weer zijn zoals ik vroeger was, ik wil zijn wie ik nu ben en ik wil zijn wie ik later worden zal. Ik wil mezelf zijn en anders niet. Ik wil zo gek als de maan zijn, zo wild als de wind en zo stil als de grond. Ik wil alles zijn wat ik maar zijn kan. Ik groei, en ik besef niet dat ik groei. Ik leef, en ik ben eigenlijk nog niet echt met leven begonnen. Soms verdwijn ik zomaar uit mezelf. Soms is het alsof ik helemaal niet meer op de wereld ben en niet eens besta. Soms kan ik amper denken.’ (David Almond, Slangenkuil, blz. 40)

Er circuleren ook lijsten die het begrip Young Adult veeleer vanuit de literatuur zelf benaderen. Young Adult duidt dan een specifiek genre aan: geen boeken bedoeld voor jongeren, maar verhalend over jongeren. In zijn speurtocht naar het wezen van jongerenliteratuur elders in dit nummer formuleert Aidan Chambers het net iets anders, maar hij doelt op hetzelfde: het gaat niet om boeken die voor jongeren geschreven zijn, maar om boeken die van jongeren zijn.

Het gaat om literatuur die de wording van de jongere tot volwassene, van Young naar Adult wil vangen. Young Adult is daarmee een term die synoniem is met adolescentenroman (al draagt deze term ook de dubbelzinnigheid van zowel bedoeld voor als handelend over jongeren in zich) en met, zoals Helma van Lierop-Debrauwer in haar bijdrage over de wortels van de hedendaagse Young Adult-novel overtuigend aantoont, met de schelmenroman, de robinsonade, Bildungsroman of initiatieroman.

De thematiek - populair gezegd de groeipijnen van de opgroeiende adolescent of zoals David Almond het in zijn roman Slangenkuil zo mooi verwoordt, het (het)ontdekken van wie ‘ik vroeger was (...) wie ik nu ben en (...) wie ik later worden zal’ - maakt dit genre bij uitstek interessant voor jongeren. Zij kunnen zichzelf identificeren met de hoofdpersoon en zijn strijd als die van zichzelf herkennen. In die zin is het niet vreemd dat leesbevorderaars dit genre onder de aandacht van jongeren brengen. Een adolescent die de stap van jeugdliteratuur naar literatuur voor volwassenen wil of moet maken, vindt eerder houvast in de wederwaardigheden van leeftijdgenoten als Fransje, Engel, Christoph en Joe in Tommy Wieringa's Joe Speedboot dan in de drankproblemen van een dertiger

[p. 15]

(AFT's Advocaat van de hanen) of in het omzien in weemoed van een bejaard kunstenaar (Het satijnen hart van Remco Campert).

Net zoals de hoofdpersonen uit



de YA-verhalen tussen jeugd en volwassenheid zweven, bevinden de verhalen zelf zich qua thematiek, gelaagdheid, stijl en structuur in het grensgebied tussen jeugdliteratuur en volwassenenliteratuur. Preciezer gezegd: de thematiek komt ook in jeugdboeken voor (bijvoorbeeld in de HOI-boeken van Francine Oomen), maar juist de literaire vorm van veel YA-verhalen hevelt ze over naar het volwassenen segment. Daarmee fungeren ze als brug - crossover - naar literaire volwassenenromans. Het begrip Young Adult-literatuur heeft in deze betekenis een beperktere reikwijdte dan het lezergerichte label van boekhandelaren, uitgevers en bibliotheken. Het gaat om verhalen die de groei van jongeren naar volwassenen thematiseren en dit bovendien met ‘volwassen’ literaire middelen gestalte geven.

De themalijst Crossoverboeken op Jeugdboekenplein (www.jeugdboekenplein.nl)⁶ hanteert deze invulling van Young Adult-literatuur. De lijst brengt boeken onder de aandacht die daadwerkelijk als springplank kunnen fungeren voor literatuur met een grote L. Iets wat men van de boeken van Stephenie Meyer of, om een representant uit het segment van de volwassenenliteratuur te noemen, van Dan Brown, niet kan zeggen.

Ook de lijst van Floortje Zwigtman (zie haar bijdrage elders in dit nummer) is gebaseerd op YA als literair genre. De lijst is gebaseerd op top-5 van YA-literatuur die vrienden, kennissen en collega's Zwigtman desgevraagd stuurden en bevat jeugdboeken die het ‘waard [zijn] door IEDEREEN gelezen te worden’.

6 Deze lijst is door mij begin 2010 samengesteld mede op basis van oudere lijsten van Helma van Lierop-Debrauwer en Dick Schram.

[p. 16]

Beide lijsten bevatten vrijwel uitsluitend jeugdboeken - dat wil zeggen: boeken die door uitgevers het predicaat ‘jeugdboek’ krijgen. Anders is dat met de lijst die Bart Moeyaert de afgelopen jaren heeft bijgehouden ‘met titels die interessant zijn voor jongeren en volwassenen’. Deze lijst, te vinden op de website van Zwigtman, bevat titels uit zowel (vertaalde) jeugd- als volwassenenliteratuur. Kinderjaren van Jona Oberski, Nathan Sid van Adriaan van Dis en De zelfmoord van de meisjes van Jeffey Eugenides prijken gebroederlijk naast Wij noemen hem Anna van Peter Pohl, Gebr. van Ted van Lieshout en De wildernis van David Almond. De titels hebben een ding gemeen: ze verhalen over jongeren op weg naar volwassenheid.

Besluit

Waar crossoverroman of adolescentenroman tot nu toe vooral een literair genre leken aan te duiden, is met het nieuwe begrip Young Adult-literatuur de term inmiddels uitgedijd tot alles wat jongeren (waarschijnlijk) ‘leuk’ vinden om te lezen.

Het zal spannend zijn welke kant de opvolger van de Gouden Zoenen, de Grote Jongerenliteratuur Prijs (GJP), op zal gaan: de literaire of de lezergerichte kant⁷. Mogelijk beide, gezien de opzet. Voor Stichting Lezen, een van de twee initiatiefnemers, benadrukt de prijs ‘het leesplezier dat jongerenliteratuur biedt aan een zeer breed publiek’. Vanaf 2011 zal de stichting als onderdeel van de GJP een publieksprijs voor 15+-titels organiseren. Het Nederlands Letterenfonds, de andere initiatiefnemer, wil met de prijs de aandacht voor en de positie van auteurs en vertalers van jongerenliteratuur stimuleren. Het Letterenfonds draagt zorg voor de vakjuryprijzen, één voor een oorspronkelijk Nederlandstalig boek en één voor een in het Nederlands vertaald boek uit het 12+-segment.

Interessant is dat de september bekendgemaakte longlist ook enkele titels uit de volwassenenliteratuur bevat, zoals Dorsvloer vol confetti en Dagen van gras van Philip Huff. In een interview op Literatuurplein.nl⁸ vertellen beide organisaties dat ze uitgeverijen hebben gevraagd boeken in te zenden die gerekend kunnen worden tot de jongerenliteratuur: ‘boeken die gaan over jong volwassenen die zichzelf een positie proberen te verwerven in de volwassen wereld’. Deze boeken zijn ‘te volwassen voor kinderen onder de vijftien, maar kunnen met plezier gelezen worden door volwassenen’.

Is Young Adult-literatuur een genre of leeftijdscategorie voor marketing? We kunnen niet anders concluderen dan dat het allebei is. Net zoals de aanduiding

7 Ten tijde van het schrijven van dit artikel was nog onbekend welke twee boeken de GJP 2010 hebben gewonnen.

8 Jef van Gool, ‘De prijs laat zien dat veel jongeren met plezier lezen’. Op: Literatuurplein, 28 juli 2010.

[p. 17]

‘literaire thriller’ geen kwaliteitskeurmerk is, zo is de aanduiding Young Adult dat niet. Tenminste, niet zonder meer. Telkens zal gekeken moeten worden of het begrip in beperkte literaire zin gebezigd wordt of in ruime, lezergerichte zin.