Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 15

[p. 70]

‘De afgelopen twintig jaar maken een wereld van verschil’
Een interview met Bibelebontse berg-eindredacteur Nettie Heimeriks
Martijn de Bont & Helma van Lierop-Debrauwer

Ruim tien jaar geleden verscheen De hele Bibelebontse berg, een standaardwerk over de geschiedenis van de Nederlandse jeugdliteratuur. Een van de eindredacteuren was Nettie Heimeriks en in een interview met twee redacteuren blikt zij terug op de totstandkoming van het werk en de manco's ervan, en formuleert ze wensen voor de toekomst.

Al bij de verschijning in 1989 van De hele Bibelebontse berg, het meest recente standaardwerk over de geschiedenis van de Nederlandse kinder- en jeugdliteratuur, kenden velen aan de bijdrage van Kees Fens een bijzondere status toe. Waar alle andere redacteuren zich hadden geconcentreerd op een afgebakende periode, een kenmerkend genre of een ander jeugdliterair onderwerp, keek Kees Fens juist ‘achter de berg’. Als een wat vreemde eend in de bijt is middenin het kloeke werk een essay opgenomen waarin hij de totstandkoming van deze jeugdliteratuurgeschiedenis problematiseert: ‘Er zijn in deze eeuw zoveel kinderboeken geproduceerd, dat het erop lijkt dat het ideaal: elk boek zijn eigen kind, nagestreefd is. De aandacht voor het boek heeft overigens meer tot produktie dan tot reflectie, zeker niet tot enige ordening geleid. De berg ligt er nog altijd als de schepping van een wat radeloze maker, die het op de zesde dag niet meer wist. En toen maar alvast ging rusten.’^1.

Gerust is er na 1989 niet. Jeugdliteratuurbeschouwers hebben gereageerd op de door Fens gesignaleerde problemen en lacunes en de omtrekken geschetst van een nieuwe jeugdliteratuurgeschiedenis. Toch ligt de De hele Bibelebontse berg nog steeds eenzaam in het jeugdliteraire landschap, dat zich sinds 1989 ook verder heeft ontwikkeld. Aanleiding voor een uitgebreide terugblik met één van de beide eindredacteuren: Nettie Heimeriks. Zij doceerde lange tijd jeugdliteratuur aan de Frederik Muller Academie in Amsterdam.

1. Kees Fens, ‘Achter de berg’. In: Nettie Heimeriks & W. van Toorn (red.), De hele Bibelebontse berg. De geschiedenis van het kinderboek in Nederland en Vlaanderen van de Middeleeuwen tot heden. Amsterdam, Querido, 1989, p.459.

[p. 71]

Ontstaansgeschiedenis

Interessant is natuurlijk de wordingsgeschiedenis van het boek. Heimeriks raakte hierbij pas in tweede instantie betrokken. Geestelijk moeder van het idee om een uitgebreide geschiedenis van de jeugdliteratuur te schrijven was Queridouitgeefster Tine van Buul. Aanvankelijk stond haar ‘een omkeerboek’ voor ogen, waarvan Lea Dasberg en Kees Fens beiden de helft voor hun rekening zouden nemen. Als auteur van twee standaardwerken over jeugdliteratuur en opvoedkunde^2. gold Dasberg begin jaren tachtig als dé autoriteit op dit terrein. Het was daarom ook niet minder dan vanzelfsprekend dat zij de jeugdliteratuurgeschiedenis vanuit een pedagogische invalshoek zou beschrijven. Op Fens' naam stonden onder meer belangrijke bloemlezingen van poëzie voor de jeugd en verschillende spraakmakende jeugdboekenrecensies.^3. Net als in de dagen van Merlijn zou hij de boeken zelf als literair uitgangspunt nemen.

Er was een subsidie van het ministerie van WVC en een budget van de uitgeverij en Dasberg liet inventarisatieonderzoek verrichten, maar tot een concrete uitwerking van ideeën kwam het niet. ‘Het bleek niet mogelijk om een helder concept te ontwikkelen’, vertelt Heimeriks. ‘De visies van Dasberg en Fens waren natuurlijk niet te koppelen. Bovendien vertrok Lea Dasberg in de jaren tachtig naar Israël.’

Rond deze tijd werden Nettie Heimeriks en Willem van Toorn door Ary Langbroek benaderd. ‘Onze opdracht behelsde niet meer dan: ontwikkel een boek over de literaire geschiedenis van de jeugdliteratuur. Daarnaast handhaafde de uitgeverij het uitgangspunt dat het boek voor een algemeen geïnteresseerd publiek toegankelijk moest zijn. Het moest een verhalend overzicht worden.’ Met dit idee gingen Heimeriks en Van Toorn aan de slag en overlegden zij met verschillende (jeugd)literatuurdeskundigen. Dat leverde een uitgebreide groep redacteuren op, met wie ze diverse bijeenkomsten belegden om te brainstormen over de aanpak van het project. Heimeriks vond het inspirerende bijeenkomsten: ‘De discussies waren rijk aan ideeën. Veel betrokkenen waren begaafde verhalenvertellers en hun verhalen werkten stimulerend. Ik herinner me bijvoorbeeld hoe Frits van Oostrom al associërend via Tonke Dragt bij Heer Halewijn uitkwam.’

2. Lea Dasberg, Grootbrengen door kleinhouden als historisch verschijnsel. Meppel, Boom, 1975 en Lea Dasberg, Het kinderboek als opvoeder. Twee eeuwen pedagogische normen en waarden in het historische kinderboek in Nederland. Assen, Van Gorcum, 1981.

3. Kees Fens, Goedemorgen, welterusten. Gedichten voor kinderen en andere volwassenen. Amsterdam, Querido, 1975 en Kees Fens, Nou hoor je het eens van een ander. Gedichten voor Hubbeltjes en andere kinderen. Amsterdam, Querido, 1981

[p. 72]

[p. 73]

Frits van Oostrom had zich natuurlijk nog niet eerder met kinderboeken beziggehouden?

‘Nee, maar hij had vanuit zijn onderzoek bijvoorbeeld wel vragen over het jeugdige publiek van ridderromans. Zo benaderde iedere medewerker het onderwerp vanuit zijn eigen deskundigheid en discipline.’

Verbrokkeling

In besprekingen van De hele Bibelebontse berg is herhaaldelijk geconstateerd dat het boek een overkoepelend concept mist. Anne de Vries noemt het boek bovendien onevenwichtig en onvolledig. Hij is niet tevreden over de verhoudingsgewijs grote aandacht voor de periode voorafgaand aan Van Alphen. In feite, zo meent De Vries, bevestigen de hoofdstukken over de middeleeuwen, de zestiende, zeventiende en achttiende eeuw het beeld dat de auteurs van deze hoofdstukken nu juist willen nuanceren, namelijk dat er voor 1778 alleen maar didactische literatuur bestond. In de geschiedenis van de jeugdliteratuur na Van Alphen zit volgens De Vries een groot aantal lacunes. Op grond van die onvolledigheden had hij het verschijnen van een jeugdliteratuurgeschiedenis liever uitgesteld tot de voor een overzicht noodzakelijke voorstudies zijn verricht.^4.

De hele Bibelebontse berg bevat zes hoofdstukken die de jeugdliteratuur van de middeleeuwen tot halverwege de jaren tachtig van de twintigste eeuw beschrijven. Ze zijn nu eens chronologisch dan weer thematisch ingedeeld zijn. De hoofdstukken daarna behandelen achtereenvolgens de Vlaamse jeugdliteratuur, het kinderboek in de reclame, de vormgeving en drukkers en uitgevers. Heimeriks beaamt dat de exploratie van de berg uiteindelijk een rommelige indruk maakt: ‘Hoe het vorm moest krijgen, is een langdurig proces van aftasten geweest: iedereen wilde alles wat verzameld was in het boek. Het bleek niet mogelijk alle hoofdstukken op dezelfde wijze op te zetten. De structuur was afhankelijk van wat de auteurs konden vinden.’

Boden buitenlandse jeugdliteratuurgeschiedenissen geen handvatten?

‘Ook de buitenlandse werken boden geen inspirerende oplossing. In Duitsland bestond een driedelige encyclopedie over jeugdliteratuur, een echt standaardwerk, maar die was niet voor een algemeen publiek geschreven. De jeugdliteratuurhistorische beschouwingen van de Engelsen en Amerikanen waren weliswaar verhalend van karakter, maar boden te weinig een overzicht. Bovendien was een uitgangspunt dat onze jeugdliteratuurgeschiedenis volstrekt Nederlands moest

4. Anne de Vries, ‘Wie wel en niet de weg weet op de Bibelebontse berg’. In: Vrij Nederland, Boekenbijlage, 6 januari 1990.

[p. 74]

zijn. Dat is overigens niet helemaal gelukt: in het hoofdstuk over de negentiende eeuw is ook aandacht voor vertalingen.

Heimeriks onderschrijft dat De hele Bibelebontse berg geen coherent geheel is geworden: “We hebben geprobeerd om het boek een eigen gezicht te geven, maar dat is niet gelukt. De afzonderlijke auteurs hebben lang geploeterd en waren uiteindelijk natuurlijk gehecht aan hun eigen ontdekkingen, bevindingen en stukken. Iedereen had zijn eigen stijl. Het project was te omvangrijk om er één geheel van te maken.” Besluiten over de opzet en indeling van het boek zijn vooral op pragmatische gronden genomen. Zo was er over de ontwikkeling van de moderne, twintigste-eeuwse jeugdliteratuur relatief veel materiaal beschikbaar. Lange tijd heeft de redactie deze eeuw “laten liggen”, omdat onduidelijk was hoe de beschikbare informatie het best geordend kon worden. Na verloop van tijd drong de uitgever echter aan om eindelijk eens spijkers met koppen te slaan. Het project moest afgerond worden. Toen werd besloten om te roeien met de riemen die men had: het bronnenmateriaal dat aanwezig was en de vastgestelde maximale omvang. Het twintigste-eeuwse topje van de jeugdliteraire berg werd in kaart gebracht vanaf een achttal genrepaden, met alle beperkingen vandien.’

Van de meeste onvolkomenheden waren de eindredacteuren zich zeer bewust. In de inleiding schrijven zij dat het boek een ‘poging’ is om de ontwikkeling van het kinderboek in Nederland en Vlaanderen te volgen van de middeleeuwen tot nu: ‘We hopen dat voortzetting van het onderzoek over niet al te lange tijd een uitgebreide herdruk mogelijk of zelfs noodzakelijk zal maken.’^5.

Na de eerste druk in 1989 verscheen een maand later inderdaad een herdruk, maar dat gebeurde zo vlot dat er geen tijd was voor een herziening. Naarmate de tijd verstreek, lag een uitgebreide, volgende herdruk steeds minder voor de hand. ‘Wel gingen we ervan uit dat de lege plekken in het jeugdliteratuurhistorische overzicht met publicaties in monografievorm konden worden ingevuld.’

5. De hele Bibelebontse berg, p. 12.

Ideaal

In de meer dan tien jaar na de uitgave van De hele Bibelebontse berg heeft de jeugdliteratuurbeschouwing zich natuurlijk verder ontwikkeld. Gedachten zijn gevormd over hoe de ideale geschiedenis van de Nederlandse jeugdliteratuur geschreven zou dienen te worden.^6. Niet eens zozeer als apologie, maar als nuchtere constatering merkt Heimeriks op dat het anno 2001 makkelijker is om een nieuwe literatuurgeschiedenis op te zetten: ‘De afgelopen ruim twintig jaar

6. Voor een overzicht van de discussie over een nieuwe literatuurgeschiedenis zie Helma van Lierop-Debrauwer, Perspectief op het verleden. Over jeugdliteratuur, volwassenenliteratuur en hun geschiedschrijving. Universiteit Leiden, 1999. Oratie.

[p. 75]

(aan de uitgave van De hele Bibelebontse berg gingen jaren voorbereiding vooraf, MdB & HvL) maken een wereld van verschil!’

Op welke punten zou u het vandaag de dag anders aanpakken?

‘Ik vind het moeilijk om te schetsen hoe de ideale jeugdliteratuurgeschiedenis eruit ziet. Ik denk dat ik zou opteren voor een nieuwe, uitgebreide uitgave van De hele Bibelebontse berg, die thematisch opgezet zou moeten zijn. Er zou ruimte moeten zijn voor onderwerpen die nu achterwege zijn gebleven. Wat ik zelf bijvoorbeeld erg mis, is een paragraaf over christelijke en rooms-katholieke jeugdliteratuur in de twintigste eeuw. Doordat hiervoor geen plek kon worden ingeruimd, blijft het tijdsbeeld zoals dat nu geschetst wordt, in belangrijke mate onvolledig. Andere onderwerpen die opgenomen zouden moeten worden zijn wat mij betreft: jeugdboekenillustraties; het socialistische kinderboek en bakerrijmen.’

Aan de hand van het laatstgenoemde onderwerp formuleert Heimeriks welke onderzoeksvragen bij dergelijke thema's gesteld zouden moeten worden: ‘Wanneer en hoe is het bakerrijm ontstaan? Van wanneer stammen de eerste schriftelijke bronnen? Welke functie hadden bakerrijmen toen? Hoe heeft het genre zich daarna ontwikkeld? Hoe laten overgeleverde en moderne rijmen zich interpreteren en analyseren? Wie zo te werk gaat, verschaft en passant inzicht in onze cultuurgeschiedenis.’

Heeft De hele Bibelebontse berg nog steeds een functie voor de wetenschappelijke studie van de jeugdliteratuur?

‘Nee. Ons stond geen duidelijk concreet doel voor ogen. Wat wij het belangrijkste vonden, was dat het een literatuurgeschiedenis zou worden die je met plezier leest. Dat is in het ene hoofdstuk beter geslaagd dan in het andere. Het hoofdstuk van Buijnsters over de achttiende-eeuwse jeugdliteratuur is bijvoorbeeld erg leuk om te lezen.’

De hele Bibelebontse berg is in Heimeriks' ogen geen handboek: ‘De gebruikersgroep van het boek omvat veel meer mensen dan alleen studenten, wetenschappers en literatuurcritici. Ze is breder en diffuser dan bijvoorbeeld het publiek van Knuvelder. Ik geloof dat er ongeveer 8000 exemplaren zijn verkocht. Veel mensen hebben het in de eerste plaats gekocht uit interesse, vanwege het onderwerp. Wat over kinderen gaat, vinden velen nou eenmaal interessant. Kijk bijvoorbeeld maar hoeveel publiek de tentoonstelling over kinderportretten in Haarlem deze winter trekt! In sommige kringen heeft het boek een hele praktische functie. Zo wordt het dikwijls gebruikt bij veilingen van oude jeugdboeken.’ Hoewel dat klaarblijkelijk niet de intentie van de redactie is geweest, functioneert De hele Bibelebontse berg sinds de jaren negentig wel degelijk als naslag-

[p. 76]

werk in cursussen op hogeschool en universiteit. Het symposium Tot volle wasdom dat in 1999 in Utrecht is gehouden, stond zelfs in het teken van het tienjarig bestaan van het onvolledige standaardwerk. De deelnemers aan het congres formuleerden aanzetten voor een nieuwe jeugdliteratuurgeschiedenis. Als zodanig maakte het symposium op Heimeriks een verbrokkelde indruk. ‘Wie een nieuwe Bibelebontse berg probeert te schrijven, komt nog steeds voor dezelfde problemen te staan. We weten in de twintig jaar sinds het begin van het ontstaan van De hele Bibelebontse berg veel meer, maar nog steeds weten we ook een heleboel helemaal niet. Het blijft bijvoorbeeld lastig om de prominente jeugdauteurs in de twintigste eeuw een goede rol te geven.’

In de theorievorming rond het probleem van het schrijven van een nieuwe jeugdliteratuurgeschiedenis krijgen jeugdliteraire instituties als kinderboekenjury's en uitgeverijen een belangrijke rol toegekend. Onder meer Henk Peters en Helma van Lierop stellen voor om een literaire benadering te combineren met vanzelfsprekende aandacht voor de institutionele factoren en relevante verbanden tussen de jeugd- en de volwassenenliteratuur.^7.

Het lijkt Heimeriks een interessant en waarschijnlijk ook vruchtbaar perspectief. Maar ze maakt wel enig voorbehoud. Over het doen van institutioneel onderzoek merkt ze op: ‘Je vindt zelden een visie van uitgeverijen, hoor. Die moet je destilleren uit hun uitgeefbeleid. En is dat niet vaak ook afhankelijk van de individuele redacteuren die er gedurende een bepaalde periode zitten?’

Wie terugblikt op het verleden, wordt natuurlijk ook om enkele toekomstoverwegingen gevraagd.

‘Wat mij betreft staat voorop dat ook in een nieuwe jeugdliteratuurgeschiedenis de jeugdboeken zelf centraal staan. Ook blijft voor mij de leesbaarheid van het overzicht heel belangrijk. Wanneer er over een bepaalde periode, auteur of tijd meer boven water komt, kan een redactie gelukkig beter verantwoorde keuzes maken. Maar ik houd zelf niet van statistieken. Tabellen zijn nog nooit bepalend geweest voor wat kinderen vroeger hebben gelezen, gedaan of gevonden.

Wat ik heel interessant vind: jeugdliteratuur groeit in tijden van economische hoogtij. Wat komt er na de huidige periode van hoge literaire kwaliteit? Voor zover ik kan zien, zijn er weinig of geen nieuwe jeugdauteurs van het kaliber van Toon Tellegen, Joke van Leeuwen of Wim Hofman. Boeken die het houden, die niet tijdgebonden zijn, doen een beroep op de fantasie en creativiteit van de lezer.’

7. Henk Peters, ‘Ko Kruier op zoek naar stadsgenoot Frits van Egters. Over jeugdliteraire geschiedschrijving.’ In: Literatuur zonder leeftijd, 11 (1997), 43, 423-438 en Helma van Lierop-Debrauwer, Perspectief op het verleden. Over jeugdliteratuur, volwassenenliteratuur en hun geschiedschrijving. Universiteit Leiden, 1999. Oratie.