Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 20

[p. 7]

Literatuurgeschiedenis en kindbeeld

Onlangs verscheen van de hand van Hugo Brems Altijd weer vogels die nesten beginnen. Geschiedenis van de Nederlandse literatuur 1945-2005. Hoewel het niet in mijn bedoeling ligt deze inleiding op het themanummer ‘(Kinder)literatuur als bron van kindbeelden’ te gebruiken dan wel te misbruiken als recensie op de genoemde literatuurgeschiedenis, riep dit boek bij mij wel herinneringen op aan een al weer enige tijd geleden - de jaren negentig om precies te zijn - gevoerde discussie over de plaats van de kinder- en jeugdliteratuur in een (de?) literatuurgeschiedenis van de Nederlandstalige literatuur. De kwestie waar het om ging, betrof de vraag in hoeverre het gerechtvaardigd is de beschrijving van jeugdliteraire ontwikkelingen in te bedden in de geschiedschrijving van de literatuur voor volwassenen. Volgens sommigen - waaronder ondergetekende - was daar voldoende reden toe, volgens anderen (Anne de Vries, Kees Fens) vormden en vormen de beide ‘literaturen’ te zeer verschillende werelden om een dergelijke integratie geloofwaardig te laten zijn. In een artikel in Literatuur zonder leeftijd (nr. 43. blz. 423-438) met de aardige en niet zonder opzet gekozen titel ‘Ko Kruier op zoek naar zijn stadsgenoot Frits van Egters’ doet Henk Peters een lofwaardige poging beide zienswijzen met elkaar te verenigen. Ook als een soort hommage aan de winnaar van de Theo Thijssenprijs 2006, Peter van Gestel, citeer en parafraseer ik de korte inleiding van Peters, die hij aan zijn betoog vooraf laat gaan en die, als ik het goed zie, als een soort prélude mag gelden op de conclusie van zijn beschouwing. Hij begint met het aanhalen van de openingsregels van ‘Dagboek van Ko Kruier’, het eerste hoofdstuk uit Uit het leven van Ko Kruier (1984): ‘Op een kille avond in augustus, toen er een felle wind het raam van zijn kamer deed klapperen en alleen een lampje op zijn werktafel nog brandde, besloot Ko Kruier, de veertienjarige held van ons verhaal, om aan een dagboek te beginnen.’ ‘Beginregels,’ zegt Peters, ‘waarin ik duidelijk de echo van de openingszinnen van De avonden van Gerard Reve hoor.’ De titel van het boek, Uit het leven van Ko Kruier, roept ook een reminiscentie aan een andere, dit maal jeugdliteraire, held bij hem op: Dik Trom. Het kan volgens hem geen toeval zijn, dat er zo verwezen wordt naar Kieviets beroemdste jongensboek Uit het leven van Dik Trom. En het gaat nog verder: Van Gestels tweede Ko Kruier-boek heet namelijk Ko Kruier en zijn stadsgenoten. De allusie op de Dik Trom-boeken van Johan Kieviet (naast Uit het leven van Dik Trom ook Dik Trom en zijn dorpsgenoten), zo beweert Peters, wordt op deze manier wel heel aannemelijk. Van Gestel refereert zo in één en hetzelfde jeugdboek aan een klassieke jeugdliteraire held én aan de bekendste adolescent uit de naoorlogse Nederlandse volwassenenliteratuur. Niet zonder

[p. 8]

reden gebruikte ik hiervoor het woord ‘prélude’, omdat op deze manier toch op zijn minst de indruk wordt gewekt dat jeugdliteratuur en literatuur voor volwassenen géén verschillende werelden zijn, maar elkaar raken, in elk geval deels identieke referentiepunten lijken te hebben. Peters sluit vervolgens zijn inleiding af met deze vraag: ‘Is dit werkelijk het geval, en zo ja, moet dit dan eigenlijk geen consequenties hebben voor de manier waarop wij (= de jeugdliteratuurhistorici én de “gewone” literatuurhistorici bedoelt hij, naar ik aanneem, H.B.) literatuurgeschiedenis plegen te schrijven?’

Waarom deze verwijzing naar het artikel van Peters in dit verband? Omdat hij in zijn poging de genoemde op het oog moeilijk met elkaar te verzoenen zienswijzen te integreren een opvatting ontvouwt, waarin kindbeelden, in zijn terminologie ‘kindopvattingen’, een niet onaanzienlijke rol blijken te spelen. Wat hem voor ogen staat als een nieuwe geschiedenis van de jeugdliteratuur in Nederland en Vlaanderen (of gescheiden, wanneer je net als Anbeek de beide regionale literaturen als twee aparte subsystemen beschouwt) zou zijns inziens moeten vertrekken vanuit een tweetal uitgangspunten. In de eerste plaats zou zo'n nieuwe geschiedenis moeten laten zien in welke periode welke auteurs en welke werken belangrijk gevonden werden (tot zover niets nieuws, want dat gebeurde en gebeurt al). In de tweede plaats moet duidelijk gemaakt worden waarom juist deze werken en deze auteurs belangrijk gevonden werden. Anders gezegd, zo wordt inzicht verschaft in de canoniseringscriteria, die tot verschuivingen in de jeugdliteraire canon hebben geleid. Opnieuw, ook dit standpunt is niet nieuw. Maar dan komt dat waarom het mij gaat. Deze uitgangspunten kunnen volgens Peters het beste geconcretiseerd in wat je een historische benadering van de canon zou kunnen noemen, een beschrijving van het canoniserings-proces derhalve, met literatuur- en kindopvattingen (daar zijn ze dus) als uitgangpunt en met aandacht voor de jeugdliteraire instituties. Dus niet de tekst staat centraal, zoals zo lang (en veelal nu nog steeds, ook al zegt men het niet meer met zo veel woorden) het geval is geweest, ook niet de auteur, maar de sociaal-culturele en economische context. Hoe heeft literatuur respectievelijk jeugdliteratuur gefunctioneerd, dat wordt de centrale vraag binnen een dergelijke opvatting.

Een jeugdliteratuurgeschiedenis in deze zin is nog steeds niet geschreven, zoals wij allen weten. En of het er inderdaad van zal komen, zoals Peters hoopte in 1997, dat Ko Kruier en Frits van Egters elkaar in de toekomst nog eens zullen ontmoeten of dat ze nog steeds in tamelijk gescheiden stadsdelen hun tragikomische avonturen zullen blijven beleven, op die vraag geeft ook het nieuwe boek van Hugo Brems niet het laatste definitieve antwoord. Maar het mag een winstpunt genoemd worden dat deze auteur zich de moeite getroost heeft de

[p. 9]

jeugdliteratuur een plaats te geven binnen het grotere literaire systeem (en haar dus niét beschouwt als een volstrekt apart subsysteem), met aandacht voor kindbeelden, literaire instituties en gelukkig ook nog voor de jeugdliteraire tekst als tekst, met al zijn eigenaardigheden. Of de diehards onder de jeugdliteratuurhistorici (ik noem geen namen) het voldoende zullen vinden? Op die vraag geef ik liever geen antwoord.

Dit soort gedachten bracht dit themanummer bij mij boven, iedereen heeft zo zijn eigen hang-ups. De lezer zal het mij niet euvel duiden dat ik me ontslagen acht van de plicht de diverse artikelen in dit themanummer, de schriftelijke neerslag van de voordrachten en discussies op het jaarlijks colloquium van de Nederlands-Vlaamse werkgroep voor de studie van kinder- en jeugdliteratuur, apart te belichten, omdat Katrien Vloeberghs dat voortreffelijk doet in het eerste artikel ‘Kindbeelden in de westerse moderniteit’. De literatuurhistorici van de toekomst zullen er hun voordeel mee kunnen doen en vaststellen, om Reve nog eenmaal te citeren: ‘Het is gezien en niet onopgemerkt gebleven.’

Harry Bekkering