Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 16

[p. 528]

‘Ik wil onderzoeken waarom mensen met illusies leven’
Gerard Rooijakkers, voorvechter van een nieuwe generatie volkskundigen
Antonie Bors

Veertig jaar oud en nu al een oeuvreprijs. Gerard Rooijakkers, bijzonder hoogleraar Nederlandse etnologie, nam eind oktober deze tweejaarlijkse prijs voor Geesteswetenschappen van het Prins Bernhard Cultuurfonds in ontvangst. Antonie Bors interviewde de laureaat: over keuzes, tegenvallers, de ontwikkelingen in het vakgebied en de behoefte van mensen aan sociale fictie. ‘Mijn pols is nu goed los. Voor mijn gevoel begin ik pas.’

Al op jonge leeftijd weet hij precies wat hij wil: waar anderen twijfelen over hun studiekeuze na de middelbare school, aarzelt Rooijakkers (1962) niet. ‘Je kent het wel, ik was een van die eigenwijze jongetjes’, vertelt hij. Op veertienjarige leeftijd komt hij in contact met Kees Maas, conservator van het streekmuseum in Eindhoven. Maas zoekt iemand die hem kan helpen met het vaststellen en ordenen van een verzameling gebruiksvoorwerpen, die hij in tien tot vijftien jaar bijeen heeft verzameld. ‘Ik vond die verzameling als scholier reuze interessant en spannend. Ik had toentertijd al belangstelling voor geschiedenis en musea. Dat had ik van huis uit meegekregen.’ Vader Rooijakkers was een verzamelaar, en de interesse voor heemkunde en geschiedenis komt dus niet uit de lucht vallen. Zo wordt Rooijakkers al vroeg op het spoor van de volkscultuur gebracht en besluit hij de conservator te gaan helpen. ‘Alle spullen die ik zag, waren werktuigen en huisraad, eenvoudige gebruiksvoorwerpen voornamelijk afkomstig van het platteland. Ik was een stadsjongen en kende die wereld niet. Ik vond het wel enorm fascinerend. Nu noemen we dat deftig materiële cultuur, toen waren dat gewoon boerenspullen.’

Maas vertelt en leert de jonge Rooijakkers veel over ‘het volksleven’ en de belangstelling wordt naar een hoger plan getild. Een vervolgstudie in een soortgelijke richting lijkt hem wel wat. ‘Ik wilde er mijn beroep van maken, dat wist ik toen al.’ Probleem echter is dat Nederland in die tijd geen studie volkskunde kent. ‘Vandaag de dag zou ik bij een zekere Rooijakkers in Amsterdam of Bijsterveld in Tilburg terecht zijn gekomen.’ Verschillende verwante studierichtingen

[p. 529]

worden nog kritisch overwogen. Kunstgeschiedenis is er een van. Dit blijkt echter te zeer gericht te zijn - in die jaren - op het esthetische en op de hogere kunst - de kunst met een grote K. Meer alledaagse objecten vormen een ondergeschoven kindje. Uiteindelijk valt de keuze op geschiedenis. De brede aanpak van de studie en met name de Nijmeegse richting mentaliteitsgeschiedenis binnen de studie bevallen Rooijakkers. ‘Mentaliteitsgeschiedenis gaat over het dagelijks leven. Daar wilde ik me in specialiseren.’ Als bijvak kiest de jonge student onder meer archeologie en hij werkt mee aan opgravingen. ‘Heel interessant, maar wel een hoop gedoe. Die mannen zitten de hele dag in de modder en velen van hen hebben op hun vijftigste al reuma.’ De interesse van Rooijakkers blijkt verder te reiken dan opgravingen en het documenteren daarvan. De theoretische kant van het vak spreekt hem veel meer aan. ‘Ik wilde resultaten zien en daar over schrijven. Archeologie nam veel tijd in beslag, terwijl je nauwelijks aan analyse en schrijven toekwam.’

Een zondagmiddag met J.J. Voskuil

Wanneer Rooijakkers in het tweede jaar van zijn studie zit, besluit hij - samen met enkele medestudenten - een Nijmeegse geschiedenisstudentenvereniging op te richten. Als lid van de lezingencommissie wil Rooijakkers vernieuwing in het traditionele onderwijsaanbod brengen. Zij organiseren nogal wat lezingen rondom het thema volkscultuur. Een van de lezingenreeksen - over religieuze volkscultuur - wordt gebundeld en in de mentaliteitshistorische reeks ‘Sporen’ uitgebracht door uitgeverij SUN. Op een dag besluiten de studenten de bekende volkskundige Voskuil uit te nodigen voor een lezing. Over deze ervaring schrijft Rooijakkers in het boekje Een zondagmiddag met J.J. Voskuil:

Met de nodige schroom belde ik in 1984, zo tegen het einde van de middag, naar het P.J. Meertens-Instituut te Amsterdam. Ik kreeg een vriendelijke Surinamer aan de lijn die me prompt doorverbond met Voskuil die, zoals ik me na lezing van de eerste romandelen zo voorstel, onder een lampje aan zijn bureau zat te schemeren. Tot mijn verrassing was hij meteen bereid tot het geven van een lezing, waarbij direct de inhoud van de voordracht werd bepaald. Voskuil stelde voor om een combinatie te maken van verschillende thema's waarover hij de laatste jaren in het Volkskundig Bulletin had gepubliceerd. ‘Dat heeft toch niemand gelezen’, zo stelde hij monter (...)

Die middag regende het. Een druilerige, donkere novembernamiddag waarbij we, de gastspreker beneden bij de ingang opwachtend, al een

[p. 530]

akelig voorgevoel kregen. We zagen een rijzige gestalte, voorzien van een tas en gehuld in een lichte regenjas, naderen terwijl zich nog geen enkele toehoorder had aangediend (...)

Mijn oude vriend Kees Maas, emeritus-priester van het bisdom Den Bosch en zelf verwoed verzamelaar van materiële volkscultuur was helemaal uit Eindhoven gekomen om die Voskuil eens aan te horen. ...Gelukkig schoven ook nog een viertal studenten aan, waaronder cultureel antropoloog Hans Marks. Voskuil die bij het organiserend comité enige gêne bespeurde over de situatie, legde zijn jas op een tafeltje en leek bijzonder op zijn gemak. ‘Ach ja’, zo stelde hij ‘dat had ik wel verwacht. Aan de universiteiten hier bestaat geen enkele belangstelling voor volkskunde.’ Hij zei het niet met spijt, maar eerder triomfantelijk: de wereld klopt weer even - zo realiseer ik me achteraf - het falen kon hem niet worden aangerekend.

Rooijakkers denkt nu lachend terug aan die dag. Op diezelfde middag trekt hij de stoute schoenen aan en besluit Voskuil te vragen waar hij het beste in het buitenland volkskunde kan gaan studeren. ‘Leuven niet’, luidt het advies. De Vlamingen zijn, volgens de volkskundige, te zeer bezig met hun eigen identiteit. Ook Bonn raadt Voskuil af. Hij vindt dat ze daar te conventioneel bezig zijn. Münster is de enige juiste optie. Bij dit advies speelt wel degelijk het feit mee dat op die plek een vriend van Voskuil zit, Günter Wiegelmann genaamd (alias Wolf Güntermann voor de lezer van Het Bureau). ‘Daar ben ik naartoe gegaan’, vertelt Rooijakkers. Anderhalf jaar lang specialiseerde Rooijakkers zich op die plek in de volkskunde. ‘Ik heb alles wat ik daar hoorde en las letterlijk en figuurlijk in me opgezogen. Van alle collega's in Nederland ben ik de enige die officieel volkskunde gestudeerd heeft.’

Weer terug in Nederland wordt Rooijakkers student-assistent. Hij mag de collectie van Kees Maas in opdracht van de afdeling culturele antropologie documenteren. Er wordt een tentoonstelling van de collectie gemaakt, die te zien is in het Nijmeegs Museum voor Volkenkunde.

Na zijn studie gaat Rooijakkers door op dit ingeslagen pad en werkt onder meer voor het Limburgs Volkskundig Museum. Hij merkt echter dat dit niet helemaal is zoals hij het zich had voorgesteld. ‘Ik vond het toch boeiender om over volkskundige zaken te schrijven. Dat beviel me beter dan het organiseren eromheen. Ik wilde de diepte in, onderzoek doen.’

In 1988 wordt Rooijakkers promovendus bij de Nijmeegse historicus Matthieu Spiertz. Halverwege zijn vierjarige periode krijgt hij echter de aanbieding om bij het Meertens Instituut op de afdeling Volkskunde te komen werken. Rooijakkers

[p. 531]

is daar al langer bekend vanwege eerdere publicaties in onder andere het Volkskundig Bulletin. Hij wordt aangenomen op voorwaarde dat hij promoveert. In 1991 gaat Rooijakkers naar Amsterdam; Voskuil is in 1987 bij het instituut vertrokken. Rooijakkers heeft nog steeds grote bewondering voor de oude volkskundige, maar beziet zijn opvattingen vanuit historiografisch perspectief. ‘Voskuil was niet contemporain bezig, vluchtte weg in het verleden, was meer geïnteresseerd in ontwikkelingen in de zeventiende, achttiende en negentiende eeuw. Zijn welgemeend advies aan mij was: “Je kunt nooit genoeg in het archief zitten”, hetgeen precies past bij de manier waarop hij tegen de volkskunde aankeek.’ Rooijakkers noemt de opvattingen van Voskuil zelfs ‘hygiënistisch’. ‘Hij vond dat tradities omgeven waren met illusies. Hij zag de emotionele en romantische aspecten van tradities als een bedreiging. Hij predikte een ontmythologiserende boodschap. Tradities waren niet zo oud als dat gezegd werd. Hij wilde mensen deze illusies ontnemen, de volkscultuur als het ware zuiveren.’ Als gevolg daarvan is het Meertens Instituut in die tijd - met Voskuil aan het roer - een gesloten bastion. ‘Ik noem het altijd een omgekeerde muizenval, een onneembare vesting.’ Voskuil verzet zich fel tegen voorganger P.J. Meertens. Waar Meertens nog de ongerepte volkscultuur een warm hart toedraagt, verzet Voskuil zich juist tegen zo'n verheerlijking. Men hoefde - volgens hem - maar aan de gevolgen van de Tweede Wereldoorlog te denken om logischerwijs een andere aanpak te volgen. Niet het verheerlijken en construeren, maar het ontmantelen en wegnemen van illusies stond bij hem voorop.

Naarmate Rooijakkers langer meedraait in het wereldje, merkt hij dat Voskuils opinie niet meer van deze tijd is. ‘Gaandeweg merkte ik dat ik andere accenten ging leggen.’ Waar Voskuil nog een ontmythologiserende boodschap predikte, wil Rooijakkers juist onderzoeken waarom mensen leven met illusies. ‘Mijn collega's en ik zijn niet doorgegaan met de ontmythologisering. Wij stellen ons juist de vraag waarom mensen kennelijk zo'n behoefte hebben aan illusies. Het gaat ons niet zozeer om de inhoud van een bepaalde traditie, maar meer om de manier waarop mensen daarmee omgaan. Volkscultuur is een mentale constructie die op de werkelijkheid wordt geprojecteerd. Wij zoeken uit waarom mensen behoefte hebben aan sociale fictie en op welke wijze ze die vorm en betekenis geven. Dit alles doen we wel in het licht van een historisch ontwikkelingsperspectief.’ Waar Voskuil hedendaagse elementen uit de volkscultuur nog misprijzend als ‘fakelore’ betitelde, vraagt de huidige generatie zich juist af waarom mensen zo met traditie omgaan.

Er is dus een nieuwe wind gaan waaien in het onderzoeksgebied. Dat dit echter niet zonder slag of stoot is gegaan, moge duidelijk zijn. Rooijakkers heeft - geeft hij toe - op een gegeven moment zelf op het punt gestaan te vertrekken. Het

[p. 532]

was in de tijd dat Voskuils roman Het Bureau net was verschenen. Tegelijkertijd stond de verhuizing van het Instituut van de Keizersgracht naar de Joan Muyskensweg op het program. De toenmalige directeur (Jaap van Marle) greep dat moment aan om te gaan reorganiseren. De roman van Voskuil kwam hem daarbij goed van pas. ‘Het boek geeft de ontwikkeling van Voskuil als onderzoeker vanaf de jaren vijftig aan. Met name in de eerste delen van de romancyclus wordt de volkskunde als een wereldvreemde onzinwetenschap voorgesteld, die zich bezighoudt met kabouters en de nageboorte van het paard. Van Marle greep dit beeld aan om te verkondigen dat er in het onderzoeksgebied nog steeds niks veranderd was. Hij baseerde zich daarbij op een roman, die afgezien van het realiteitsgehalte als literaire fictie moet worden beschouwd. Een sleutelroman is echter niet een instrument bij een reorganisatie.’ Rooijakkers partner Renate van de Weijer voorkomt in die tijd een ontslagaanvraag. ‘Ze vond het laf, een gemakkelijke manier om me te onttrekken. Een heel wetenschapsgebied valt weg, zei ze. Ze had gelijk.’ Rooijakkers keuze is mede doorslaggevend geweest in de ontwikkeling die volgde. Samen met enkele collega's maakt hij zich hard voor vernieuwingen in de volkskunde. Het kost mede de kop van de toenmalige directeur. ‘We hebben een andere agenda gekregen en willen deze breder uitdragen. De koudwatervrees is weg. We beseffen wel degelijk dat we als onderzoeker tevens deel van een ritueel zijn. Je bent duider en oefent mede daardoor invloed uit. Bij die reflectie vormt het proces van medialisering van volkscultuur een belangrijk punt van aandacht.’ Hoofdvraag daarbij is voornamelijk hoe rituelen, verhalen en liederen - belangrijke onderzoeksgebieden op het Instituut - gehanteerd kunnen worden om uiteindelijk door te dringen tot de culturele categorieën van groepsculturen binnen de Nederlandse samenleving. Rooijakkers ziet het als zijn opdracht om jonge mensen op te leiden in het vak. ‘Voskuil heeft nooit les gegeven, hij hield de mensen juist af. Ik zie het als mijn taak nieuwe sterren te kweken. Ik wil ze leren anders naar de werkelijkheid te gaan kijken. Als ze motivatie en talent hebben, kunnen ze op mij rekenen.’ De bedrijfscultuur van het Meertens Instituut is dus beduidend veranderd; van een uiterst gesloten organisatie is ze veranderd in een open bedrijfsstructuur. ‘Het is een levendig instituut geworden.’

Dutch Rituals

Rooijakkers' huidige project draagt de ironische titel Dutch Rituals en heeft betrekking op rituelen in de hedendaagse, zeer gedifferentieerde Nederlandse samenleving. Dit betreft niet alleen feesten op het platteland, maar vooral feesten vanuit een stedelijke context. Rooijakkers bezoekt - men met zijn vaste fotografe Rosa Verhoeve - zoveel mogelijk feesten en kalenderrituelen door het hele land. Met een videocamera legt hij het verloop vast en houdt interviews. De nadruk ligt

[p. 533]

hierbij niet alleen op klassieke feesten zoals Sinterklaas of Driekoningen, maar ook op nieuwe tradities - zogenaamde ‘invented traditions’ - die uitgevonden zijn of afgeleid van andere rituelen. Sommige zijn pas een jaar oud, maar worden wel als traditie gevierd en beleefd. Uiteindelijk doel is het maken van een staalkaart van hedendaagse kalenderfeesten. Daarnaast moet het project - naast het uitbrengen van een boek - resulteren in een tentoonstelling en een toegankelijke database.

Eind jaren negentig onderbreekt Rooijakkers zijn werkzaamheden in Nederland en vertrekt met een stipendium van de Niels Stensen Stichting voor een jaar naar Italië. Hij doet daar onder andere onderzoek in de Vaticaanse archieven naar de relatie tussen religie en geweld. Wanneer hij terugkomt uit Italië, is er een vacature voor de nieuw opgerichte bijzondere leerstoel Nederlandse etnologie aan de Universiteit van Amsterdam (UvA). Sinds november 2000 is hij, als eerste sinds lange tijd, hoogleraar in de Nederlandse volkskunde oftewel etnologie, zoals dit wetenschapsterrein thans wordt aangeduid. Ten behoeve van het onderwijs verschijnen er twee overzichtswerken over Nederlandse volkscultuur en de beoefening van de volkskunde. In 2000 publiceert Rooijakkers, samen met Ton Dekker en Herman Roodenburg, het boek Volkscultuur een inleiding in de Nederlandse etnologie. Naast deze ‘grote catechismus’ verschijnt een jaar later een meer pragmatische onderzoekshandleiding onder de titel Volkskunde. De rituelen van het dagelijks leven, oftewel de ‘kleine catechismus’ van zijn onderwijspraktijk.

Als hoogleraar is Rooijakkers nog maar twee dagen per week verbonden aan de onderzoeksgroep etnologie van het Meertens Instituut. ‘Ik wil tijd steken in andere projecten buiten het instituut om. Die tijd en ruimte heb ik nodig. Ik houd er niet van me te veel vast te leggen op vooraf gebaande paden.’

De oeuvreprijs voor Geesteswetenschappen van het Prins Bernhard Cultuurfonds kwam als een totale verrassing. ‘Naar mijn gevoel begin ik nu pas, terwijl ik eigenlijk welbeschouwd al twintig jaar doelgericht bezig ben. Ik kan mensen enthousiasmeren en dat wordt kennelijk gewaardeerd.’ Van indutten op z'n veertigste is echter nog totaal geen sprake. ‘Mijn pols is nu goed los. Ik heb voorlopig niet de intentie op te houden. Het is bovendien een opsteker voor de hele discipline. Ik voel me een woordvoerder van die nieuwe benadering en als hoogleraar stá ik voor de academische uitbouw van die discipline. Ik kan het aan de prijs verbonden geldbedrag van 50.000, - euro erg goed gebruiken. Het is een perfect moment. Beter nu dan een fin de carrièreprijs