Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 17

[p. 104]

Zomerzotheid forever
Bea Ros

In 1927 verscheen Een zomerzotheid van Cissy van Marxveldt. En al vonden de socialisten en katholieken het destijds maar niets, decennia later sloten zelfs de feministen het boek in hun armen. Het boek was en is met recht een klassieker. En niet alleen omdat meisjes ondanks alles meisjes blijven.

Ik weet niet meer wanneer ik voor het eerst Een zomerzotheid^1. heb gelezen. Wel wanneer dat voor het laatst het geval was. Vorige week nog, voor de tigste keer. De schok van het herlezen van een dierbaar boek uit mijn jeugd is dus uitgebleven. Het boek is moeiteloos met me meegereisd, van tiener naar veertiger. Waarschijnlijk krijg ik er ook op mijn tachtigste nog goede zin van.

Dat een boek mijn leven lang meegaat, is te weinig om het een klassieker te noemen. Maar Een zomerzotheid gaat al generaties lang mee. Ongetwijfeld wordt het via nostalgie en tienersentiment overgedragen van moeder op dochter. Maar als die dochter het maar een duf boek vindt, zou daarna de overdracht moeten stokken. Voorlopig lijkt daarvan nog geen sprake.

1. Latere drukken hebben ook wel eens de titel 'n Zomerzotheid, maar ik hanteer de titel van de eerste druk in 1927.

Standsverschillen

De setting van het boek is wellicht verouderd - lommerrijke villa's met tennisvelden, bediendes, de zedige omgang tussen jonge mensen, de standsverschillen - de taal en humor zijn nog steeds sprankelend. Ook de intrige blijft amusant. Vijf meisjes brengen hun zomervakantie door in een riant zomerhuis. Een van hen, Ella, is een echte snob: ze beweert adel ten allen tijde te kunnen herkennen:

't Is heel gek,’ zei ze dan, ‘maar ik zou me nooit kunnen encanailleren met iemand beneden mijn stand, waarvan je toch zo vaak leest tegenwoordig.’
‘Ik ook niet,’ zei Pit.
‘Nee, stel je voor.’ Mia staarde in de verte.
Lenie deed of ze griezelde. ‘Stel je voor,’ zei ze zacht.
‘Als ik alleen maar denk aan onbehouwen manieren ...of...’ Ella schokte met haar schouders... ‘verbeeld je, dat ze woorden verbasteren. Ik zou

[p. 105]

sterven van afgrijzen.’
‘Ik ook,’ zei Pit weer.
‘O, draak,’ prevelde Dot.
‘Die jonkheer Padt van Heijendaal zal wel een aristocraat zijn tot in zijn vingertoppen...’ begon Ella weer.
‘Tot in zijn tenen’, leefde Pit mee.
‘En zijn vrienden zijn natuurlijk ook allemaal van zijn stand,’ peinsde Ella verder.
‘Dat spreekt vanzelf,’ knikte Mia.
‘Schei toch uit met jullie lamme gezanik,’ viel Dot woest uit. ‘Zijn er soms geen massa's eenvoudige mensen op de wereld, die groter en nobeler zijn dan zo'n malle jonkheer of baron met een driedubbele naam.’
‘Ksst! Ksst!’ hitste Pit op.
‘Voor mij bestaan geen eenvoudige mensen,’ zei Ella hooghartig. (blz. 29/30).^2.

Omslagillustratie Hans Borrebach. Valkhoff & Co., 1932, 6e druk.

Robbert Padt van Heijendaal, die samen met een stel medestudenten op het naburige buiten Sonneweelde logeert, vangt deze laatste uitspraak toevallig op en hij besluit de dames een lesje te leren. Hij doet zich voor als zijn chauffeur, Lucas, een van zijn vrienden, de slungelige boerenzoon Gerrit Jan neemt de adellijke rol op zich.

2. Ik heb gebruik gemaakt van de (waarschijnlijk) 38e druk, Westfriesland 1990.

[p. 106]

Natuurlijk tuint Ella er met beide ogen in en weet ze zich gewiekst in een verloving met Gerrit Jan te manoeuvreren. Pit daarentegen is wel gecharmeerd van de chauffeur. De persoonsverwisseling zorgt voor de nodige consternatie en hilariteit.

Met Ella en Pit creëerde Van Marxveldt haar draak en haar heldin. Daartussenin bewegen zich de twee hartsvriendinnen Lenie en Mia, lief, maar ook wat weeïg, en de jongensachtige Dot, Pits kameraad:

(Lenie:) ‘Nog thee?’
(Mia:) ‘Nee, dank je. Ik ga een boek halen.’
‘Neem je dan mijn handwerkje mee? Het ligt op de bank in de huiskamer.’
‘Goed. Zal ik je dan wat voorlezen?’
‘O dòl zeg.’
Lenie dacht: Zo goed is het altijd tussen Mia en mij. Wij begrijpen elkaar. En het zal altijd zo blijven, ook als ik in Lausanne ben, omdat we, ja, dat was het ‘gelijkgestemde zielen’ hebben. Ze zou het Mia straks zeggen. Ze had eens ergens in een boek gelezen over ‘gelijkgestemde zielen’. Dot zou zeggen: ‘Och kind’ - nee - ‘och schaap, nonsensica hoor!’ (blz. 10/11)

Bij haar mannelijke personages plaatst de auteur niet zozeer anti- of sympathieke stempels, maar dienen de diverse karaktereigenschappen om de plot voort te stuwen: de stoere, principiële Robbert, de romantisch-dweperige Gerrit Jan, de onverschillige Reep, het blonde Paultje, de stille, onverstoorbare Charles en de drukke, expressieve Jef. Waar tussen de meisjes de verhoudingen nogal eens verstoord raken - met name dankzij Ella - gaan de jongens kameraadschappelijk met elkaar om.

De boeken van Van Marxveldt waren in eigen tijd al anders dan de gangbare meisjesboeken, doordat ze nauwelijks moraliserend waren en met de nadruk op humor. Wat Een zomerzotheid in het bijzonder boven het klassieke meisjesboekengenre doet uitstijgen, is dat het perspectief afwisselend bij de meisjes en de jongens ligt. De jongens worden - zo beoordeel ik als vrouw dat tenminste - levensecht beschreven:

Ze (tante Melie, BR) dacht er aan, hoe vaak ze in het begin gevreesd had voor de grote onenigheid, als de jongens elkaar aanvielen en afsnauwden. Maar Robbert had haar zoetjes aan ingelicht, dat dit slechts een bewijs van toegenegenheid was. Waar meisjes schermden met ‘lieve schat’, daar gebruikten zij de mannelijke term ‘halve gare’ of ‘idioot’ en meer dergelijke synoniemen. (blz. 37)

[p. 107]

Dit deels mannelijke perspectief is waarschijnlijk de reden dat het boek ook voor mannelijke lezers (jongens, dat lijkt me iets te veel gevraagd) goed te pruimen is, ja zelfs genoten wordt.

Kritieken

Een zomerzotheid staat geboekstaafd als het eerste Nederlandse boek dat een totale oplage van meer dan 100.000 exemplaren haalde. Daarmee behoort het boek in elk geval tot wat Rita Ghesquiere elders in dit nummer de tweede canon noemt: boeken die hun (blijvende) bekendheid danken aan populariteit bij een breed lezerspubliek.

De vraag is of Van Marxveldts boek ook behoort tot de eerste canon: het Pantheon van boeken die de toets der kritiek kunnen doorstaan. Ghesquiere noemt bekroningen als een van de maatstaven hiervoor. Voor oudere jeugdliteratuur is dit nauwelijks een bruikbaar criterium, aangezien de serieuze jeugdliteraire prijzen en onderscheidingen van na de tweede wereldoorlog dateren.

Positieve kritieken vielen Van Marxveldt wel ten deel. Alleen de socialisten en de katholieken vonden Een zomerzotheid (in 1927 verschenen bij Valkhoff & Co) maar niets. Socialistische recensenten vonden dat het beschreven milieu van adel en royale buitens wel erg ver van de werkelijkheid af stond, hun katholieke collega's van IDIL laakten de frivoliteit en wuftheid en kwalificeerden het boek als storend neutraal.^3.

Afgezien daarvan is er echter niets dan lof voor Van Marxveldts tweede - na Joop ter Heul - knaller. Zo vertelt A.J.M. Strengholt in 1928 het geïllustreerd maandblad Astra hoe hij na een nacht met weinig slaap enigszins sikkeneurig in de trein zat en ‘van pure grimmigheid’ Een zomerzotheid ging lezen:

(...) en... een kwartier erna schokte mijn overbuurman, die, met een mond, open als de Gaper voor een ouderwetsche apotheek, te slapen en te snorken lag, ik herzeg, een kwartier later schokte mijn overbuurman wakker van mijn gullen lach...(...) Ik heb, in één uur, het boek uitgelezen en toen mezelf aanstonds opgelegd in Astra iets te vertellen over de talentvolle schrijfster. Want 't is mij gebleken, dat het bovenbeschreven minder hartverheffende voorbeeld van merkwaardige humeurverbetering door duizenden soortgelijke ervaringen vooraf gegaan en - gevolgd is. Er zijn onvriendelijke, vinnige bakvisschen geweest, die na lezing van Cissy van Marxveldt's boeken plotseling beminnelijk en opge-

3. Van de socialistische kritiek wordt in de Knipselkrant (zie Bronnen) melding gemaakt; zie voor het IDIL-oordeel: Bea Ros, ‘Idil’. In: Lexicon van de jeugdliteratuur.

[p. 108]

wekt werden; er zijn patiënten geweest, wien de tijd, die restte vóór 't operatiemes in het zieke lichaam zou kerven, onwezenlijk kort gevallen is - dank zij Cissy van Marxveldt's boeken; er zijn jongere en oudere huisvaders, die smalend over deze ‘meisjesboeken’ spraken... tot zij, o heel toevallig, er eens een paar bladzijden van lazen en toen aanstonds gingen vragen... of er nòg meer van die boeken bestonden.^4.

Ook Emmy Belinfante memoreert in een korte karakteristiek van het werk van haar hartsvriendin (ca. 1932) de weldadige uitwerking van het boek op ziekenzalen: ‘De herstellende patiënten hebben zich gekoesterd in dit bad van zon en vreugde, van klaterende jool.’

In 1995 schrijft Margit Kranenburg in De Boekenpost dat ‘geestigheid en lichtvoetigheid in combinatie met een losse en amusante verteltrant’ het succes van Van Marxveldt vormen:

Het zijn ook niet de onderwerpen of de plots in haar boeken, maar juist het luchtige karakter van haar verhalen en de sprankelende dialogen, waar de liefhebbers voor vallen. (...) Sinds haar dood in 1948 is Cissy's populariteit allerminst afgenomen. (...) Eind jaren zestig en begin jaren zeventig is het wat rustiger rondom haar. De beschrijvingen van de ‘roaring twenties’ met alle luxe en weelderigheid passen niet zo goed bij de tijdgeest. Feministen vinden de telkens terugkerende relaties tussen de veelal rustige, wijze mannen en de onbesuisde, rusteloze kindvrouwtjes in haar boeken ook typisch rolbevestigend. Maar vanaf de jaren tachtig mag Cissy weer.^5.

Dat bewijst het artikel in Opzij van de hand van Cisca Dresselhuijs herself. Ze prijst hierin Van Marxveldts humor als tijdloos:

Je kunt er vandaag nog evenveel plezier om hebben als toen de boeken hun eerste druk beleefden. (...) Dat haar meisjesboeken, met de Joop ter Heul-serie als absolute topper, nog steeds lekker lezen, is op zichzelf een hele verdienste. Hoeveel toppen uit het begin van deze eeuw zijn op het ogenblik echt niet meer te pruimen, omdat ze door en door achterhaald zijn.^6.

4. A.J.G. Strengholt, ‘Cissy van Marxveldt vertelt....’ In: Astra. jrg.5 nr.12, juni 1928.

5. Margit Kranenburg, ‘De bakvissen van Cissy van Marxveldt blijven boeien.’ In: Boekenpost mei/juni 1995.

6. Cisca Dresselhuijs, ‘Cissy van Marxveldt: schrijven met een hand.’ In: Opzij 8 (1980), nr. 7/8.

[p. 109]

Illustratie Hans Borrebach. Uit: Een zomerzotheid. Uitgeverij De Erven Loosjes, 12e druk, ca. 1950.

Verfilming

Cisca Dresselhuijs mag dan Joop ter Heul als absolute topper zien, persoonlijk bevalt mij Een zomerzotheid nog meer. Het boek is, zoals de titel al aangeeft, ongecompliceerd en duurt slechts een zomer lang. De lezer hoeft Pit en Dot niet te zien veranderen in brave echtgenotes en moeders, zoals met Joop uiteindelijk wel gebeurt. Ook het al genoemde dubbele perspectief bevalt me zeer. Plus het vleugje vrolijke weemoed dat Van Marxveldt haar boek ook meegeeft. Als aan het eind van het boek ieder meisje haar jongen gevonden heeft - behalve Ella natuurlijk die na de ontknoping ‘op hoge poten’ het pand verlaat - schildert de schrijfster een eenzame, dikke Jef tot besluit:

En dan verscheen op de stoep van ‘Sonnewende’ Jef. Hij liep de stoep af. Hij liep voorzichtig langs het gras. Hij meende overal gefluister van stemmen te horen en zacht gelach en hoge, blijde kreten.
En midden op het grasveld, met de handen in de zakken, bleef Jef staan. Hij wierp zijn hoofd achterover. Hij keek naar de maan, die bleekjes tevoorschijn kwam. En luid smachtend en jammerend zong Jef: ‘Ich weiss nicht, was soll es bedeuten, Dass ich so trau-aurig bin...’ (blz. 223/224)

[p. 110]

Je ziet het zo voor je. Al is het de vraag of je het wel echt voor je wilt zien. De verbeelding van een geliefd boek is doorgaans een gruwel. Ik huiver - om in Van Marxveldt-taal te spreken - dan ook al bij voorbaat bij de op handen staande theatermusical die Bruun Kuijt (bekend van de musical Nijntje) met KIK Productions op de planken gaat brengen. Het stuk gaat 16 februari 2004 in het Zaantheater in Zaandam in première en belooft, aldus het persbericht, een avondje ‘heerlijk, ongecompliceerd amusement’.

In de jaren dertig stond Een zomerzotheid ook al op het repertoire van het Centraal Theater In Amsterdam, maar daar heb ik verder niets over kunnen achterhalen. Wel herinner ik me nog een zomervakantie waarin ik aan de buis gekluisterd zat, omdat Een zomerzotheid op tv zou komen.^7. Correctie, ik zat aan de buis gekluisterd, omdat het station uit mijn woonplaats in beeld zou komen, als Pit aan het begin van het boek aankomt met de trein. Behalve die paar seconden station herinner ik me weinig meer, alhoewel ik bij het doorlezen van de cast Ine Veen als Ella wel weer zie opdoemen. Willem Nijholt als Robbert Padt van Heijendaal was en ben ik kwijt, evenals Ida Bons als Pit en Wieteke van Dort (!) als Dot.

Erger nog dan de musical van Kuijt lijkt me de ‘romantic comedy’ Een zomerzotheid die, eveneens voorjaar 2004 op het witte doek zal komen dankzij Nederlandse filmpaus San Fu Maltha. De cast plus releasedatum zijn nog onbekend, maar op de website van FU Works Movies is al een synopsis te lezen waaruit valt op te maken dat het verhaal akelig opgepoetst is. Dat de Veluwse villa ingeruild wordt voor een Toscaans landhuis is nog tot daar aan toe. Maar dat ‘sparkling tomboy’ Pit opeens een vader aan de rand van een bankroet toebedeeld krijgt, slaat helemaal nergens op. Het zal bedoeld zijn voor de broodnodige spanning, want als Ella ontdekt dat Pit met de chauffeur vrijt, licht ze de familie in. Waar Van Marxveldt de jongelui in 1927 met rust liet - afgezien van de lieve tante Melie zijn alle volwassenen afwezig - komt anno 2004 een boze oom opdraven om Pit tot de orde te roepen: zij kan zich, nu haar ouders in financiële moeilijkheden verkeren, toch niet afgeven met een chauffeur? Pit blijft trouw aan haar hart. Totdat ze ontdekt dat Robbert/Lucas haar beetgenomen heeft. Ze neemt wraak door Robbert en zijn vrienden ten overstaan van het hele dorp belachelijk te maken. ‘En of hij dan de vrouw van zijn hart terug kan winnen....’

7. Volgens de gegevens die ik van het web plukte, werd deze musical van Nico van Aemstel op muziek van Jack Bulterman, 14 januari 1972 om 21.10 op Nederland 1 uitgezonden door de KRO. Maar er moet een herhaling geweest zijn, want ik weet pertinent zeker dat ik het in een zomervakantie bekeken heb.

[p. 111]

Yuck! Dat moet je dus niet doen, Van Marxveldt actualiseren. Ik zie nog best een verfilming voor me à la de BBC-serie Pride and prejudice (Jane Austen) of Enchanted April (Elisabeth von Arnim). Maar laten we ons niet encanailleren met mierzoete Hollywood-romantiek. Dat is beneden onze stand.

Bronnen:

Knipselkrant Cissy van Marxveldt. Den Haag, NBLC, 1979 (3e jaargang Dokumentatie auteurs en illustratoren van jeugdboeken, met aanvullingen).

Website http://members.lycos.nl/joopterheul/artikel.htm. Hier zijn, behalve bio- en bibliografische informatie over de schrijfster Cissy van Marxveldt, veel recensies en boekomslagen te vinden. Diverse artikelen over de auteur zijn te downloaden.