Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 22

[p. 155]

Mieke K.T. Desmet, Babysitting the Reader. Translating English Narrative Fiction for Girls into Dutch (1946-1995)
Jan van Coillie

Centrale onderzoeksvragen in het boek Babysitting the Reader van Desmet zijn: hoe bepalen opvoedende bedoelingen de vertaling van meisjesboeken uit het Engels naar het Nederlands en in welke mate verschillen de vertaalstrategieën naargelang de status van de vertaalde boeken. Jan van Coillie noemt het boek ‘een aanwinst voor het vertaalonderzoek van jeugdliteratuur’.

‘Then we'll be old maids,’ said Jo, stoutly.
‘Right, Jo; better be happy old maids than unhappy wives or unmaidenly girls, running about to find husbands,’ said Mrs March, decidedly.

‘Maar u vergeet,’ zei Jo, ‘dat er geen enkele wet is die verplicht om te trouwen. Een gelukkige oude juffrouw is beter dan een lijdende echtgenote.’

Het Engelse citaat komt uit de klassieker Little Women van Louise May Alcott (1868). Het is een ‘typerend’ fragment uit een meisjesboek. De ‘vertaling’ is van de hand van Gerda Van Cleemput (1969) en illustreert meteen hoezeer een vertaling kan afwijken van het origineel. Mieke Desmet geeft



het als voorbeeld van hoe de vertaler een thema kan versterken, in dit geval de negatieve houding tegenover het huwelijk. Het is maar een van de vele treffende voorbeelden van ingrepen in vertaalde meisjesboeken in deze studie.

Centrale onderzoeksvragen in het boek van Desmet zijn: hoe bepalen opvoedende bedoelingen de vertaling van meisjesboeken uit het Engels naar het Nederlands en in welke mate verschillen de vertaalstrategieën naargelang de status van de vertaalde boeken. Zowel voor de opvoedende bedoelingen als voor de gevolgen ervan voor de vertaalstrategieën baseert Desmet zich op werk van Göte Klingberg. Verhelderend en bruikbaar is haar classificatie van vertaalstrategieën, ook al zijn de grenzen ertussen niet altijd scherp te trekken: ‘omission en deletion’, ‘purification’, ‘substitution’, ‘explication’ en ‘simplification’.

[p. 156]

In het spoor van de huidige vertaalwetenschap en de studie van jeugdliteratuur in vertaling (R. Oittinen, E. O'Sullivan e.a.) is haar benadering van vertaling doeltekstgericht en descriptief. Ze concentreert zich op passages in de doeltekst die afwijken van de brontekst en probeert die te beschrijven, te analyseren en te interpreteren.

Het eerst hoofdstuk is een soort proloog. Desmet probeert eerst de vraag te beantwoorden wat kinderliteratuur is en gaat daarna in op de verhouding tussen literatuur voor kinderen en voor volwassenen, de relatie tussen Vlaamse en Nederlandse kinderliteratuur (met bijzonder interessante informatie over ongelijke verhoudingen), de geschiedenis van de kinderliteratuur in Nederland en Vlaanderen, meisjesboeken en hun positie in het literaire veld en de vertaalstudie van kinder- en jeugdliteratuur. Hoewel ze de band met de volgende hoofdstukken probeert te verduidelijken, blijft die erg los. In het licht van het centrale onderwerp had dit hoofdstuk wat mij betreft veel korter gemogen of zelfs grotendeels mogen wegvallen, behalve de laatste twee onderdelen. De behandelde onderwerpen zijn overigens zo ruim en complex dat Desmet noodgedwongen alleen grote lijnen kan schetsen en daardoor dreigt te vervallen in veralgemeningen of weinig zeggende algemeenheden.

Het tweede hoofdstuk is het resultaat van een indrukwekkend bibliografisch onderzoek dat zo'n 10.000 titels opleverde van oorspronkelijke en vertaalde literatuur voor meisjes in het Nederlandse taalgebied. Bij dit corpus past enige relativering. Hoewel Desmet in haar eerste hoofdstuk op basis van allerlei studies probeert het genre van het meisjesboek af te bakenen, blijven de grenzen vaag. Tot het genre rekent ze boeken met een meisje als hoofdfiguur, bedoeld voor meisjes. Door die ruime definitie verwerkt ze ook boeken die in de meeste studies of kritieken niet als typische meisjesboeken worden beschouwd zoals Matilde (sic) van Roald Dahl, Alice in Wonderland van Lewis Carroll, Sweetgrass van Jan Hudson of Sarah, Plain and Tall (Lieve, lange Sarah) van Patricia MacLachlan. Los daarvan levert dit gedegen onderzoek bijzonder interessante resultaten op, dankzij relevante variabelen zoals het onderscheid tussen Vlaamse en Nederlandse of (voor de bronteksten) tussen Amerikaanse en Britse uitgevers en het aantal herdrukken. Een eerste conclusie was dat voor de onderzochte periode het aandeel van vertalingen binnen het genre van de meisjesboeken toenam, waarbij opviel dat Vlaamse uitgevers een relatief groot aandeel in de vertalingen hadden. Waar bijna 88% van de oorspronkelijk Nederlandstalige meisjesboeken uitgegeven werd in Nederland, kwam 34% van de vertalingen uit Vlaanderen. Haar studie relativeert ook de stelling dat vertalingen het beste uit de buitenlandse markt bij de lezers brengen. Triviale reeksen palmden een steeds belangrijker deel van de markt in. Bovendien was het aanbod beperkt en kwam het bijna uitsluitend

[p. 157]

uit de Angelsaksische wereld (toenemend van 42,3% in de jaren veertig tot bijna 70% in de jaren negentig).

Hoofdstukken 3, 4 en 5 bevatten case studies waarin Desmet vertalingen vergelijkt met de bronteksten binnen drie types meisjesboeken, ingedeeld volgens hun status: triviale series (‘formula fiction’), klassiekers en prijswinnaars. Het is jammer dat de onderzoekster geen aandacht schenkt aan de erg populaire ‘chicklit’ (wat deels te verantwoorden valt doordat het genre pas echt populair geworden is na 1995). Haar voornaamste hypothese is dat de vertaalstrategieën zullen verschillen naargelang de status van de tekst. Om deze hypothese te toetsen, gaat ze na welke vertaalstrategieën worden toegepast, zowel op macro- als op microniveau. Zo onderzoekt ze aanpassingen van de verhaalopbouw, het vertelstandpunt en culturele elementen (als namen, gerechten, munten). Vooral deze laatste krijgen veel aandacht, zoals ook in andere studies naar jeugdliteratuur in vertaling. Ze verraden immers het duidelijkst vanuit welk kindbeeld de vertaler werkt. Terecht besteedt Desmet ook aandacht aan de paratext (titel, woord vooraf, colofon en titelpagina met positie van de vertaler).

De vele voorbeelden maken op een overtuigende manier duidelijk dat er inderdaad een correlatie is tussen de gehanteerde vertaalstrategieën, het type boek en specifieke opvoedende bedoelingen, al zijn er ook opmerkelijke verschillen binnen een bepaald type. De vertalingen van de prijswinnaars (met hoge status) laten een duidelijke tendens zien om zowel de literaire kwaliteit als het vreemde zoveel mogelijk te bewaren. Weglatingen of tussenkomsten op macrostructureel niveau zijn vrijwel afwezig, maar expliciterende strategieën komen wel frequent voor, zowel om vreemde elementen te verduidelijken als om relaties te specificeren of emoties te benoemen. Afwijkingen op microstructureel niveau blijven meestel beperkt tot kleine aanpassingen aan de stijl, zoals veralgemeningen, het schrappen van herhalingen, het gebruik van verkleinwoorden en het wegwerken van dialect, slang en krachttermen (‘S'funny’ > ‘Vreemd’; ‘Waste of bloody energy’ > ‘Wat een verspilling van energie.’)

In tegenstelling tot de prijswinnaars worden in de vertalingen van triviale series verklarende en vereenvoudigende strategieën overvloedig toegepast. Mieke Desmet verklaart die vooral vanuit de opvoedende bedoeling de lezer op de eerste plaats te willen amuseren (maar kun je dit wel ‘opvoedend’ noemen?) en een tekst te schrijven die de lezer gemakkelijk kan begrijpen. Hierdoor worden hele (hoofd)stukken geschrapt, verplaatst of herschikt. Sommige reeksen in vertaling hebben een vast aantal pagina's, wat de vertaler vanzelf dwingt tot drastische ingrepen. Maar ook op microniveau worden moeilijke woorden versimpeld, gevoelens geëxpliciteerd enzovoort.

Vergelijking van de drie vertalingen van de klassieker Little Women laat zien

[p. 158]

dat de verstaanbaarheid van de tekst in de drie gevallen primeert. Hiervoor worden dezelfde strategieën gehanteerd als in triviale series, vaak zelfs in versterkte mate. Toch verschillen de drie vertalingen sterk in de manier waarop de vertalers de strategieën toepassen. Desmet verklaart die verschillen vanuit afwijkende doelen: waar de ene vertaling het ‘klassieke’ centraal stelt, beklemtoont de andere de religieuze en morele aspecten en richt de derde zich tot jongere lezers en de populaire markt.

De manier waarop de vreemde cultuur benaderd wordt, blijkt volgens dit onderzoek niet alleen af te hangen van de status van de tekst, maar ook van andere factoren zoals de leeftijd van de doelgroep of de strategie van de uitgever. De triviale uitgeverij Deltas verplaatst alle verhalen volledig naar de doelcultuur terwijl Kluitman dat enkel doet voor jongere lezers. Voor oudere lezers wordt het vreemde (deels) bewaard als een aantrekkelijk, exotisch element. Bij de prijswinnaars wordt het vreemde behouden en in de vertalingen van klassiekers worden verschillende strategieën toegepast.

De vele sprekende voorbeelden van veranderingen in de vertalingen maken het boek concreter, maar roepen ook vragen op. Het is als lezer vaak moeilijk in te schatten hoe belangrijk die aanpassingen zijn omdat niet aangegeven wordt hoe vaak ze in de vertaling voorkomen. Soms is de interpretatie hierdoor ook hachelijk. Zo besluit de onderzoekster op basis van een paar voorbeelden waarin de vertaler nu eens het Nederlandse en dan weer Amerikaanse muntstelsel gebruikt, dat dit de spanning illustreert tussen twee opvoedende doelen, met name rekening houden met de beperkte kennis van de jonge lezers of hen willen laten kennismaken met het vreemde. Het zou hier ook gewoon om slordigheid van de vertaler kunnen gaan.

Desmet besluit dat de vier opvoedende doelen van Klingberg erg bruikbaar waren in haar onderzoek omdat ze specifieke vertaalstrategieën ondersteunden die voor een groot deel verschilden naargelang de status van de brontekst. De toepassing van Klingbergs opvoedende doelen is echter niet onproblematisch. Eerst en vooral roept zijn invulling van het begrip opvoedende functie vragen op. Klingberg omschrijft de doelen als: teksten met literaire waarde bij de lezers brengen, het vreemde introduceren, kinderen iets aanreiken wat zij kunnen begrijpen en hen juiste waarden bijbrengen. Niet alleen zijn die doelen erg verschillend van aard maar ook is niet zo duidelijk hoe ze gezien moeten worden in relatie tot auteur, uitgever en lezer. Door ‘opvoedende functies’ centraal te stellen bij de studie van jeugdliteratuur, verengt hij ook de interpretatiemogelijkheden. Dit zou zonder twijfel blijken als recentere boeken bestudeerd werden van na 1995, waarin esthetische functies belangrijker werden en ontspannende en emotieve functies een andere invulling kregen. In deze studie krijgt het esthetische

[p. 159]

(vooral in de prijswinnaars) hierdoor niet de aandacht die het verdient en had ook het emotieve, dat in meisjesboeken erg belangrijk is, meer uitgewerkt kunnen worden. Soms ook mist Desmet de kans om interessante aspecten verder uit te diepen, zoals de vertaling van ironie in Onder moeders vleugels.

Babysitting the reader had ook meer redactie kunnen gebruiken. In de eerste alinea van de inleiding wordt het boek als ‘book’ aangeduid, maar verder valt geregeld de term ‘dissertation’ en daar draagt de tekst nog te veel sporen van, wat de leesbaarheid niet bevordert. Vooral de analyses op microniveau zijn vaak erg opsommerig doordat alle voorbeelden gewoon achter elkaar staan. Door de voorbeelden te ordenen onder kopjes die de strategieën aanduiden, zou de tekst veel overzichtelijker zijn. Er hadden voor mij ook best wat inleidingen en samenvattingen mogen geschrapt worden, die wel gebruikelijk zijn in een dissertatie, maar snel vervelen in een boek. Storend voor de Engelse lezer is dat enkele Nederlandse citaten niet vertaald werden. Af en toe wordt een begrip niet nauwkeurig gehanteerd (‘Flemish works’ voor boeken uitgegeven in Vlaanderen (110); bij de uitspraak ‘explication takes the form of inserting qualifying adjectives’ zijn drie van de vier voorbeelden geen adjectieven (165)). Over het algemeen echter mag het als een verdienste beschouwd worden dat de onderzoekster nauwgezet omspringt met terminologie en citaten. Jammer is wel dat haar secundaire literatuurlijst weinig werk bevat van na 2000. Lectuur van recenter werk had sommige uitspraken in het historisch overzicht en het stuk over vertalen van jeugdliteratuur kunnen nuanceren en aanvullen. Zo ontbreken Uit de schaduw (R. Ghesquiere en J. van Coillie, 1996), Altijd weer vogels die nesten beginnen (H. Brems 2006) en de themanummers over vertalen van jeugdliteratuur van Filter (2005) en Literatuur zonder leeftijd (2005).

Babysitting the reader is geen origineel of vernieuwend boek, maar wel een gedegen onderzoek met interessante resultaten. Bijzonder waardevol is de analyse van de bibliografische gegevens. Door de keuze van relevante parameters laat Desmet overtuigend zien dat een dergelijke analyse interessante patronen kan blootleggen. De gevolgde methode biedt perspectieven voor verder onderzoek, bijvoorbeeld naar andere genres. Het interessantst vond ik de analyse van de teksten op macro- en vooral op microniveau. Studenten en vertaalwetenschappers vinden er een bruikbaar instrument met tal van concrete voorbeelden om bron- en doelteksten te vergelijken en daarbij interessante aanpassingen in kaart te brengen. In die zin is dit boek een aanwinst voor het vertaalonderzoek van jeugdliteratuur.

Desmet, Mieke K.T., Babysitting the Reader. Translating English Narrative Fiction for Girls into Dutch (1946-1995). Bern etc., Peter Lang, 2007. 352 blz. ISBN 978-3-03911-147-3. - (Europäische Kinder- und Jugendliteratur im interkulturellen Kontext, I)