Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 16

[p. 77]

Tibbes laptop ratelt als een typmachine
Een interview met twee scenarioschrijfsters
Joukje Akveld & Martijn de Bont

Ze hebben beiden enkele film- en televisiescripts op hun naam staan en ze hebben allebei één of meer kinderboeken geschreven. Tamara Bos (1967) en Esmé Lammers (1958) schreven de scenario's voor Minoes en Tom & Thomas, twee familiefilms die ook als kinderboek bestaan. Waar Tamara Bos zich echter baseerde op de klassieker van Annie M.G. Schmidt uit 1970, schreef Esmé Lammers zelf het script. Hans Kuyper bewerkte haar verhaal vervolgens tot een boek.

Tibbe en meneer Smit bleven nog even staan turen naar boven. En nu zagen ze iets, daar heel hoog tussen de nieuwe blaadjes.
Een been. Een been met een mooi-bewerkte kous en een lakschoen.
‘Mijn hemel, het is een dame,’ zei meneer Smit.
‘Hoe bestaat het,’ zei Tibbe. ‘En zo hoog. Hoe komt ze daar zo snel in?’
Nu kwam er ook een hoofd tevoorschijn. Een angstig hoofd met grote bange ogen en een heleboel rood haar.
(fragment uit Minoes, Annie M.G. Schmidt, 1970)

Zo ontmoet Tibbe voor het eerst Minoes, de juffrouw die vroeger een kat was, in het boek van Annie M.G. Schmidt. Dat het verhaal over de verlegen journalist die niet op zoek durft te gaan naar nieuws en zijn eigenaardige secretaresse na dertig jaar nog steeds tot de verbeelding spreekt, blijkt uit het grote succes van de verfilming van Schmidts boek. Minoes trok in de eerste speelweek 50.000 bezoekers en was de openingsfilm op het kinderfilmfestival in Berlijn. De sterke cast met Carice ten Houten als katachtige dame Minoes die haar intrek neemt bij Tibbe (Theo Maassen) is ongetwijfeld een van de hoofdredenen van het succes. Een goede combinatie vormden ook de jonge Vlaamse regisseur Vincent Bal en de ervaren cameraman Walther van den Ende, die de scènes met sprekende katten naadloos verweven met het spel van de acteurs en die voor het verhaal en de stijl van Schmidt een haast vanzelfsprekende setting en toon wisten te vinden. Aan de wieg van het succes staat echter het script van Tamara Bos, die onder de kritische leiding van de regisseur en van haar vader en producent Burny Bos het beroemde boek omtoverde tot een sprookjesachtige film.

[p. 78]

Voorgeschiedenis

Tamara Bos, die Nederlands studeerde aan de Universiteit van Amsterdam, was al bekend met het bewerken van boeken van Annie M.G. Schmidt. Eerder schreef ze het script voor de televisieserie Otje en inmiddels heeft ze ook een filmscenario voor Pluk van de Petteflet gemaakt. Burny Bos schreef het script voor Abeltje. Op zijn initiatief ontstond de Stichting Kinderen van Annie M.G. Schmidt die als belangenbehartiger optreedt bij het verfilmen van haar boeken.

Bos kwam na haar studie bij BosBros terecht, het bedrijf van haar vader, die als tekstschrijver en producent programma's maakte voor de televisie. Ze schreef stukken voor de Ko de Boswachtershow en maakte samen met haar vader Mijn Franse tante Gazeuze dat in 1997 op de televisie werd uitgezonden. Twee jaar eerder maakte ze Dag juf tot morgen, eveneens voor de televisie. De serie ontving de Lira-prijs voor het beste Nederlandse jeugddrama.

Behalve scenario's schrijft Bos ook verhalen voor prentenboeken. Bij de nog vrij jonge uitgeverij FC Klap verschenen tot nu toe Later als jij klein bent (2000), Rosa Pardon en haar speurvarken (2001) en De maan gaat altijd met me mee (2001). Daarnaast schrijft ze verhalen voor de kindertijdschriften Bobo en Okki, waaruit inmiddels twee verzamelbundels zijn voortgekomen: Kowboy Kuuk (2000) en De neef van tante Eef (2001).

Esmé Lammers kwam na een lange omweg in de filmwereld terecht. Ze begon met een studie wiskunde, die ze na een aantal jaren afbrak. Na nog wat omzwervingen belandde ze uiteindelijk op de filmacademie in Amsterdam. Het vak scenarioschrijven bestond toen nog niet, de nadruk lag op regisseren en het werken met de camera. Lammers ontdekte echter al snel dat juist het bedenken van verhalen haar aansprak. Ze werkte mee aan de scenario's voor de televisieseries Twaalf steden, dertien ongelukken en Vrouwenvleugel en schreef in 1993/'94 het script voor haar eerste eigen kinderfilm, Lang leve de koningin, waarover ze ook zelf de regie voerde. Lammers koos het schaakspel als uitgangspunt voor haar verhaal. De film werd een groot succes; hij werd bekroond met de Cinekid Award 1995 en won het Gouden Kalf voor de beste film van 1996.

Lammers liet zich in een interview eens ontvallen dat Lang leve de koningin heel geschikt was om te bewerken tot een ‘doeboek’ voor kinderen waarmee jonge lezers zouden kunnen leren schaken. Ze werd benaderd door uitgeverij Zirkoon die wel wat in het plan zag. Uiteindelijk bleken beide partijen er toch verschillende ideeën op na te houden en het project liep op niets uit. Lammers besloot zelf door te gaan en bewerkte haar script tot een kinderboek. Uitgeverij Leopold wilde het hebben en zo verscheen in 1997 het boek bij de film.

[p. 79]

Denken in beelden

Waarin onderscheidt een scenario zich van een boek?

Volgens Lammers is voor een (kinder)film vooral het drama, de spanning van belang. ‘Bij een boek speelt de manier waaróp iets gezegd wordt een veel grotere rol dan bij een scenario. Daardoor ontstaat een extra laag.’

Je bedoelt dat de stijl bij een boek een grotere rol speelt?

‘Zo zou je het kunnen zeggen, hoewel ik zelf niet iemand van mooie zinnen ben. Voor mij telt vooral dat de informatie die ik verstrek leuk en spannend moet zijn. Bij een boek kun je niet vertrouwen op beelden, die moet de lezer op basis van de tekst zelf in zijn hoofd vormen. Als ik een boek schrijf, krijg ik met veel meer keuzemogelijkheden te maken dan tijdens het schrijven van een filmscript. Door iets te beschrijven leg je onbedoeld nadruk, want je kiest ervoor om juist dat ene te verwoorden en niet iets anders. Als je in een film een kamer in beeld brengt, hoeft dat van geen enkel belang te zijn, terwijl de beschrijving van diezelfde kamer in een boek direct een zeker accent op het verhaal drukt; die ruimte is blijkbaar belangrijk, anders zou de auteur er niet voor kiezen om hem te beschrijven.’

Bij Lang leve de koningin kon je die accenten zelf kiezen, omdat jij ook het boek schreef. Had je niet liever ook zelf het boek van Tom en Thomas geschreven?

‘Dat was praktisch gezien niet mogelijk. Leopold wilde het boek graag tegelijk met de film uitbrengen. Ik ben destijds vrij lang bezig geweest met het boek Lang leve de koningin. Tom & Thomas moest eind januari 2002 in de bioscoop draaien en ik had geen tijd om zelf het script te bewerken. In overleg met de uitgeverij is toen besloten om Hans Kuyper te vragen het boek bij het scenario te schrijven. Ik had onder meer de versjesbundel Ik word wel koningin van Hans gelezen en hij leek me een geschikte auteur voor mijn verhaal.’

In hoeverre mocht jij je - als bedenker van het verhaal - met de bewerking tot boek bemoeien?

‘In principe mocht mijn bemoeienis heel ver gaan, als de deadline van het boek maar gehaald werd. Ik heb uiteindelijk niet veel tijd gehad om me erg in Hans' manuscript te verdiepen - ik heb hem dus behoorlijk vrij gelaten.’

Net als Lammers onderstreept Bos dat narratieve spanning in film dwingender nodig is dan in boeken. ‘Als scenarioschrijver ben je gebonden aan bepaalde wetmatigheden, je moet een verhaal in beelden kunnen uitdrukken. In een film moet iedere scène weer boeien, anders verlies je de aandacht van de kijker. Films vereisen een ander soort concentratie van het publiek dan boeken, daarin is meer ruimte voor beschrijvingen. Bij BosBros hebben wij een aantal keren geprobeerd

[p. 80]

met “echte schrijvers” te werken en dat mislukte vrijwel altijd. Veel auteurs zijn visueel gehandicapt, die kunnen hun verhaal niet zo vertellen dat je het direct in beelden kunt vertalen. Voor schrijvers van prentenboekenverhalen zou het eenvoudiger moeten zijn; die zijn gewend om een tekst te leveren die door een ander met beeld wordt ingevuld. Voor mij was het schrijven van prentenboekenverhalen dan ook een logisch gevolg van mijn werk als scriptschrijfster.’

Verbanden en verbonden smeden

TIBBE

U maakt me belachelijk met al dat kattige gedoe.

MINOES

Kats. Niet kattig, maar kats.

TIBBE

Kats dan. U brengt me in de problemen.

MINOES

Ik probeer het wel. Maar het lukt me niet. Ik voel me te veel poes.
(streng) Het is ontzettend verwarrend om twee wezens door elkaar te zijn.
Half poes en half mens.

TIBBE

Het is soms ook ontzettend verwarrend om helemaal mens te zijn.
(fragment uit filmscript Minoes, Tamara Bos, 2000)

‘Minoes is in feite een heel goed verhaal om tot film te bewerken. Het heeft een sterke plot en een strakke compositie, twee dingen die erg belangrijk zijn voor een film. Daar staat tegenover dat het overgrote deel van de personages uit katten bestaat en dat is voor een film vrij lastig. We hebben ervoor gekozen om met echte poezen te werken. Ook al hadden alle katten al een zekere “camera-ervaring” door televisiecommercials (de oplettende kijker herkent de poes uit de Whiskasreclame, JA en MdB), toch was de filmploeg soms uren bezig om een poes met kattenbrokjes te overreden door een dakgoot te lopen. Vanwege die echte dieren heb ik het aantal scènes waarin uitsluitend katten voorkwamen enigszins beperkt. Die stukken zijn niet alleen lastig om te filmen, als kijker word je er op een gegeven moment ook een beetje simpel van als je alleen maar tegen pratende kattenkopjes zit aan te kijken. Soms is het script trouwens nog tijdens

[p. 81]

het filmen aangepast. De kat die mevrouw Pastoor speelt, bleek tijdens de opnames een natuurtalent. Haar rol is om die reden groter gemaakt.’

Had je als scriptschrijver nog te maken met de erven van Annie M.G. Schmidt?

‘Haar zoon Flip van Duin moest akkoord gaan met de film, maar daardoor voelde ik me niet belemmerd in mijn schrijven.



De belangrijkste beperkingen legt het medium zelf op. Je moet bepaalde dingen wel veranderen, wil je een film maken die in kwaliteit gelijkwaardig is aan het boek. Eén beperking vormt bijvoorbeeld de lengte. Zeker voor een kinderfilm geldt dat de tijdsduur ervan niet veel langer mag zijn dan twee uur. De verfilming van Harry Potter vind ik te lang; tweeëneenhalf uur de aandacht van kinderen vasthouden is een hele tijd. Om die reden heb ik in Minoes bepaalde fragmenten weggelaten of op een andere manier ingezet in het verhaal. Het gesprek in het boek tussen Minoes en een praatdokter vindt nu plaats tussen Minoes en Tibbe. De praatdokter komt als figuur nogal uit de lucht vallen. Dat is in het boek geen probleem, maar voor film is dat lastig. Door het gesprek nu tussen de twee hoofdpersonen te laten plaatsvinden hoefde ik geen extra personage te introduceren en kon ik tegelijk de ontwikkeling in de relatie tussen Tibbe en Minoes duidelijker naar voren brengen. In een film is het belangrijk dat er iets met de personages gebeurt. Door een dergelijke ingreep, kregen Tibbe en Minoes een nog centralere rol in het geheel. Laconiek-ironische Schmidt-opmerkingen konden zo bovendien behouden blijven.’

De rol van buurmeisje Bibi is in de film ook groter dan in het boek.

‘Dat heeft te maken met de doelgroep - Minoes is immers een familiefilm waar veel kinderen naartoe gaan. In het script is Bibi niet alleen Tibbes buurmeisje, ze is ook de dochter van meneer en mevrouw Van Dam bij wie Tibbe zijn zolderetage

[p. 82]

huurt. In het boek bestaat die familierelatie niet, maar in de film wilde ik een zo strak mogelijke compositie, waarbij alles zo veel mogelijk in elkaar grijpt. Door mevrouw Van Dam niet alleen te laten optreden als Tibbes zeurende hospita, maar ook als liefhebbende moeder van Bibi werd haar karakter bovendien minder zwart-wit. In kinderfilms ligt steeds het gevaar op de loer dat de volwassenen karikaturen worden. Ik probeer de volwassen personages altijd serieus neer te zetten, zodat ook volwassen kijkers plezier aan de film kunnen beleven.’

Hoewel de verfilming van Minoes lang niet zo sterk verschilt van het boek als

Fragment uit de film Minoes

het geval was bij Abeltje, een verfilming die duidelijk inspeelde op de zapinvloeden van de MTV-cultuur, komen er toch enkele moderniseringen in voor. In de film schrijft Tibbe zijn stukjes niet op een typemachine, maar op een computer (wel heeft zijn buurmeisje Bibi een programmaatje gedownload waardoor zijn keyboard ouderwetse typemachinetikgeluiden maakt); in plaats van de lezing ‘De Kat door de Eeuwen heen’ vindt een referendum plaats; Bibi legt Ellemeets onhebbelijkheden niet vast met een fototoestel maar met een videocamera en op straat rijden moderne fietsen en auto's met een retrolook.

Bos: ‘Minoes is zoveel mogelijk in de sfeer van het boek gebleven. Er is even overwogen of de setting verplaatst moest worden naar Amerika, maar dat idee is afgeblazen. De gebeurtenissen voltrekken zich nu in een beetje ouderwets aandoende, zeer Nederlandse omgeving. Het feit dat Bibi geen foto's maakt maar met een videocamera rondloopt, heeft eerder te maken met het medium dan met een bewuste drang tot moderniseren; het is zonde om in een film stilstaande diabeelden te gebruiken, videobeelden zijn in dit verband veel logischer. Het referendum heb ik gebruikt omdat het te maken heeft met het hoofdthema van de film. Ik wilde graag laten zien wat macht met mensen kan doen. Ellemeet is een typische machtswellusteling - dat moest ik de kijker op de een of andere manier duidelijk maken. Bij Schmidt is de avond waarop Ellemeet ontmaskerd wordt niet in de eerste plaats georganiseerd voor Ellemeet maar voor de jubilerende school-

[p. 83]

meester. In het script houdt Ellemeet een referendum om zijn plannen met de deodorantfabriek door middel van een promotiefilmpje kenbaar te maken aan de rest van de stad. Het referendum onderstreept Ellemeets machtige positie in Killendoorn.’

In de film worden causale verbanden gelegd die er in het boek niet zijn.

‘Dat klopt. De verhaallijn over Minoes die in een mens verandert doordat ze iets verkeerds heeft gegeten uit de vuilnisbak van het instituut staat in het boek eigenlijk los van de rest van het verhaal. Het leek mij logisch om het chemische afval dat de oorzaak is van Minoes' metamorfose afkomstig te laten zijn van de deodorantfabriek. Daarmee begint de film ook, althans, dat zijn de eerste beelden voordat de titel in beeld komt en de film écht begint. Je ziet een vrachtwagentje van de deodorantfabriek dat een vat verliest in de buurt van de tuin waar Minoes woont. Het boek opent met het fragment waarin Tibbe bijna zijn baan verliest. Dat is op zich ook een zeer sterk begin, maar voor de film was het minder geschikt; een beginscène moet de lezer meteen in het verhaal trekken. In de film volgt de bijna-ontslagscène direct na titel en de namen van de hoofdrolspelers.’

Het einde van de film wijkt behoorlijk af van het boek.

‘Ik wilde een “grand finale” waarin het moment dat Minoes moet besluiten of ze weer kat wil worden gekoppeld wordt aan de ontmaskering van Ellemeet. Die ontmaskering is wat grotesker dan in het boek omdat dat beter in de film past.’

Tom en Thomas - de jongen die niet bestond

Op kerstavond wordt er een baby gevonden op de stoep van een ziekenhuis in Londen, die wordt ondergebracht bij een kinderloos echtpaar. Negen jaar later gaat Thomas met zijn vader naar het Wetenschapsmuseum. Ze willen de capsule van de Apollo 10 bekijken. Thomas is gefascineerd door ruimtevaart. In zijn dromen praat hij erover met zijn denkbeeldige vriend Tom, die precies op hem lijkt. Tom leidt een heel ander leven dan Thomas: hij zit op een internaat voor weeskinderen waar het er nogal ruw aan toe gaat. In het museum is ook een spiegeldoolhof en daar gebeurt iets vreemds: je spiegelbeeld doet toch altijd hetzelfde als jij...?

Dit is in het kort de inhoud van Tom en Thomas - de jongen die niet bestond van Esmé Lammers. De regisseuse-annex-schrijfster beschouwt zichzelf in de eerste plaats als een verhalenvertelster. Het bedenken van een plot en van personages vindt ze het leukste aan haar werk en in tegenstelling tot Bos zal ze daarom niet snel een verhaal van een ander bewerken. Voor Lammers fungeert het scenario steeds als uitgangspunt. Het opnemen van de film en het bewerken van het script tot een boek zijn daarvan slechts afgeleiden. Dat ze Lang leve de koningin

[p. 84]

en Tom en Thomas zelf heeft geregisseerd, heeft meer te maken met het feit dat ze geen geschikte regisseur kon vinden dan met het verlangen om zelf de touwtjes in handen te houden.

Lammers schreef het script voor Tom en Thomas dit keer in het Engels omdat Nederlandstalige films bijna per definitie een klein bereik hebben. Lang leve de koningin is wel doorgedrongen tot de Amerikaanse bioscopen, maar vanwege de hoge kosten van het nasynchroniseren werd daarbij slechts één stem onder de film gezet die alle rollen sprak. Om met haar nieuwe film meer kans te maken op de internationale markt, koos Lammers Londen als setting voor haar verhaal. De cast bestaat vrijwel uitsluitend uit Engelstalige acteurs, met een dubbelrol van de



elfjarige Aaron Johnson.

Lammers schrijft graag voor kinderen. ‘In verhalen voor kinderen is veel ruimte voor speelsheid en fantasie. Als ik begin te schrijven kom ik steeds uit bij een hoofdpersoon van circa acht jaar. Op die leeftijd zijn kinderen nog heel kinderlijk, maar tegelijkertijd kunnen ze al een heleboel zelf. Door een jong hoofdpersonage te kiezen, kom ik vrijwel automatisch uit bij een kinderpubliek, hoewel ik me daarvan tijdens het schrijven niet voortdurend bewust ben - het verhaal moet in de eerste plaats leuk zijn voor mijzelf. Zowel in Lang leve de koningin als in Tom en Thomas is sprake van een conflict tussen een kind en een volwassene. Het kind heeft een droom, wil iets bereiken, maar wordt daarin niet gesteund door de volwassene zodat het kind z'n eigen weg gaat. Ik denk dat een conflict tussen een oude en een jonge speler een film interessant maakt voor een kinder- én een volwassen publiek; beide kunnen hierin iets herkennen.’

Hoe ontwijk jij het gevaar dat de volwassenen in het verhaal slechts karikaturen worden?

‘In Tom en Thomas heb ik de rol van Thomas' vader heel bewust uitgewerkt. Hij is een man met een eigen leven dat niet uitsluitend bestaat uit vader-zijn. Thomas'

[p. 85]

moeder is nog niet zo lang geleden overleden en Thomas' vader heeft het daar nog erg moeilijk mee. Hij is kunstschilder en hij maakt voortdurend portretten van zijn overleden vrouw. Door de komst van de nieuwe buurvrouw krijgt hij weer meer belangstelling voor de dingen om hem heen. Hij is een personage van vlees en bloed met wie de volwassen kijker zich kan identificeren.’

In Tom en Thomas bestaat een duidelijke scheiding tussen de ‘goodies’ en de ‘baddies’.

‘Dat lijkt misschien op het eerste gezicht zo. Voor de spanning in het verhaal is het van belang dat er een slechterik in het verhaal voorkomt, maar ik heb wel geprobeerd om de “bad guys” in het verhaal enigszins te nuanceren om een al te sterke zwart-wittekening te voorkomen. Een van de slechteriken is Finch, de conciërge in het kindertehuis waar Tom woont. Finch is betrokken bij een kindersmokkelorganisatie die kinderen ontvoert en voor veel geld verkoopt aan kinderloze ouders. Hij is hard en gemeen en slaat Tom in het begin van het verhaal bont en blauw. Bij zijn ontmaskering blijkt echter dat Finch een verleden heeft dat zijn handelen verzacht. De aardige directeur van het kindertehuis wordt daarentegen aan het eind van het verhaal ontmaskerd als een van de grootste boeven van de organisatie.’

Happy end

Zowel in Tom en Thomas als in Minoes is sprake van een romantisch happy end. Tom komt bij Thomas wonen en tussen zijn vader en de nieuwe buurvrouw ontstaat een veelbelovende romance. In Minoes is Bos verdergegaan dan Schmidt. Waar die laatste slechts de suggestie opriep van een liefdesrelatie tussen Tibbe en Minoes door de Jakkepoes te laten speculeren dat het tweetal misschien ooit zal trouwen, is Bos' scenario wensvervullend: het slot van de film toont alle katten en mensen uit het verhaal die getuigen zijn van het huwelijk van Tibbe en Minoes. De kritische beschouwer kan opmerken dat beide films invullen wat opengelaten is of kan worden. De romantische eindes metselen de verhalen als het ware dicht. Lammers ziet dat niet als bezwaar. ‘Met zo'n eind krijg je echt het effect van een “feel-good movie”. Dat past goed bij mijn verhaal.’ Bos nuanceert: ‘Het fragment waarin het huwelijk van Tibbe en Minoes wordt getoond, begeleidt de aftiteling. Het wijkt in stijl ook af van de rest van de film. (Het betreft grofkorrelige, bewegende homevideobeelden in plaats van zorgvuldig gekaderde en belichte filmscènes, JA en MdB). Hierdoor is de bruiloft veel meer een soort toetje van de film, dan dat het echt deel uitmaakt van het verhaal. Met zo'n slot bereik je dat het publiek met een tevreden en gelukkig gevoel de bioscoop verlaat.’