Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 16

[p. 356]

[Nummer 59]

Gevonden voorwerpen in de literatuur
Redactionele inleiding

De relatie tussen volkscultuur en jeugdliteratuur, dat is het thema van het jaarlijkse Tilburgse symposium 2003 én van dit nummer van Literatuur zonder leeftijd, dat als opmaat dient voor het symposium. Een dergelijk thema zou de suggestie kunnen wekken, dat - opnieuw - het oog gericht zal zijn op de literaire emancipatie van de jeugdliteratuur. In deze zin: Jeugdliteratuur volkscultuur? Das war einmal, nu is het al literatuur met een grote L, wat de klok slaat. Ik kan de lezer van dit nummer en de bezoeker van het symposium geruststellen. Daarover gaat het deze keer niet. Dat kan ook bijna niet met symposiumorganisator Piet Mooren als gastredacteur in de gelederen, die in die hoedanigheid ook tekent voor het breed uitwaaierende inleidende artikel.

De vraag die in menig artikel centraal staat, is veeleer: Hoe borduurt de (huidige) jeugdliteratuur voort op thema's en motieven uit de volkscultuur? Vandaar ook de speciale aandacht voor ‘kinderrijmen op de speelplaats’ en aparte profielen van auteurs als Biegel, Heymans, Hofman, Pelgrom en Schmidt. Per auteur worden overigens heel andere kanten belicht. Bij aartsverteller Paul Biegel het vertellen in de kring, bij Wim Hofman - hoe kan het anders na Zwart als inkt? - het hervertellen van sprookjes, bij de veelzijdige Margriet Heymans het herinterpreteren van sprookjes, bij Els Pelgrom - toch wel verrassend - het (volks)theater als inspiratiebron en bij Annie Schmidt de rol van de kat (en bepaald niet alleen over de Kruimeltje onder de katten, Jakkepoes).

Bij mij roept het onderwerp vooral herinneringen op - niet toevallig natuurlijk - aan ‘rijmpjes en versjes uit de oude doos’, bijvoorbeeld aan ‘Zwarte zwanen, witte zwanen’. Wie kent het niet?

Zwarte zwanen, witte zwanen -
wie wil er mee naar Engeland varen?
Engeland is gesloten
de sleutel is gebroken.
In Engeland daar stuift het zand,
daar luiden de klokken van boem.

We weten niet wie het gemaakt heeft - een speelse man of vrouw waarschijnlijk -, en het kent vermoedelijk een zeer lange traditie. Het is altijd overgeschreven (er bestaan verschillende versies van) en door vaders en moeders voorgelezen (en

[p. 357]

gezongen), omdat iedereen (nou ja, bijna iedereen) het spel met die woorden en die maat leuk vindt, maar ook, ben ik geneigd te zeggen, omdat er van die ongewone mededelingen in staan. Wat ze precies betekenen, weten we niet, en willen we eigenlijk ook niet weten. Het gaat eerder om het spel, het taalspel én het raadsel, het geheim. Willem Wilmink - ook present in dit nummer - duidt sommige regels op geheel eigen wijze, als hij beweert dat je ‘met een gebroken sleutel niet in het “Enge” land, dat is het nauwe land kunt komen.’

Heel mooi geeft Kees Fens de charme van dit soort teksten aan, naar aanleiding van een vergelijkbaar kinderversje, dat voor hem wel een soort oergedichtje moet zijn, want op verschillende plaatsen heeft hij zijn liefde ervoor betuigd: ‘Geheimzinnig van de eerste tot de laatste regel vond ik ooit en vind ik nog dit versje dat met vele andere in Nederland in een oude doos gevonden is:

Hoe laat is het? Twaalf uren.
Wie zeit dat? De meid.
Waar zit ze? Zij breit.
Voor wie?
Voor de kleine poppedeine.
Voor de grote bimbam.
Goede avond, speelman.

Het is mij voorgelezen en het gaf mij toen in de laatste regel iets verlossends, na al die vragen, die mysterieus bleven ondanks de antwoorden. (...). Misschien is het wel het aardige van die liedjes, dat je ermee kon doen wat je wilde; vele soorten verbeelding konden ermee aan de gang.’ Voor wie Kees Fens als (poëzie) lezer enigszins kent, om dat laatste gaat het hem vooral. Luister maar: ‘Wat maakt de bekoring van die gedichtjes uit? Hun schijnbare helderheid; maar de onderdelen ervan rijmen vaak op elkaar als gebeurtenissen in dromen. Er schemert een duidelijke tekst achter, naar het lijkt. Dan zijn er soms regels als uitgesleten plekken of stenen, met alle charme daarvan. De versjes zijn niet gemaakt, de woorden lijken zich vermenigvuldigd te hebben of vanzelf in elkaar gegroeid te zijn. Bakerversjes, zoals ze soms in het Nederlands genoemd worden, zijn de gevonden voorwerpen in de literatuur, en weer en wind hebben hun sporen achtergelaten.’ Volkscultuur als ‘gevonden voorwerpen in de literatuur’, het thema van dit nummer kan nauwelijks fraaier omschreven worden. Laten we hopen dat de woorden van lenne Biemans in een hedendaags bakerrijm op het symposium in al zijn metaforiek bewaarheid worden:

[p. 358]

 

Er is een boek,

 

je kent het niet,

 

het is nog niet geschreven.

 

De bladen zijn

 

tot op vandaag

 

nog wit en leeg gebleven.

 

Ik vond het in mijn vaders kast

 

van stof grijs en vergeten.

 

Als ik het niet gevonden had

 

zou niemand ervan weten.

Harry Bekkering