Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 20

[p. 142]

Juryrapport Theo Thijssenprijs 2006

En daar zat in een hoekje van het erf de oude Smak, een verhalenverteller naar wie het leuk was te luisteren, maar die je vooral niet moest geloven. (Uit: Oef van de mensen)

Toen de god Toth met de ibiskop aan de Egyptische koning Thamus het schrift wilde leren, wees de ongeletterde Thamus dit godengeschenk af. Schrijven zou funest zijn voor het geheugen!

In zijn tijd werd alles van belang uit het hoofd geleerd en van geslacht op geslacht mondeling en woordelijk overgeleverd. Maar het schrift veroverde de wereld en dankzij Toth met de ibiskop zijn wij vandaag naar Den Haag getrokken om eer te bewijzen aan de schrijver van een omvangrijk oeuvre, waaraan zangers en geleerden uit de tijd van Thamus een zware kluif gehad zouden hebben.

De laureaat, Peter van Gestel, deed eindexamen aan de toneelschool in Amsterdam, was acteur, bekwaamde zich als dramaturg en schrijver van scripts en scenario's voor radio, televisie en film, en debuteerde in 1962 als schrijver met een bundel verhalen voor volwassenen die al meteen bekroond werd met de prestigieuze Reina Prinsen Geerligs-prijs. Na deze gedegen vooropleiding waagde hij zich aan de jeugdliteratuur.

Schuilen onder je schooltas kwam in 1979 uit als eerste van een lange reeks meestal bekroonde kinder- en jeugdboeken die niet alleen gewaardeerd worden door kinderen. Ze gaan over de vragen en mogelijke antwoorden die niet aan leeftijd gebonden zijn, en ze zijn geschreven in een prachtig bondig Nederlands.

Vanaf de eerste uitgaven blinkt het werk van Van Gestel uit door stilistische en structurele vondsten. Om een paar voorbeelden te noemen: het veel geprezen boek Mariken eindigt met het begin van het wagenspel Mariken, en in Rommelkatje, voorheen Slapen en schooieren, wordt de wereld van de mensen (‘de lui’) op een ironische manier gespiegeld in de wereld van katten en honden.

De plots, waarin het niet zozeer gaat om spanning als wel om het geven van structuur aan moeilijke materie, zijn even typerend voor het werk van Peter van Gestel als de tegendraadse dialogen waarmee hij zijn personages zonder verdere beschrijvingen scherp weet neer te zetten; Winterijs en Die dag aan zee zijn in dat opzicht de - hopelijk - voorlopige hoogtepunten. Peter van Gestel is net als de oude Smak (uit Oef van de mensen) een echte verteller naar wie het goed luisteren is, een verteller in het kwadraat zelfs, want hij vertelt graag over vertellers. Zijn personages hebben net als de auteur zelf veelal een passie voor

[p. 143]

vertellen, en soms duiken er binnen hun verhalen ook weer verhalenvertellers op. Zo ontstaat er in het werk van Peter van Gestel een duizelingwekkende werveling van vertellingen in vertellingen met als kern - dat moet haast wel - het Leven. Ten slotte heeft Peter van Gestel op de vraag: ‘Waarover schrijft u, meneer van Gestel?’ ooit geantwoord: ‘Het leven het leven het leven... nou ja, het leven.’ Waarna hij een lange stilte liet volgen.

Maar dat leven wikkelt hij in dromen en fantasieën, hult hij in een mist van herinneringen, verdonkeremaant hij achter constellaties van woorden of in zwarte gaten tussen zinnen, en de hoofdpersonen uit zijn boeken doen niet anders.

Masja, de oude vrouw uit Masja, de verhalen van Katja, weet haar norse huisbaas ertoe over te halen haar niet op straat te zetten door hem als een Sheherazade zes en één nacht verhalen te vertellen. En Thomas uit Winterijs zegt:

Ik wil mijn verhaal vertellen, het verhaal van Zwaan en mij en van Bet en mij en van de kou en het winterijs in Amsterdam en van de dooi die aan alles een einde maakte. Hoe begin je een verhaal? En aan wie kun je het kwijt?

Vragen die elke schrijver zich maar al te vaak stelt. Alleen denkt Thomas niet aan schrijven. Dat doet zijn vader al. Die zegt dat hij alleen kan nadenken als hij schrijft en is tot vervelens toe bezig met zijn gekrabbel, nooit heeft hij eens tijd voor een potje domino met zijn zoon.

Ik wil later geen schrijver worden, denkt Thomas, dat is niets voor mij. Een heel boek bij elkaar verzinnen - 't lijkt me een rotwerkje.

En zo is het. Maar Soe, het dwarse meisje uit Boze Soe, voelt juist een dringende behoefte alles te noteren wat er met haar en om haar gebeurt, al is haar idee over schrijven en denken anders dan dat van de vader van Thomas. Als iemand tegen haar zegt dat schrijven toch ook denken is, verzucht Soe:

Was het maar waar. Kon ik dat maar: opschrijven wat ik denk, jee, 't zouden natuurlijk allemaal halve zinnen worden, je springt als een gek van de hak op de tak, nu eens wat gevloek, dan weer een mooie huilbui, je schreeuwt, je klaagt, je bent kwaad op anderen, je verzint van allerlei dat je in het echt niet meemaakt, maar nee hoor, en hup, dat staat daar dan allemaal, maar nee hoor 't is niks, schrijven - het is altijd te weinig, of het is iets anders, ik wou dat ik het je kon uitleggen.

[p. 144]

Peter van Gestel verstaat de kunst een dergelijk dilemma aan de orde te stellen en op een eigenzinnige manier vorm te geven.

Zijn stijl is minutieus en zijn theaterachtergrond blijkt uit de efficiënte stijl en de al aangestipte dialogen in bedrieglijk alledaagse taal - zoals Bibelebonse mensen Bibelebonse pap eten uit een Bibelebonse nap, zo spreken Van Gestelpersonages Van Gestel-zinnen in Van Gestel-taal -, én uit de laconieke terzijdes die kenmerkend zijn voor de wijze waarop hij al te pretentieuze onderwerpen relativeert. Uit wat hij schrijft spreekt altijd een originele aanpak en een scherp oog voor detail, en al is een onderwerp nog zo zwaarwichtig, het wordt met lichtvoetige, soms komisch werkende zwier gebracht. De verhalen zijn ingenieus gecomponeerd, en toch dringt hun structuur zich nooit op, daarvoor hebben ze te veel vitaliteit, humor en vaart.

Peter van Gestel is bovendien een meester in het zwijgen over wat niet gezegd kan worden, maar het goud van dat zwijgen is voor de aandachtige lezer te delven uit de diepere lagen van zijn verhalen.

Veelzeggend voor zijn manier het onzegbare in te pakken, is een van zijn reacties op zo'n veel gestelde, gemakzuchtige vraag over de kunst van het schrijven:

Als je een schrijver bent, merk je dat vanzelf. Als je niks merkt, ben je geen schrijver.

Het is in brede kringen niet onopgemerkt gebleven dat Peter van Gestel een schrijver is.

In zijn boeken worstelen de hoofdpersonen, hoe verschillend ze verder ook zijn, van Ko Kruier tot Thomas, van Soe tot Mariken, van Roosje tot Nikki, met vragen die elke sterveling kent. Wie ben ik en wat wil ik?

Deze oervragen komen op de meest extreme manier aan de orde in Oef van de mensen, het verhaal over een wit aapje dat wordt opgevoed als mens door een echtpaar dat zijn enige kind heeft verloren.

Zoals het jongetje in Tarzan van de apen meent dat hij de zoon is van een apin, zo meent de aap Oef in Oef van de mensen dat hij de zoon is van een vrouw. Zij verpleegt hem, wiegt hem, koestert hem, trekt hem kleren aan, leest hem voor en brengt hem alles bij wat een mensenkind moet kunnen en weten. Oef leert zelfs praten, iets wat minstens zo ongerijmd is als het leren lezen van Tarzan met behulp van een Engels abc-boek. Maar in een goed verhaal kan wat niet kan en staat wat er niet staat.

Oef van de mensen is een mythisch verhaal over het raadselachtige van identiteit en taal. Oef is de ultieme vreemdeling die nooit echt zal inburgeren, al

[p. 145]

draagt hij kleren en schoenen, eet hij aan tafel en kent hij bijbelverhalen. In de communicatie ligt het probleem. Oef denkt in zinnen, maar praat in losstaande steekwoorden. Zijn probleem dat hij niet kan uitspreken wat hij denkt lijkt op dat van Soe, die niet kan opschrijven wat ze denkt. Uiteindelijk zal Oef erachter komen wie of eigenlijk wat hij is en wat hij wil. Door zijn eigen weg te kiezen, verliest en vergeet Oef alle aangeleerde en opgedrongen ballast. Het laatst verdwijnt de taal. En de rest is stilte: het leven mag doorgaan, maar het verhaal is uit.

Al heeft Peter van Gestel wel eens gezegd dat hij zichzelf geen kindervriend vindt, dat hij in wezen allergisch is voor kinderen, het kon hem er niet van weerhouden als veelzijdig schrijver uit alle literaire genres nu juist het kinderboek te kiezen. Een keuze die heeft geleid tot een oeuvre dat om de sprankelende taal, de vertelkunst, de schrijfkunst en ‘het leven het leven het leven nou ja het leven’ vandaag wordt bekroond met de Theo Thijssenprijs van de Stichting P.C. Hooft-prijs voor Letterkunde.

De jury van de Theo Thijssenprijs 2006, bestaande uit de leden Imme Dros (voorzitter), Judith Eiselin, Elma van Haren, Anne Provoost en Dick Schram, met als ambtelijk secretaris Anton Korteweg.