Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 17

[p. 20]

Tamar en Assaf zijn om te Zoenen
Over De stem van Tamar van David Grossman
Joukje Akveld

Een meisje met een groot geheim, een hond met een missie en een jongen die door de hond door de straten van Jeruzalem wordt gesleurd - dat zijn kort samengevat de drie ingrediënten die de basis vormen van De stem van Tamar van de Israëlische schrijver David Grossman. Het boek verscheen in 2002 bij uitgeverij Cossee en is uitgegeven voor een volwassen publiek, evenals eerder werk van Grossman in Nederland^1.. Opvallend is dat het verhaal niet in alle landen voor die doelgroep is uitgegeven. In Duitsland kwam Wohin du mich führst bij Hanser Verlag als jeugdboek uit en ook een eerder boek als Het zigzagkind verscheen in verschillende landen^2. voor een publiek van jongeren. Een analyse van een roman die niet voor één specifieke doelgroep geschreven lijkt te zijn.

‘Er draaft een hond door de straten en een jongen rent achter hem aan.’ Zo begint De stem van Tamar en de nieuwsgierigheid van de lezer is meteen gewekt. Wie is die jongen en waarom laat hij zich zo meesleuren? Waar wil de hond naartoe? Waarom heeft hij zo'n haast? Het zijn vragen waarop de antwoorden de lezer stukje bij beetje worden onthuld, maar tegelijkertijd rijzen er nieuwe vragen, waardoor het verhaal leest als een lange zoektocht, die pas eindigt als de laatste pagina is omgeslagen.

David Grossman vertelt in zijn boek eigenlijk twee verhalen. In het ene speelt de wat slungelachtige, niet al te populaire tiener Assaf de hoofdrol; in het andere staat de altruïstische zestienjarige Tamar met haar geheim centraal. De verbindende factor tussen beide verhalen wordt gevormd door de hond Dina, die er uiteindelijk voor zorgt dat de jonge mensen elkaar ontmoeten en de twee verhalen samenkomen.

Grossmans diverse uitgevers kozen niet alleen voor verschillende uitgaven van het boek met betrekking tot de doelgroep, ook met de keuze van de titel benadrukken zij verschillende figuren uit het verhaal. De oorspronkelijke Israëlische titel is Iemand om mee te rennen (Mischehu laruz ito) en daarmee wordt

1. Zie: liefde (Pandora, 1990), Het zigzagkind (Ambo Anthos, 1996; herdruk Rainbow) en Jij bent mijn mes (Ambo Anthos, 2000).

2. In Israël, Duitsland en Frankrijk. Grossman noemt het boek in een interview met Vrij Nederland (17-8-1996) zelf voor ‘mensen tussen servet en tafellaken’.

[p. 21]

Assaf als de centrale figuur aangeduid. Het Duitse Wohin du mich führst gaat uit van Dina en de Nederlandse titel legt het accent op Tamar. Aan het eind van het boek blijkt dat de verhalen van Assaf, Tamar en Dina zo nauw met elkaar verweven zijn dat ze niet los van elkaar gezien kunnen worden.

Assafs verhaal

Nauwelijks een week aan het werk als vakantiekracht bij de gemeente krijgt Assaf een wat uitzonderlijke opdracht. Er is een loslopende hond gevonden en hij moet uitvinden wie de eigenaar is. Door een paar uur met het dier door de stad te lopen, zal Assaf vanzelf naar het baasje worden geleid, die na betaling van een fikse boete zijn huisdier terug kan krijgen.

Direct na het verlaten van de kennel is duidelijk dat de hond het initiatief neemt; hij zet het op een rennen en Assaf heeft geen andere keuze dan te volgen. De jongen wordt dwars door de binnenstad van Jeruzalem gesleurd. Tijdens zijn zoektocht ontmoet hij een stoet van wonderlijke figuren die hem langzaam maar zeker op het spoor zetten van Tamar, de eigenares van de hond.

Via een pizzabakker komt Assaf terecht bij de excentrieke kluizenares Theodora, een non die als een soort Raponsel in een toren woont en, geheel volgens haar gelofte, al vijftig jaar geen stap meer in de buitenwereld heeft gezet. Zij onthult hem de namen van de hond en haar eigenares en schetst een beeld van een bijzonder meisje, toegewijd aan en vol liefde voor een oude non. Maar Theodora vertelt niet het hele verhaal en daardoor groeit Assafs interesse voor de mysterieuze Tamar. Vol goede moed zet hij zijn zoektocht voort, maar zijn derde ontmoeting is een stuk minder aangenaam. Assaf wordt door een agent hardhandig van de straat geplukt en pas na een urenlang verblijf op het politiebureau kan hij de rechercheur ervan overtuigen dat hij niet de persoon is voor wie ze hem houden. Het beeld dat Assaf op het bureau van Tamar krijgt gepresenteerd is een heel ander dan dat van Theodora en wordt gedomineerd door drugs en criminaliteit. Bij Assaf slaat de twijfel toe: welke Tamar is de ware, die van de non of die van de rechercheur?

Daarna rijgen de ontmoetingen zich aaneen en met de ontmoetingen de verhalen over het geheimzinnige meisje. Door de aanwezigheid van Dina worden de mensen die Assaf tegenkomt op het verkeerde been gezet en zo onthullen zij hem al dan niet bewust stukje bij beetje Tamars verhaal. De kinderlijke Sjalom, de in volstrekte ellende levende kleine en grote Sergej, een stelletje homohaters die Assaf halfdood slaat, de kordate restauranthoudster Lea met de vele littekens in haar gezicht en haar kleine Noa, de aandoenlijke Mosje Honigman, en het cellospelende meisje met het rode hoedje completeren langzaam het plaatje van Tamar. Uit hun verhalen ontstaat een beeld dat Assaf angst inboezemt en

[p. 22]

fascineert, maar bovenal een beeld dat hem steeds meer doet verlangen naar dit bijzondere meisje.

Tamars verhaal

Het verhaal van Tamar begint ongeveer een maand voordat Assaf met Dina op pad wordt gestuurd. Afgewisseld door passages over de hollende jongen en de hond ontrolt zich de geschiedenis van een meisje dat zichzelf een bijna onmogelijke opdracht heeft gesteld. Tamar wil haar oudere broer Sjaj redden uit de klauwen van de demonische crimineel Pesach. In zijn commune voor jonge straatmuzikanten biedt hij van huis weggelopen jongeren kost en inwoning in ruil voor het door hen op straat verdiende geld. Pesachs nobele rol als beschermer van de artiesten blijkt een duistere schaduwzijde te hebben. Zijn handlangers bestelen tijdens de optredens het publiek en door een uitgekiende handel in drugs worden de jonge muzikanten in een financiële afhankelijkheidspositie gedwongen, waardoor het voor hen bijna onmogelijk is aan Pesachs systeem te ontsnappen. ‘Oliver Twist in het hedendaagse Israël,’ schrijft het Parool.^3. Dina heette in het Hebreeuws niets voor niets Dicka - een kleine verwijzing naar de meester.

De begaafde Sjaj kan zo goed gitaarspelen dat hij voor Pesach een lucratieve bron van inkomsten vormt. Door zijn heroïneverslaving zijn zijn schulden inmiddels zo hoog opgelopen dat hij geen enkele kans ziet om zich aan het wereldje van drugs en criminaliteit te ontworstelen.

Tamar, zelf ook begiftigd met een muzikaal talent, geeft zich tijdens de vakantie van haar ouders na een maandenlange periode van voorbereiding (ze scheert haar hoofd kaal om onherkenbaar te zijn voor vrienden en bekenden, laat enkele persoonlijke spullen achter in een kluis op het station en richt in een grot buiten de stad een schuilplaats in) uit als straatzangeres. Zo infiltreert ze samen met Dina in Pesachs kunstenaarskolonie. Tijdens een gezamenlijk optreden met haar broer in het centrum van Jeruzalem organiseert Tamar een spectaculaire ontsnappingsactie. Daarbij moet ze het niet alleen opnemen tegen Pesachs mannen, maar ook tegen het defaitisme van Sjaj, die niet de kracht op kan en wil brengen om te vechten voor een ander leven dan dat hij leidt in Pesachs wereld. Die wereld wordt weliswaar getekend door criminaliteit, maar biedt hem tegelijkertijd de zekerheid van zijn dagelijkse portie dope. In alle chaos die tijdens de ontsnapping ontstaat, raakt Tamar Dina kwijt.

In de verlaten grot buiten Jeruzalem beginnen broer en zus dan met het moeizame afkickproces van Sjaj. En dat is het moment dat Assaf en Dina ten tonele verschijnen en de twee verhaallijnen bij elkaar komen.

3. Dirk-Jan Arendsman, ‘De mens in het harnas’. In: Parool, 26-4-2002.

[p. 23]

Een ode aan de vertelkunst

David Grossman speelt in De stem van Tamar een vernuftig spel met perspectief en tijd. Door steeds heen en weer te springen tussen de verhalen van Assaf en Tamar wordt de lezer continu geprikkeld om verder te lezen. Hij komt er al snel achter dat er iets met Tamar aan de hand is, maar wat, dat blijft lange tijd onduidelijk. Steeds als hij denkt iets meer te weten, wordt het verhaal onderbroken door de belevenissen van Assaf en Dina. Daardoor kan de lezer niet anders dan zich laten meeslepen door het verhaal zoals Assaf zich laat meeslepen door de hond, net zo lang tot alle open plekken in



het verhaal zijn ingevuld.

De drang om Tamars hele geschiedenis te achterhalen is een van de redenen waarom deze roman een echte ‘pageturner’ is. Een andere is de nieuwsgierigheid van de lezer naar de eerste ontmoeting van Assaf met Tamar, want dat die gaat komen, daarover bestaat geen twijfel. Lang voordat Assaf en Dina arriveren bij de grot waar Tamar en Sjaj zich verbergen en Assaf Tamar bijstaat bij de laatste fase van Sjaj's afkickproces, raakt hij gefascineerd door de eigenares van de hond. In Assafs gedachten is Tamar een mooi meisje, aantrekkelijk, maar tegelijkertijd ook slim en boeiend om mee te praten. Hij fantaseert over hun eerste ontmoeting, bedenkt wat hij haar allemaal wil vertellen en hoe hij in haar iemand vindt die hem begrijpt. Hij voelt zich plotseling ellendig als hij uit het verhaal van kleine Sergej meent op te maken dat ze al een vriendje heeft en hij kan aan niets anders meer denken dan aan Tamar.

De lezer kan Assafs groeiende interesse voor Tamar nauwelijks anders interpreteren dan als een voorbode van een bijzondere band die tussen de twee jonge mensen zal ontstaan. Vanaf het moment dat de non Theodora Assaf vol genegenheid over Tamar vertelt, zit er romantiek in de lucht. En hoewel Tamar zich op dat moment nog niet bewust is van het bestaan van Assaf en de eerste ontmoeting tussen het tweetal nog enkele honderden pagina's op zich laat wachten, weet de lezer al dat hier sprake is van een liefdesverhaal. Dat Assaf in Tamar uiteindelijk de ‘soulmate’ vindt die hij in gedachten had en dat die herkenning wederzijds is, zorgt ervoor dat dit wensvervullende verhaal bijna het karakter krijgt van een sprookje, waarin de hoofdpersonen aan het eind lang en gelukkig leven.

In het Parool vertelt Grossman dat het voor hem vanaf het begin duidelijk was dat het zo'n boek zou worden: ‘Ik wist al dat ik een liefdesverhaal wilde schrijven. Mijn vorige roman, Be my knife (Jij bent mijn mes, 2000, J.A.), was dat

[p. 24]

ook wel, maar ging over een heel gekwelde liefde, vol hindernissen. Om van dat boek te herstellen moest ik een rechttoe-rechtaan lovestory schrijven. Eentje waarin de dingen soepel verlopen; waarin de man de vrouw meteen wil, en haar aan het eind ook krijgt.’^4.

De wat denigrerende bewoordingen waarin de schrijver zich hier over zijn boek uitlaat - ‘een rechttoe-rechtaan lovestory’ - doen het verhaal geen recht. De roman is veel meer dan dat en de beschrijving van Inez Polak in Trouw komt dan ook meer in de buurt: het is ‘een thriller, een liefdesverhaal, een boek over een zoektocht van pubers, dat volwassenen meesleept’.^5. Ik voeg daar graag aan toe dat De stem van Tamar leest als een ode aan de vertelkunst. Zoals in Imme Dros' Odyseus - een man van verhalen het beeld van de held ontstaat door de verhalen die de mensen om hem heen over hem vertellen, zo wordt ook Assafs voorstelling van Tamar bepaald door de verhalen van de mensen die hij tijdens zijn zoektocht ontmoet. Het zijn die verhalen die hem in staat stellen het beeld van het meisje te reconstrueren en zijn speurtocht met succes te voltooien. Zonder die verhalen zou hij er nooit in geslaagd zijn Tamar te vinden en zou de hele reddingsactie van Sjaj niet zijn gelukt.

Daarnaast vertelt het boek niet alleen de verhalen van de twee hoofdpersonen, maar ook die van de figuren die zij tegenkomen. Het meest indrukwekkend is waarschijnlijk dat van de non Theodora. Pas twaalf jaar oud was zij, toen ze van het Griekse eiland Lyskos naar Jeruzalem werd gestuurd. Het dorpshoofd Panorios had een gebouw in het centrum van de stad gekocht voor bedevaartgangers van het eiland. Op zijn sterfbed had hij verordonneerd dat er altijd een non moest wonen om de reizigers te ontvangen. Theodora is de derde die gestuurd wordt om deze rol te vervullen, nadat de twee meisjes die haar voorgingen beiden gek waren geworden van eenzaamheid. Twee jaar na Theodora's aankomst in Jeruzalem komt de jobstijding: de Egeïsche Zee is getroffen door een aardbeving. Het eiland Lyskos is in tweeën gebroken en een gigantische vloedgolf heeft alle bewoners binnen enkele minuten mee de diepte in gesleurd. In de vijftig jaar dat Theodora in de toren woont, komt er niet één bedevaartganger langs.

Hoe zeer het levensverhaal van dit personage tot de verbeelding spreekt, blijkt uit het feit dat zich in Jeruzalem al twee nonnen hebben gemeld die beweren model te hebben gestaan voor Theodora, geheel ten onrechte, weet de auteur^6.. Ook Grossmans beschrijving van de demonische Pesach is zo levensecht dat minister Shimon Peres in een toespraak zijn schande uitsprak over zijn praktijken

4. Dirk-Jan Arendsman, ‘De mens in het harnas’. In: Parool, 26-4-2002.

5. Inez Polak, ‘Een zuivere stem te midden van lawaai en vuil’. In: Trouw, 27-4-2002.

6. Jan Robbemond, ‘De aanhouder wint’. In: Algemeen Dagblad, 10-5-2002.

[p. 25]

en harde maatregelen aankondigde. Groot was zijn ontgoocheling toen de schrijver hem vertelde dat hij Pesach en zijn kunstenaarscommune had verzonnen.^7.

7. Hilde Pach, ‘Afkicken in Jeruzalem’. In: NRC Handelsblad, 13-9-2002.

Schrijfproces

Zoals David Grossman Het zigzagkind schreef op aandringen van zijn kinderen die vonden dat hun vader nu wel eens iets voor hen kon schrijven, zo schreef hij ook De stem van Tamar in eerste instantie voor zijn kinderen. Het boek is dan ook aan hun opgedragen. Het idee voor het boek ontstond toen hij op een dag werd aangehouden door een man met een grote hond aan de lijn, die hem vroeg of hij het dier kende. Grossman kende de hond niet, waarop de man zuchtend zei dat hij wel hoopte dat de hond daar ergens uit de buurt kwam, want hij rende al sinds acht uur die ochtend achter het beest aan in de hoop dat die hem naar zijn baasje zou brengen, en het was inmiddels al twaalf uur. De schrijver vond het zeer genereus van de man dat hij achter een hond aanholde, alleen maar om hem weer veilig thuis te bezorgen, en zelfs toen de man vertelde dat het gewoon zijn werk was, liet het beeld van de rennende man met hond hem niet los. De hond kon de motor van een verhaal zijn, die een persoon naar verschillende plekken in de stad zou leiden. Tegelijkertijd kon zo een verhaal in fragmenten over de eigenaar ontstaan.^8.

Grossmans zonen Jonathan en Urie hebben hun vader actief geholpen tijdens het schrijfproces, vertelt de schrijver in het Parool. ‘Toen ik het manuscript af had, nam ik het mee op een reis naar Italië en Zwitserland, en terwijl we uitzicht hadden op de prachtige bergen, las ik ze er uit voor. “Dit klopt niet!” riepen ze dan. “Kom op, oude man, je weet niet hoe het zit! Je kent onze muziek niet! En probeer nou niet steeds de Grote Schrijver uit te hangen!”’^9.

Ook andere jongeren waren betrokken bij het wordingsproces van het boek. Grossman zwierf nachtenlang rond door het centrum van Jeruzalem om het straatleven te observeren en hij sliep verschillende keren op straat. Op die manier leerde hij de onderbuik van de stad kennen, de wereld van de drugsverslaafden, de daklozen en de straatmuzikanten - het multiculturele amalgaam van Israël. In een interview met HP/De Tijd^10. herinnert de schrijver zich een van de ontmoetingen uit die periode: ‘Een keer - het was drie uur 's nachts op het Zionplein, waar ik behalve de drugsdealers de enige volwassene was - kwam ik een klasgenoot van mijn zoon Jonathan tegen. Hij was verrast. “David,” schreeuwde hij, “weet Jonathan dat je hier bent?”’

8. Dirk-Jan Arendsman, ‘De mens in het harnas’. In: Parool, 26-4-2002.

9. Dirk-Jan Arendsman, ‘De mens in het harnas’. In: Parool, 26-4-2002.

10. Carine Damen, ‘In Israël zegt iedereen “wij”’. In: HP/De Tijd, 3-5-2002.

[p. 26]

Ondanks Grossmans research is het Jeruzalem zoals beschreven in De stem van Tamar niet de stad die wij nu kennen uit het nieuws. De personages lopen onbekommerd rond, niet bevreesd voor zelfmoordterroristen of aanslagen en niemand is bang om in de bus te stappen. Dat heeft enerzijds te maken met het feit dat het boek al geschreven was voor de aanslagen twee jaar geleden losbarstten, maar het is ook een bewuste keuze van de auteur om zijn literaire werk niet te belasten met de alledaagse politieke werkelijkheid. Op die manier kan het boek de lezer een vorm van escapisme bieden uit de gewelddadige realiteit.^11.

Die combinatie van herkenbaarheid en distantie van de politieke situatie sloeg in Israël geweldig aan - er zijn inmiddels al meer dan honderdduizend exemplaren van het boek verkocht en in Jeruzalem worden rondleidingen georganiseerd langs de vermeende plekken waar het verhaal speelt. Onder de jongeren op straat die model stonden voor het verhaal heeft Grossman een paar dozen boeken uitgedeeld, waarna De stem van Tamar op de pleinen van Jeruzalem uitgroeide tot een waar cultboek.

11. Hilde Pach, ‘Afkicken in Jeruzalem’. In: NRC Handelsblad, 13-9-2002.

Initiatieroman

De verhalen van Assaf en Tamar zijn ingebed in hun familiegeschiedenis en de relaties die zij hebben met hun vrienden. Assaf komt uit een veilig, warm gezin, waarin hij alle ruimte krijgt om de dingen te doen die hij leuk vindt; hij kan urenlang op zijn kamer zitten en computerspelletjes spelen. De bescherming en betrokkenheid van zijn ouders staat diametraal tegenover de houding van de vader en moeder van Tamar. Haar ouders hebben de hoop opgegeven dat hun zoon ooit zal terugkeren in het gezin en met de verbeten mededeling dat het leven doorgaat vertrekken ze op vakantie, zonder te weten waar hun oudste kind is en hoe het met hem gaat.

Het is exact deze verheffing van de ratio boven emoties waardoor de kunstzinnige en gevoelige Sjaj zich steeds minder thuis voelt in zijn eigen huis. De veiligheid van zijn familie is een schijnveiligheid, een illusie die niet meer is dan een kalmerend middel en hem uiteindelijk zijn toevlucht doet zoeken in de verdovende werking van échte drugs. Tamar, die wat steviger in haar schoenen staat dan haar broer, zoekt de veiligheid die ze thuis mist bij de mensen om haar heen. In haar dagboek omschrijft ze de non Theodora als de moeder van het verstand, Lea - haar steun door dik en dun bij alles wat ze onderneemt - als de moeder van het hart en haar zanglerares Halina als de moeder van de stem.

Bij haar ‘zangvrienden’ Idan en Adi hoopt Tamar een klankbord te vinden voor de dingen die haar werkelijk bezighouden, maar als het erop aan komt

[p. 27]

blijkt hun interesse in haar slechts oppervlakkig te zijn. Naarmate de voorbereidingen voor de redding van haar broer vorderen, beseft Tamar dat ze eigenlijk niet meer echt bij hen hoort, ‘dat ze bovendien iets verwachtte wat zij haar niet konden en misschien ook niet wilden geven.’

Ook Assaf leert tijdens zijn zoektocht naar Tamar de betrekkelijkheid van vriendschap inzien. De hechte band met Roy, zijn beste vriend zo lang hij zich herinnert, is in de loop der jaren veranderd. Roy zoekt iemand die hem volgt en zich gedraagt zoals hij. Maar Assaf is anders, en door de personen die hij ontmoet tijdens zijn zwerftocht door Jeruzalem verneemt hij niet alleen steeds meer over Tamar, maar leert hij ook zichzelf beter kennen, waardoor hij uiteindelijk ‘nee’ durft te zeggen tegen Roy.

De stem van Tamar laat zich lezen als een initiatieroman, een verhaal waarin de hoofdpersonen de moeilijke weg afleggen tussen de ene levensfase en de andere. Daarbij zijn zij niet alleen op zoek naar iemand anders (Tamar naar haar broer en Assaf naar Tamar), maar ook naar hun eigen identiteit. Door hun omzwervingen ontworstelen Assaf en Tamar zich aan hun kindervriendschappen en groeien ze naar volwassenheid. Assaf komt er bovendien achter dat het echte leven weinig te maken heeft met de werkelijkheid van zijn computerspelletjes. Als hij door een jeugdbende in elkaar wordt geslagen, wordt het hem pijnlijk duidelijk dat hij niet over de magische krachten beschikt die hem onverwoestbaar maken als hij ‘dungeons’ en ‘dragons’ speelt. Assaf moet de fantasiewereld van zijn kindertijd achter zich laten. Een confrontatie met de realiteit is niet langer uit de weg te gaan. Hij ontdekt dat de volwassen wereld een stuk minder vriendelijk is dan de wereld van zijn computergames, maar daar staat tegenover dat ze ook veel spannender is. Grossman laat zijn personages niet slechts de overwinning behalen op de schurk Pesach, zij behalen ook de overwinning op zichzelf, waardoor zij de toekomst evenwichtiger en met meer vertrouwen tegemoet treden dan voorheen.

De onderwerpen die de Israëlische auteur in De stem van Tamar aansnijdt, zijn niet nieuw voor hem; ‘de wrijving tussen de externe wereld en de interne beleving’ zijn een terugkerend motief in de boeken van David Grossman, aldus Inez Polak in Trouw^12., en Jan Robbemond schrijft in het Algemeen Dagblad^13. dat ‘het zoeken naar een identiteit, problemen in een gezin, relaties tussen jongeren en de moeizame weg die naar volwassenheid leidt’ oude thema's zijn in Grossmans werk. ‘Het sprookje van een speurtocht naar geluk in een verwarrende wereld is voor kinderen geschreven,’ zegt Robbemond, ‘maar het is geen kinderboek.’ De vraag is nu: is dat waar? Is De stem van Tamar niet net zo goed - als je het begrip ruimer neemt - een jeugdroman als een boek voor volwassenen?

12. Inez Polak, ‘Een zuivere stem te midden van lawaai en vuil’. In: Trouw, 27-4-2002.

13. Jan Robbemond, ‘De aanhouder wint’. In: Algemeen Dagblad, 10-5-2002.

[p. 28]

Jeugdroman?

De stem van Tamar is Grossmans vierde roman die geheel vanuit het perspectief van tieners is geschreven. Na Zie: liefde, Het zigzagkind en De grammatica van het gevoel staan in De stem van Tamar opnieuw jongeren centraal. In HP/De Tijd^14. vertelt David Grossman over zijn fascinatie voor de puberteit. ‘De adolescentie is een ontzettend dramatische levensfase. Een puber is zo bloot: in zijn gedrag zie je weerspiegeld hoe het leven is. Het is mijn favoriete levensperiode. Eigenlijk blijven we altijd adolescenten, al zijn we 75 jaar. (...) Ik voel me verwant met pubers. Je voelt je alleen, een buitenstaander. Je hebt voortdurend het gevoel dat er ergens een feest gaande is waar jij van uitgesloten bent, terwijl je er eigenlijk heel graag bij zou willen zijn. Ook ik heb me altijd een outsider gevoeld.’ Maar ondanks het gevoel ergens bij te willen horen, wil de schrijver zichzelf niet verloochenen: ‘Authentiek zijn, jezelf trouw blijven vind ik het allerbelangrijkst. Nee durven zeggen.’

In zijn boeken wil Grossman beschrijven wat er gebeurt in de puberteit. In die periode dreigen ouders hun kinderen vaak kwijt te raken door hun eigen starre houding. ‘Het is moeilijk voor ze te erkennen dat hun kinderen geen deel van hun eigen lichaam meer zijn en hun persoonlijke dromen niet vervullen. Hun kinderen zijn verraders geworden. Dat verraad is echter onvermijdelijk, anders kunnen kinderen hun eigen weg niet vinden. Die weg is soms heel extreem. Ouders voelen zich daardoor bedreigd, trekken zich terug, laten geen emoties meer zien, zijn niet meer betrokken bij hun kinderen. En de kinderen voelen zich in de steek gelaten.’ Dat gevoel geldt niet alleen voor de achttienjarige Sjaj, maar ook voor zijn zusje Tamar.

Ondanks het feit dat Grossman zich voor De stem van Tamar heeft laten inspireren door zijn kinderen en dat zij actief betrokken waren bij het wordingsproces van het boek, koos de Nederlandse uitgever voor een uitgave voor volwassenen van het verhaal. Naast het feit dat Grossmans eerdere werk ook voor die doelgroep is uitgegeven, hebben economische factoren wellicht een doorslaggevende rol gespeeld bij die keuze. Jeugdboeken halen zelden de oplagen van literaire romans voor volwassenen, een enkele uitzondering als Harry Potter daar gelaten. Die gedachte zal ook bestaan hebben bij de uitgevers van De kleine vriend van Donna Tartt, Minder dan niks van Bret Easton Ellis, Held van beroep van Adriaan Jaeggi, Crazy van Benjamin Lebert, Meisje Niemand van Tomek Tryzna, Paddy Clark ha ha ha van Roddy Doyle en Het instituut van Vincent Bijlo, boeken die niet alleen vanwege de jeugdige hoofdpersoon, maar ook door de stijl, taal en compositie van het verhaal eveneens (kunnen) appelleren aan de belevingswereld van jongeren. Bovendien kan een boek voor volwassenen over het algemeen

14. Carine Damen, ‘In Israël zegt iedereen “wij”’. In: HP/De Tijd, 3-5-2002.

[p. 29]

rekenen op aanzienlijk meer aandacht vanuit de media dan een jeugdboek. In het geval van Grossman moet daar wel de kanttekening bij geplaatst worden dat ook de politieke situatie in zijn vaderland en het feit dat de schrijver mondiaal naam heeft gemaakt met zijn krantenartikelen waarin hij pleit voor een dialoog tussen de Israëli's en de Palestijnen bijgedragen zullen hebben aan de hausse aan interviews bij de verschijning van De stem van Tamar.

In verschillende van die interviews wordt een link met de jeugdliteratuur gelegd, hoewel de journalisten die de artikelen hebben geschreven normaal gesproken niet over jeugdliteratuur schrijven. In NRC Handelsblad^15. constateert Hilde Pach dat jongeren zich onmiddellijk zullen herkennen in de twijfels, problemen en verlangens van Assaf en Tamar. Zij beweert dat de plot van het verhaal voor volwassenen iets té duidelijk is - hiermee suggererend dat het boek in feite een jeugdroman is. Dat het verhaal voor volwassen lezers tóch de moeite waard is, is uitsluitend te danken aan het feit dat Grossman zo goed in staat is in de huid van pubers te kruipen en de moeizame overgang van kind naar volwassene te beschrijven. Pach eindigt haar artikel met de mededeling dat alle eindjes van het verhaal netjes worden afgehecht, zoals het in een jeugdboek hoort.

Ook Inez Polak in Trouw^16. noemt De stem van Tamar een jeugdboek, maar tegelijkertijd is het boek meer dan dat en bestempelt ze het als thriller en liefdesverhaal - een boek dat volwassenen meesleept. En Jan Robbemond stelt in het Algemeen Dagblad^17. dat het boek weliswaar geen kinderboek is, maar hij omschrijft het wel als een sprookje (tegenwoordig een genre dat toch vooral door kinderen gelezen wordt) met een moraal die eruit bestaat dat jonge mensen niet zonder houvast kunnen in het leven en dat het zonder discipline en een stevig pakket van normen en waarden niets kan worden.

Voor deze kranten geldt dat de kwalificatie van het boek als jeugdboek in feite een diskwalificatie is. Op grond van het feit dat De stem van Tamar eigenschappen bezit waardoor het ook zou kunnen functioneren in het jeugdliteraire systeem, wordt het boek als ‘minder’ bestempeld dan wanneer het uitsluitend voor een volwassen doelgroep geschikt zou zijn. Een overduidelijke plot, een einde waarin alles netjes op z'n pootjes terechtkomt, een moraal en de bewering dat het verhaal volwassenen meesleept omdat het meer is dan een jeugdboek, geven aan dat de journalisten de jeugdliteratuur als ondergeschikt aan de volwassenen literatuur beschouwen. Dat is jammer. Op die manier wordt de volwassen krantlezer ontmoedigd om jeugdliteratuur al te serieus te nemen. Bovendien blijft het boek uitgesloten van het jeugdliteraire systeem.

15. Hilde Pach, ‘Afkicken in Jeruzalem’. In: NRC Handelsblad, 13-9-2002.

16. Inez Polak, ‘Een zuivere stem te midden van lawaai en vuil’. In: Trouw, 27-4-2002.

17. Jan Robbemond, ‘De aanhouder wint’. In: Algemeen Dagblad, 10-5-2002.

[p. 30]

Een boek om te Zoenen

De stem van Tamar is een boek dat is geschreven met volwassen literaire middelen (perspectiefwisselingen, doorbreking van de lineaire verhaallijn door tijdsprongen, verwijzingen naar andere genres zoals het sprookje en de detective^18.), maar dat zich óók richt op jeugdige lezers. Daardoor kan het boek gerekend worden tot de adolescentenliteratuur, het genre dat sinds de jaren tachtig een nieuwe impuls heeft gekregen vanuit het literaire systeem van de jeugdliteratuur, maar dat ook al decennialang onderdeel uitmaakt van de volwassenen literatuur (met als beroemdste voorlopers The Catcher in the Rye van J.D. Salinger (1951) en The Lord of the Flies van William Golding (1954)).

De hoofdpersonen van adolescentenliteratuur zijn vaak intelligente, sensitieve jongeren, die de eerste moeizame stappen zetten op de weg naar volwassenheid. Het verhaal wordt vanuit hun perspectief verteld, waardoor jeugdige lezers zich eenvoudig herkennen in de personages. Hun zoektocht naar hun eigen identiteit weerspiegelt vaak de zoektocht van de lezer, die zich bevindt op het grensvlak dat kindertijd en volwassenheid verbindt. De stem van Tamar heeft al deze kenmerken.

In dit genre krijgt de lezer vaak een actieve rol toebedeeld in het leesproces om mee te werken aan de reconstructie van het verhaal. Zo wordt de lezer van De stem van Tamar uitgedaagd om samen met Assaf alle puzzelstukjes die samen het leven van Tamar vormen te vinden en op de juiste plek te leggen.

Kenmerkend voor de adolescentenroman is dat een nadere specificatie van de beoogde lezersgroep vaak niet mogelijk is. Het besluit of een boek wordt uitgegeven voor jeugdigen of voor volwassenen en op die manier in het ene, dan wel in het andere literaire subsysteem terecht komt, is in veel gevallen niet met inhoudelijke of literair steekhoudende argumenten te onderbouwen, waardoor andere, meer willekeurige factoren zoals economische of de bekendheid van de auteur als schrijver voor een van beide doelgroepen uiteindelijk de doorslag geven.

Weinig boeken worden door uitgevers zowel in een uitgave voor volwassenen als voor jongeren gepubliceerd, zodat de boeken altijd in een van de literaire subsystemen terechtkomen en nooit in allebei. Dat is te betreuren, want op die manier worden de boeken aan een bepaald deel van hun doelgroep onthouden. Een boek als De stem van Tamar zal in Nederland ontbreken op de jeugdafdeling in de boekhandel en bibliotheek^19. en ondanks de grote aandacht

18. Deze kenmerken worden sinds de emancipatie van het kinderboek in de jaren tachtig ook steeds vaker bij boeken in het jeugdliteraire systeem aangetroffen, maar door velen worden ze toch in eerste instantie geassocieerd met literaire romans voor volwassenen.

19. De enkele bibliotheek waar bepaalde boeken zowel op de jeugd- als op de volwassenenafdeling geplaatst worden, daar gelaten. Het is echter opvallend dat jeugdboeken vaker ook tussen de volwassenen boeken terechtkomen, dan andersom.

[p. 31]

voor het boek in de media, is het nergens besproken door een jeugdboekenrecensent, waardoor het boek ook op die manier niet onder de aandacht van een publiek van jongeren is gebracht. En dat terwijl juíst een boek als De stem van Tamar in staat is het gat te vullen tussen kinderboeken en volwassenenliteratuur en aansluit bij de belevingswereld van die moeilijke doelgroep die op de middelbare school massaal afhaakt als lezer.

In de contemporaine realistische jeugdliteratuur voor jongeren lijken twee typen boeken de boventoon te voeren. Enerzijds zijn daar de verhalen als Laat me met rust van Piergiorgio Paterlini (1999), Op de rug van de tijger van Kate DiCamillo (2002) en Tijgerhart van David Almond (2002), waarin het primaat ligt bij de stijl en de gebeurtenissen ondergeschikt zijn; anderzijds zijn daar de nazaten van Adrian Mole, waarin veelal vanuit het perspectief van een wat getroebleerde ik-figuur wordt gereflecteerd op de alledaagse tienerbeslommeringen. Recente voorbeelden daarvan zijn de boeken van Louise Rennison over pubermeisje Georgia Nicolson, De zon is een maffe god (2001) en De maan is een spelbreker (2002) van jon Ewo en Het dagboek van Daffodil van Debora Zachariasse (2002).

Tijdens het lezen van het eerste soort boeken zullen veel jongeren afhaken vanwege het gebrek aan verhaalgebeurtenissen, in de tweede soort zullen grote groepen jeugdige lezers zich herkennen, maar het nadeel is dat deze verhalen vormtechnisch gezien weinig vernieuwend zijn en op die manier nauwelijks bijdragen aan de overbrugging van het literaire subsysteem voor kinderen naar dat voor volwassenen.

De stem van Tamar is een boek dat die brug wel kan slaan. Grossmans taalgebruik is gevarieerd en oorspronkelijk zonder dat het zich verliest in gekunstelde beeldspraken; de vorm wijkt af van de vaak lineair vertelde kinderboeken, maar is niet zodanig dat jeugdige lezers met een beperkte leeservaring het verhaal niet kunnen volgen; en de schrijver vertelt een verhaal dat de lezer meesleurt en niet meer loslaat.

Om die redenen verdient De stem van Tamar het om te functioneren binnen meer dan een literair subsysteem. De toekenning van een Zoen^20., de prijs voor het mooiste boek voor lezers vanaf twaalf jaar, zou een eerste stap op de goede weg kunnen zijn. Maar het is de vraag of de juryleden over de grenzen van hun eigen literaire subsysteem zullen kijken en dit boek eruit zullen pikken als een van de mooiste adolescentenromans van 2002, wat het boek ontegenzeggelijk is.

20. Toen dit artikel geschreven werd, was nog niet bekend welke boeken met de Zoenen 2003 bekroond zouden worden. Inmiddels zijn de prijzen (op 1 april 2003) uitgereikt.