Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 15

[p. 415]

Een levenslange liefde voor het literaire jeugdtijdschrift
In Memoriam Ilona Maria Fennema-von Zboray (1914-2001)
Peter van den Hoven

Op 27 juni overleed in een Goois ziekenhuis aan de gevolgen van een herseninfarct op 87-jarige leeftijd mevrouw I.M. Fennema-von Zboray, bij veel wat oudere lezers bekend als de oud-hoofdredactrice van het literaire jeugdtijdschrift Kris-Kras dat van 1954 tot 1966 onder haar bezielende leiding werd uitgegeven.

De van oorsprong Hongaarse Ilona von Zboray, die vanuit haar jeugd bekend was met het tijdschrift Jo Pátjás (De Goede Vriend) waarin bekende Hongaarse auteurs proza en poëzie publiceerden, ontmoette als journaliste in Nederlands-Indië de Nederlander mr. A.G. Fennema met wie ze in 1937 huwde en in Nederland ging wonen. Vanaf het begin had ze grote belangstelling voor de Nederlandse jeugdliteratuur en na de Tweede Wereldoorlog ondernam ze, omdat er na Zonneschijn (1924-1943) geen goed neutraal kindertijdschrift meer was verschenen, pogingen een literair blad op poten te zetten.

In De Boeg, een maandblad van de



bond van scholen voor neutraal bijzonder onderwijs, schreef ze in 1958 over Jo Pátjás:

‘De bekendste schrijvers en schrijfsters (niet alleen kinderauteurs) schreven in dit blad en de illustraties werden verzorgd door de beste kunstenaars. Men ging van het standpunt uit, dat het jonge kind regelmatig in kontakt gebracht moet worden met “echte” literatuur en artistieke uitbeelding wil men het toegankelijk maken voor het waarderen en begrijpen van goede lectuur. Doordat de verhalen telkens van de hand van verschillende auteurs kwamen, werden ze dus in verschillende stijlen geschreven en

[p. 416]

daaraan aangepast, ook verschillend geïllustreerd. Bij de gedichten streefde men zo mogelijk naar eenzelfde vorm als toen gangbaar was voor volwassenen. Zo raakte het kind zonder het te weten vertrouwd met diverse zienswijzen en uitdrukkingsmogelijkheden en onderging een literaire opvoeding, die niet alleen voor de middelbare schoolopleiding, maar verder in het leven van blijvende waarde was. Dit blad had geen commerciële doelstelling, het werd gemaakt uit puur plezier ter wille van het kind. Uit deze zelfde gedachte is (...) het kinderblad Kris-Kras geboren.’^1.

Samen met W. Boegheim, het hoofd van de school waar haar kinderen (vier dochters) op zaten, de schrijver Leonard Roggeveen en de criticus-pedagoog D.L. Daalder, startte zij in 1954 het tweewekelijkse Kris-Kras, niet alleen met de bedoeling de Nederlandse kinderen een goed blad te geven, maar ook om jonge, aankomende schrijvers een podium te bieden waardoor het contact met uitgevers kon worden vergemakkelijkt. In de komende twaalf jaar zouden auteurs als Jean Dulieu, Jo Elsendoorn, An Rutgers van der Loeff, Hella Haasse, C. Wilkeshuis, Thea Beckman, Tonke Dragt, Henriëtte van Eyk, Miep Diekmann, Han G. Hoekstra, Jos Ruting, Paul Biegel en Annie M.G. Schmidt, naast illustratoren als Jenny Dalenoord, Fiep Westendorp, Friso Henstra, Charles Boost en The Tjong King, het blad gebruiken om er (vervolg)verhalen, gedichten, tekeningen en, weliswaar na enige aarzeling, strips (met aparte tekstblokken) in te publiceren. Die aarzeling heeft te maken met het feit dat Kris-Kras twaalf jaar lang een typisch product is gebleven van een woordcultuur, waarin de opkomende visuele media (en dan met name de op Amerikaanse leest geschoeide beeldcultuur en de televisie als massa-verstrooingsmiddel) met de nodige argwaan zijn bekeken. Uiteindelijk is dat ook de reden geweest, waarom in 1966, de ‘verantwoord literair-pedagogische doelstelling’ van het blad het moest afleggen tegen de invloed van commerciële (strip)tijdschriften als Donald Duck, Robbedoes, Eppo, Tina en via de school verspreide zogenaamde educatieve bladen als Okki, Taptoe en - in Vlaanderen - Zonneland en Top.

Het is vooral het onverwoestbare optimisme en de onverminderde dadendrang van Ilona Fennema geweest die - steeds op de achtergrond, nooit in de schijnwerpers - Kris-Kras, dat op het hoogtepunt 12.000 abonnees had, tot een uniek tijdschrift uit de Nederlandse jeugdliteratuur heeft gemaakt. Het is aan haar geestdrift en loyaliteit te danken dat veel auteurs gevraagd werden (in het begin vaak belangeloos) mee te werken, waarna er niet zelden, zoals in het geval van Jean Dulieu, een blijvende medewerking en vriendschap ontstond.

1. Ilona Fennema-Zboray, ‘Kind en Kris-Kras.’ In: De Boeg, januari 1958, blz. 26-27.

[p. 417]

Op deze wijze fungeerde het blad op den duur als schrijflaboratorium, waarin proza en poëzie kon worden ‘uitgeprobeerd’ waarna het een plaats kreeg in verhalenbundels en romans. Uitgeverijen als Ploegsma (An Rutgers van der Loeff, Jean Dulieu), Leopold (Miep Diekmann, Jean Dulieu), Van Goor (Margreet Bruijn) en De Arbeiderspers (Annie M.G. Schmidt) profiteerden daarvan, maar er zijn ook veel boeken in eigen Kris-Kras-beheer uitgegeven, onder meer van Thea Beckman, Henriëtte van Eyk en Jo Elsendoorn, naast verzamelbundels (eveneens door De Bezige Bij en Holland uitgebracht), bijna allemaal onder eindredactionele verantwoordelijkheid van Ilona Fennema.

Op 23 juni 1966, ironisch genoeg vlak nadat Kris-Kras moest ophouden te verschijnen na een verlies van 3000 abonnees uit Indonesië en een uitgeversfusie, kreeg ze uit handen van Prins Bernard de Zilveren Anjer uitgereikt, als blijk van grote waardering voor ‘haar sinds vele jaren met grote volharding en enthousiasme gevoerde strijd voor een verantwoorde kinderlectuur van eigen bodem, waarmede zij zich niet alleen te weer stelde tegen de vervlakkende tendensen van de internationale beeldroman, maar bovendien met succes poogde de Nederlandse jeugd, zowel door het woord als door het beeld, spelenderwijs te laten leren dat Nederland een eigen plaats in de cultuur bezit en wil behouden.’^2.

De Stichting Kinderbelangen, twaalf jaar uitgeefster van Kris-Kras, bleef nog tot 1979 bestaan, en er werden onder die naam door haar vele pogingen gedaan uitgevers te interesseren voor een nieuw literair jeugdblad, maar tevergeefs. De concurrentie en het bereik van de commerciële bladen bleek te groot en de tijd van Kris-Kras voorbij.

Na de opheffing van de stichting kreeg ik het verzoek, van de redactie van het toenmalige tijdschrift Refleks de geschiedenis van Kris-Kras^3. te schrijven en daartoe voerde ik in 1980 een tiental lange gesprekken met Ilona Fennema in haar huis aan de Cornelis Dopperkade in Amsterdam. Ik herinner me deze ontmoetingen, waarbij ze steevast met een grote pot thee en een enorm assortiment aan koekjes op mij zat te wachten, zeer levendig, vooral omdat ze alles feilloos, tot op de kleinste details, in haar geheugen had opgeslagen. Het archief was, afhankelijk van de periode die we doornamen, geraadpleegd, vele aantekeningen waren gemaakt en ze had ook altijd een lijstje met zaken die nog nader onderzoek vereisten. En voor het volgende gesprek lag er voor mij alvast een hoop ‘huiswerk’ klaar: stapels documenten en brieven om door te nemen.

2. Tekst uit de Mededelingen van het Prins Bernard Fonds, ter gelegenheid van de uitreiking van de Zilveren Anjers 1966.

3. Peter van den Hoven, De Geschiedenis van Kris-Kras, een documentaire over het jeugdtijdschrift. Den Haag, Van In/NBLC, 1981.

[p. 418]

Met een mengeling van teleurstelling om het definitieve verscheiden van Kris-Kras, realiteitszin voor de nieuwe periode in de jeugdliteratuur, en vooral betrokkenheid, liefde en humor gaf ze mij vele kleurrijke beschrijvingen van bijvoorbeeld de eerste redactievergaderingen in haar eigen huiskamer, het soms moeizame contact met schrijvers, illustratoren en uitgevers, de groeiende invloed van de kinderredactie, de ontwikkeling van het journalistieke bijvoegsel De Telstar, de moeilijkheden met de verspreiding van het blad of de constante druk van financiële zorgen. Eén ding was me na afloop van die memorabele bijeenkomsten kraakhelder: dat Kris-Kras zo'n unieke positie heeft kunnen innemen in de emancipatie van de jeugdliteratuur na de Tweede Wereldoorlog is vooral aan haar niet aflatende inzet te danken.

In 1984 stelde Ilona Fennema, op verzoek van redactrice Clara Linders, het geld dat nog over was van de Stichting Kinderbelangen, ter beschikking om een proefnummer te maken van een nieuw, eigenzinnig literair (jeugd)blad: St. Kitts van de Bovenwindse, waaraan onder andere Anne Vegter en Geerten Ten Bosch meewerkten. Met dit proefnummer werd subsidie bij het Nederlands Comité voor Kinderzegels verkregen voor een aantal nummers. Jammer genoeg heeft het blad nadien maar een kort leven geleid en moest het, net als een ander kindertijdschrift uit die tijd, Ezelsoor (een samenwerkingsproject tussen het - toenmalige - NBLC en Uitgeverij Zwijsen), na verloop van tijd worden opgeheven.

Op initiatief van Ida Schuurman en Wim Hofman werd in oktober 1993 opnieuw een poging gewaagd om een literair maandblad voor kinderen uit te brengen: MikMak. Tot in de naamgeving klonken er associaties door met Kris-Kras en dat was niet verwonderlijk, want ook MikMak borduurde voort op het niet stuk te krijgen ideaal van Ilona Fennema: een gevariëerd lees- en kijkblad van hoog niveau voor de jeugd, en tegelijk een open podium en springplank voor (jonge, aankomende) auteurs en een staalkaart van de actuele jeugdliteratuur in woord en beeld. Auteurs als Ted van Lieshout, Joke van Leeuwen, Toon Tellegen, Jacques Vriens, Bart Moeyaert, Peter van Gestel, Rita Verschuur, en Harrie Geelen verleenden onmiddellijk medewerking. Zowel in het voorbereidingstraject als later als redactrice heeft Ilona Fennema haar beste krachten aan MikMak gegeven, maar het avontuur dat zo veelbelovend van start ging, struikelde na krap een half jaar opnieuw over geldkwesties. In april 1994, met een klein begrotingstekort en juist voordat de redactie een omvangrijke wervingsactie zou houden om het blad te promoten, werd de geldkraan dichtgedraaid - een beslissing die door subsidie-

[p. 419]

gevers, zo kan achteraf geconcludeerd worden, veel te vroeg werd genomen.^4. Juist voor Ilona Fennema moet dat bijzonder bitter zijn geweest, want opnieuw kreeg een initiatief waaraan zij met hart en ziel had deelgenomen geen kans om tot ontwikkeling te komen.

Dat was voor haar evenwel geen reden om niets meer te ondernemen. Ilona Fennema is altijd en op vele terreinen actief geweest en heeft steeds wegen gevonden om haar creativiteit de vrije loop te laten. Naast het vaak organisatorische werk op de achtergrond is ze blijven schrijven, daar getuigt bijvoorbeeld Meespelende Grootouders (over bezig zijn met kleinkinderen)^5. van, een boek waarin ze met veel praktische ideeën het grootouderschap een nieuwe speelse dimensie gaf om het contact tussen de verschillende generaties te bevorderen. Daarnaast schreef ze ook een kinderboek, De wonderklompjes^6., dat in het Engels werd vertaald. En toen ze in het bejaardencentrum De Zandzee in Bussum ging wonen, was ze binnen de kortst mogelijke tijd regelend en schrijvend redactrice van het huisorgaan De Zandkorrel. Wie de nummers doorbladert die onder haar verantwoordelijkheid zijn gemaakt, ontdekt allerlei bekende tekeningen uit de archieven van Kris-Kras, waarmee ze de leeftijdloosheid van haar vroegere geesteskind onderstreepte.

Een heel bijzondere activiteit in haar laatste levensfase was het kunstig vervaardigen van veelkleurige Fimo-klei-beeldjes, door haar Mara's genaamd, die niet alleen in haar woonruimte stonden, maar ook op een eigen website te vinden waren. Ze trokken veel belangstelling, werden tentoongesteld en verkocht, en Simon Vinkenoog schreef over zijn fascinatie voor deze wonderlijke figuurtjes: ‘Zij zijn organisch en tijdloos; hun vreemde bekoring komt misschien van de woordloze vragen die zij stellen, de mara's, niet met de mond, want het gaat om dingen waarover je niet spreekt, en ook hun ogen hebben een andere kleur dan de onze en zien andere dingen. Wonen ze in het water, komen ze uit de lucht vallen, zijn ze uit licht geschapen en onttrokken aan de zwaartekracht?’^7. Ze moet, vanaf 1975, zeker meer dan duizend van deze wonderlijke beeldjes hebben gemaakt.

In het voorjaar van 2001, een aantal maanden voor haar dood toen ze bezig was het archief van Kris-Kras te ordenen, nam ze, met Ida Schuurman, het initiatief voor een laatste Kris-Kras-uitgave. Het zou een historisch document annex verhalenbundel moeten worden, een soort terugblik op het belangrijkste

4. Zie o.a.: Carolien Zilverberg, ‘Voor elke bui.’ In: NRC-Handelsblad, 8-10-1993, en: Bea Ros en Julie Wevers, ‘Ik wil dat de Mik Mak blijft. Mik Mak is leuk. Nieuw literair kindertijdschrift nu alweer verleden tijd.’ In: Didaktief, juni 1994, blz. 40-41.

5. I.M. Fennema-Zboray, Meespelende Grootouders (over bezig zijn met kleinkinderen), Amsterdam, Ploegsma, 1972.

6. I.M. Fennema-Zboray, De wonderklompjes. Rotterdam, Lemniscaat, 1969. In de VS werd het boek als Dirk's Wooden Shoes door Harcourt Brace uitgegeven.

7. Simon Vinkenoog, ‘Waar komen de Mara's vandaan?’ In: Bres 129, april/mei 1988, blz. 76.

[p. 420]

literaire kindertijdschrift uit de recente geschiedenis van de jeugdliteratuur, met veel buiten Kris-Kras ongepubliceerd materiaal, zoals van Jean Dulieu. Midden in de voor haar zo belangrijke en bekende activiteit, het ordenen en verzamelen van teksten van anderen gericht op publicatie, overleed ze na een kort ziekbed. Je zou kunnen zeggen dat ze in het harnas is gestorven.

Het is te hopen dat de uitgave die ze voor ogen had, alsnog gerealiseerd kan worden. Het zou een verdiende postume groet en welgemeende dank zijn aan iemand met een levenslange liefde voor het literaire jeugdtijdschrift.