Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 19

[p. 130]

Hoe pedagogische idealen hun concretisering kregen in Kris-Kras
Over Het goede en het mooie. De geschiedenis van Kris-Kras van Peter van den Hoven
Marjoke Rietveld-van Wingerden

Ruim twintig jaar na het verschijnen van Peter van den Hovens eerste boek over de geschiedenis van het jeugdblad Kris-Kras (1981) ligt er nu een tweede boek, dat wat meer achtergronden verschaft en waarin sindsdien verschenen publicaties op het gebied van de jeugdliteratuur zijn verwerkt. Van den Hoven heeft gebruik gemaakt van onder andere interviews en archiefmateriaal in de vorm van brieven en krantenartikelen. Daardoor geeft hij ons een blik achter de schermen. Een bespreking van Marjoke Rietveld-van Wingerden.

Er kwam heel wat kijken voor een jeugdblad, zeker als de redactie hoge kwaliteitseisen stelde en hoge doelen voor ogen had. Dat was het geval bij Kris-Kras (1954-1966). Van den Hoven begint met het belichten van studies op het gebied van jeugdliteratuur en het kindertijdschrift in het bijzonder. Vervolgens schetst hij achtergronden, zoals voorlopers van Kris-Kras en het naoorlogse klimaat van de jeugdliteratuur waarin gaandeweg meer aandacht kwam voor boekpromotie en literaire kwaliteit. Kris-Kras had daarin een voorhoedefunctie. Zijn bespreking van Kris-Kras concentreert zich op vier doelstellingen van de redactie, aan de hand van de concrete inhoud: literaire, culturele en maatschappelijke vorming en persoonlijke ontplooiing. Waarom het tijdschrift uiteindelijk moest worden opgeheven vormt de inhoud van het laatste hoofdstuk.

Het boek is opgedragen ter nagedachtenis aan de in 2001 overleden Ilona Fennema-Zboray. Zij was de initiatiefnemer en bedenker van het concept en wist tal van personen om zich heen te verzamelen die gedreven waren door hetzelfde ideaal: de jeugd in aanraking brengen met cultuur in de meest brede zin van het woord. Fennema-Zboray was zelf opgegroeid in Hongarije, een land waar cultuureducatie hoog scoorde. Zoiets wilde ze in Nederland ook bewerkstelligen en ze vond daarvoor een periodiek gericht op kinderen en indirect hun ouders het beste middel. Haar medewerkers koos ze dan ook met zorg uit. Dat gold allereerst haar mederedactieleden: D.L. Daalder en L. Roggeveen. Daalder had zich laten kennen als een zeer kritische beschouwer van jeugdliteratuur. Bovendien had hij ervaring als onderwijsvernieuwer. Roggeveen was een toen al

[p. 131]

bekende kinderboekenauteur. De redactie



wist tal van schrijvers en illustratoren aan zich te binden. Schrijvers als An Rutgers van der Loeff, Miep Diekmann, Hella Haasse, Thea Beckman, Tonke Dragt en Annie M.G. Schmidt vulden menige bladzijde. Illustraties, vaak het stiefkindje in kinderboeken en -tijdschriften, werden met zorg gekozen: er werd een beroep gedaan op tekenaars die het later hebben gemaakt zoals Fiep Westendorp, Thé Tjong-Khing, Rie Kooymans, Jenny Dalenoord en Charles Boost. Vervolgverhalen, een bekend verschijnsel in tijdschriften, zijn menigmaal daarna in boekvorm verschenen. Jeugdbladen vormden als het ware een springplank voor beginnende auteurs en illustratoren en dat gold zeker voor Kris-Kras. Uit interviews met auteurs als bijvoorbeeld Thea Beckman blijkt hoe de redactie door waardevol commentaar te geven uiteindelijk beginnende auteurs een steun in de rug gaf. Als zodanig heeft Kris-Kras ook een bijdrage geleverd aan de kwalificatie van kinderboekenschrijvers en bevordering van de jeugdliteratuur in Nederland. Dat was ook het doel, daarom nam men bijvoorbeeld geen vertalingen op. Met binnengekomen kopij werd uiterst kritisch omgegaan. Bovendien zette de redactie Kris-Kras in voor boekpromotie, door het bespreken van goede jeugdboeken en auteurs en een keurmerk in te voeren voor goede boeken.

Het concept van het blad, dat om de veertien dagen verscheen, was breed. Het bevatte naast verhalen, poëzie en artikelen op het gebied van wetenschap, geschiedenis en sport ook artikelen over muziek, dans, toneel, ballet, pantomime en schilderkunst. Daarvoor werden deskundigen aangetrokken, die op eigentijdse wijze de jeugd probeerden te interesseren voor hun thema's. Twee van hen waren Ida Last-ter Haar die al in de dertiger jaren in Amsterdam experimenteerde met kindertoneel en haar dochter Mieke Last. De eerste zorgde voor een verspreiding van het blad onder bezoekers van haar kindercircus en Last kreeg een eigen rubriek met allerlei adviezen en opdrachten voor toneelspel en bespreking van kindertoneelgroepen. Op allerhande manieren activeerde men lezers door wedstrijden en prijsvragen. Vaak lagen die op het gebied van het schrijven, zoals een opstel waarin kinderen een begonnen verhaal moesten afmaken of hun woonplaats konden beschrijven. Het verhaal van de winnaar kreeg een plekje in het blad. Men was in het motiveren van kinderen tot schrijven en kritisch lezen zeer creatief. Een van de nummers was bijvoorbeeld gro-

[p. 132]

tendeels gewijd aan sprookjes. Men presenteerde een sprookje in drie vormen: verhaal, toneel en poëzie. De lezers kregen de opdracht om na te gaan waar het oorspronkelijke verhaal veranderingen onderging in de andere twee cultuuruitingen. Opvallend is dat lezers ook werden ingeschakeld om iets voor anderen te kunnen betekenen: geld inzamelen voor een blindengeleidehond, projecten van Unicef en het breien van zwachtels voor het ziekenhuis van Albert Schweitzer in Lamberene. Deze sociale bewogenheid en de wijze van invulling was eigenlijk een oud, haast ouderwets item. Aan sociale of politieke problemen brandde men zich echter niet. Vreemde volkeren kregen aandacht, zonder de neerbuigende, vooringenomen en discriminerende toon die katholieke en protestants-christelijke blaadjes bezigden, waarbij Van den Hoven wel al te gemakkelijk een negatieve typering geeft van zulke periodieken. Zeker protestants-christelijke als Vrij en Blij en Arend, die in dezelfde tijd verschenen waren allesbehalve vooringenomen en er juist op gericht de culturele verscheidenheid van niet-westerse volken voor het voetlicht te brengen.

Hoe vernieuwend was Kris-Kras? Het greep eigenlijk terug op de Jugendschriftenbewegung van omstreeks 1900, die de nadruk legde op de esthetische opvoeding, sociale vorming en de waarde van de kunst voor de vorming van het kind. Bovendien had deze beweging die ook in Nederland navolging kreeg een sterke afkeer van massalectuur en moralisme. Literatuur als kunst zou daaraan kunnen ontsnappen aangezien die de jeugd vooral liefde voor het goede en het schone bijbracht. Vanuit dat klimaat zijn de eerste decennia van de twintigste eeuw tijdschriften voortgekomen als Ons Blaadje en Zonneschijn. In de twee inleidende hoofdstukken passeren deze nog eens de revue. Ook toen bleek het moeilijk zulke tijdschriften in de running te houden. De oude idealen kwamen in de tijd van wederopbouw na de Tweede Wereldoorlog weer terug. Men had nu echter wel meer mogelijkheden het blad aantrekkelijk te maken wat betreft de vormgeving en inhoud.

Toch zou ook Kris-Kras geen lang leven beschoren zijn. Het blad ging uit van de ideële stichting Kinderbelangen. Winst hoefde er niet gemaakt te worden. De scribenten hadden doorgaans hetzelfde ideaal: zij deden hun werk pro Deo met hoogstens een vergoeding voor reiskosten. Maar een blad maken met de opzet als deze, kostte veel geld. Het telde zestien pagina's waarvan vier in kleurendruk. Het ging aanvankelijk goed; het aantal abonnees steeg van 5000 tot 9000 in 1957. Daarna begon de neergang. In dat jaar vaardigde Indonesië een verbod uit op invoer van Nederlandstalige literatuur. Ineens was Kris-Kras 1500 abonnees armer. Tot overmaat van ramp had men toen net al een uitbreiding van het aantal pagina's tot twintig doorgevoerd. De toch al hoge abonnementsprijs steeg daarmee van 12 naar 15 gulden. Dat was bijvoorbeeld te duur voor scho-

[p. 133]

len en kindertehuizen. In de strijd om het hoofd boven water te houden, kreeg men hulp van de pedagoog M.J. Langeveld die Kris-Kras promootte onder onderwijzers. Ook zocht men samenwerking met de AVRO die bijvoorbeeld een door een jonge lezer geschreven verhaal als hoorspel op de radio ten gehore bracht. Bovendien ging men na vijf jaar concessies doen aan de inhoud door het opnemen van foto's en een enkel stripverhaal. Dit laatste was ingegeven door de kritiek, onder andere uit kringen van het onderwijs, dat het tijdschrift toch wel erg serieus en vooral een woordcultuur was. Men voegde bovendien de rubriek ‘Kolderkrant’ toe met grappen, anekdoten en raadsels. Het bleef echter moeilijk de neerwaartse spiraal te doorbreken. Het blad onderbrengen bij een uitgever, was een oplossing, maar dan moest de redactie en de stichting Kinderbelangen concessies doen aan de pedagogisch-artistieke doelstelling, bijvoorbeeld door minder kieskeurig te zijn met advertenties. Pogingen tot samenwerking met andere jeugdtijdschriften en instanties liepen op niets uit. Ten einde raad ging men in 1962 in zee met de uitgever Wolters. Vele oude getrouwe medewerkers hadden inmiddels afgehaakt. De door Wolters voor Kris-Kras opgerichte dochteronderneming zette het blad in voor advertenties van goede kinderboeken en de verkoop ervan, door daaraan een boekenclub te verbinden. Lidmaatschap van de boekenclub gaf recht op goedkope aanschaf van boeken en later zelfs kortingen op culturele instellingen en activiteiten als Madurodam, enkele musea, Scapino Ballet en de toneelgroep Arena.

Dat het niet goed ging met het tijdschrift had ook te maken met externe omstandigheden. De stripverhalen en striptijdschriften werden een belangrijke concurrent. Dat was een van de redenen om na enkele jaren toch spaarzaam wel stripverhalen te plaatsen. Bovendien was de televisie in opmars. Van den Hoven gaat daar niet op in, maar feit was dat vele jeugdbladen in de jaren 1960 tot 1965 roemloos ten onder gingen of gedwongen waren te fuseren zowel door de concurrentie van de televisie als stripbladen. Helemaal zuur was dat net na het staken van het blad alsnog de al zolang gekoesterde wens in vervulling ging toen de overheid met een subsidie van maar liefst 100.000 gulden over de brug kwam om een nieuwe doorstart te maken voor Kris-Kras. Het was echter te laat. Wolters had het eigendomsrecht op de naam verkregen en weigerde die af te staan; de subsidie was namelijk gekoppeld aan de naam. Bovendien keerde de overheid alleen uit aan een belangeloze stichting als Kinderbelangen en niet aan een uitgever.

Uit het boek wordt niet echt duidelijk hoe de receptie van Kris-Kras was. Het was kwalitatief een goed blad, bezien vanuit de samenstellers en critici van kinderliteratuur, maar in hoeverre vond dat weerklank bij de afnemers? En wie waren dat? Zoals bij alle jeugdperiodieken waren ouders de eigenlijke afnemers, een blad moest dus passen bij hun wensen en aspiraties in de opvoeding. De

[p. 134]

redactie sprak dan ook regelmatig ouders en onderwijzers aan op hun verantwoordelijkheid kinderen een brede opvoeding te geven en aan artistieke vorming en zelfwerkzaamheid van kinderen een grote plaats toe te kennen. Ouders, en dat zullen vermoedelijk ouders zijn geweest met een meer dan gemiddeld opleidingsniveau en inkomen, waardeerden het blad dan ook juist om zijn cultureel goede invloed op kinderen. Dit laatste blijkt uit de brieven die binnenkwamen na het opheffen van het blad en waaruit Van den Hoven enkele fragmenten citeert. Het waren honderden brieven, niet alleen van ouders, maar ook van kinderen, medewerkers en onderwijzers die de opheffing betreurden. Het is echter opmerkelijk dat bij Van den Hoven kinderen zelf grotendeels buiten beeld blijven; hij citeert bijvoorbeeld niet uit hun brieven. Dat is een gemiste kans. Ook de rubriek Kinderpost blijft onderbelicht. De redactie introduceerde deze als volgt in 1954: ‘De kinderpost is de beste “thermometer” voor alle soorten reacties en het is bijzonder leerzaam voor de redactie de vele spontane inzendingen met o.a. kritiek en wensen te bestuderen. Hieruit blijkt meestal duidelijk of de inhoud juist is gekozen en ook in hoeverre het gebodene op het kind zijn uitwerking heeft’. Onduidelijk blijft dus hoe kinderen zelf hun blad waardeerden en of de aspiraties van de redactie aansloegen bij jonge lezers. Hetzelfde geldt voor de vraag hoe de redactie met kritische lezers omging en welke kritiek kinderen op het blad hadden. Daardoor heeft het boek een voornamelijk pedagogische insteek, door alle aandacht te richten op hoe pedagogische idealen hun concretisering kregen in Kris-Kras. Daartegenover staat dat Van den Hoven wel veel aandacht besteedt aan de inspanningen van de redactie om kinderen actief in te schakelen. Zo heeft hij enkele mooie fragmenten opgenomen van kinderwerk dat bekroond is geweest met een prijs.

Het is alleszins te rechtvaardigen dan Peter van den Hoven opnieuw met een boek komt over Kris-Kras. Hij is er goed in geslaagd dit jeugdblad te plaatsen tegen de historische achtergrond van de jeugdliteratuur en jeugdtijdschriften en tegelijkertijd het unieke karakter ervan aan te geven. Het boek heeft een evenwichtige opzet, geeft een interessant maar ook kritisch beeld van Kris-Kras en schetst een mooi overzicht van de jeugdliteratuur en haar promotie in de jaren 1950 tot 1970. Het veelkleurige omslag is met zorg gekozen; deze lijkt model te staan voor de veelkleurigheid en rijke variatie van Kris-Kras. Het boek is overvloedig en smaakvol geïllustreerd met zwartwittekeningen en foto's. Daarnaast maakt de integrale opname van enkele nummers van Kris-Kras in kleurendruk dit boek tot een waardevol bezit.

Peter van den Hoven, Het goede en het mooie. De geschiedenis van Kris-Kras. Leidschendam, Biblion, 252 blz. ISBN 90 5483 529 X. € 15,50.