Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 15

[p. 65]

Gradaties in plaats van een kloof
Een weerwoord op Wilbert Smulders (2)
Dick Schram

In Literatuur zonder leeftijd nr. 50 betoogde de Utrechtse literatuurwetenschapper Wilbert Smulders dat jeugdliteratuur van een andere, lagere culturele orde is dan literatuur voor volwassenen. Dick Schram en - in het vorige stuk - Harry Bekkering namen de handschoen op en schreven een weerwoord. De kloof tussen beide soorten literatuur, zo stelt Schram, is in feite een graduele overgang in vele tinten.

Vorig jaar, in 2000, verscheen Bart Moeyaerts Broere, een dertigtal schetsjes over een een zes-, zevenjarig jongetje dat opgroeit in een gezin met nog zes andere, oudere broertjes. Het boek kreeg twee NUGI-codes van de uitgever mee: 300 van literaire romans en 222 van fictie voor de leeftijd van 13+. Voor deze leeftijd lijkt het boek niet echt geschikt, gezien de leeftijd van de hoofdpersoon; lezers van die leeftijd zullen zich nog niet aangetrokken voelen tot het nostalgische terugkijken naar een onbezorgde jeugd. Althans, dat veronderstel ik, want het betreft een empirische vraag waar geen direct onderzoek naar is verricht. Wel zijn extrapolaties mogelijk uit wat meer algemene, ontwikkelingspsychologische inzichten.

Wanneer we het boek als literatuur voor volwassenen beschouwen - over NUGI-codes bestaat een grote mate van consensus - dan valt het zeker niet onder het literatuurbegrip van Wilbert Smulders. De schetsjes van Moeyaert openen zeker niet de poorten van de hel, wel trachten ze die naar het verloren paradijs te openen. Hoeveel interpretatieve elaboratie zou er nodig zijn deze twee poorten met elkaar te vereenzelvigen, of zou dat niet gaan? Een jaar eerder publiceerde Moeyaert Het is de liefde die we niet begrijpen. Ditmaal corresponderen de hieraan ook dubbel toegekende NUGI-codes met enerzijds een hoofdpersoon met de leeftijd van de beoogde doelgroep, anderzijds met een jenseits van moraal en rede liggende thematiek, en de drie samenhangende verhalen doen de grenzen tussen jeugdliteratuur en literatuur voor volwassenen vervagen. Beide boeken, symptomatisch voor een van de tendensen in de jeugdliteratuur, illustreren de complexiteit van de vraag naar het verschil tussen jeugdliteratuur en literatuur voor volwassenen.

Wilbert Smulders heeft op deze vraag een radicaal antwoord in zijn bijdrage ‘Over de onmogelijkheid van Gerard Reve als kindervriend. Jeugdliteratuur is van

[p. 66]

een andere orde.’ Ik heb deze bijdrage met interesse gelezen en ik kan met de gedachtengang een eind meegaan, maar niet volledig en met kanttekeningen bij het betoog. Deze presenteer hier als bijdrage aan de discussie. Net als Smulders ben ik geïnteresseerd in de reactie van kenners van de jeugdliteratuur, ook al kan ik zijn bijdrage niet als ‘hypothese’ ervaren; daarvoor wordt het ingenomen standpunt te ferm verdedigd.

Classificatie

Allereerst is de vraag aan de orde met welk type definitie Smulders jeugdliterauur en volwassenenliteratuur eigenlijk van elkaar onderscheidt. Uit de door hem gebruikte termen zou je kunnen afleiden dat Smulders een wezensdefinitie van volwassenenliteratuur presenteert; niet voor niets heet de laatste paragraaf ‘Wezenlijk anders’. Maar wetenschapstheoretisch gesproken is het niet erg gangbaar meer om met wezensdefinities te opereren, omdat men zich daardoor onttrekt aan het wetenschappelijk debat. Misschien lanceert Smulders een stipulatieve definitie, een voorstel om voortaan onder jeugdliteratuur en volwassenenenliteratuur te verstaan wat hij eronder verstaat. Maar of dat een zinnige oplossing van het probleem is, is de vraag. Laten we het houden op een beschrijvende definitie van beide typen literaturen.

Dan doen zich twee problemen voor. Smulders' voorstel is sterk geënt op een keuze van en voorliefde voor een bepaalde literatuur. Het hanteren van een normatief uitgangspunt komt vaker voor in de literatuurwetenschap (het onderscheid tussen hoge en lage kunst wordt vaak zo aangegeven), maar verdraagt zich niet goed met het doel van een wetenschappelijke beschrijving. Het tweede punt is ook van een meer algemene aard. Welhaast alle vormen van classificatie in de literatuurwetenschap laten zich niet baseren op ja-nee-beslissingen (Wat is literatuur? Wat is de canon? Wat is een genre? en dergelijke). Verschijnselen zijn meer of minder typisch, verschillen gradueel van elkaar en laten zich met behulp van verschillende parameters definiëren. Waarom zou dat voor het onderscheid tussen jeugdliteratuur en literatuur voor volwassenen anders zijn (of voor jeugd- en kinderliteratuur: dit onderscheid laat ik maar even terzijde)? Tenzij de kloven die Smulders noemt inderdaad principiële, categorische onderscheiden zijn.

De antropologische kloof betekent dat literatuur het schrikwekkende geheim van het leven verkent, nu en altijd al, in postmoderne tijd en ten tijde van Homerus zoals Smulders opmerkt. Mijns inziens leest hij de grote teksten uit het verleden door de bril van zijn literatuuropvatting; daar is niets mis mee. Integendeel, deze teksten laten dat toe en houden zo hun waarde. Maar het is wel een verschil of men met de constante antropologische feiten van geboorte

[p. 67]

en dood, hoe ontzaglijk en schrikwekkend ook, omgaat binnen kaders waarin men kan steunen op of kan uitgaan van een transcendente wereld of niet; veranderlijkheid is verbonden aan het omgaan met genoemde feiten. In het verlengde hiervan denk ik niet dat de kloof tussen jeugd- en volwassenenliteratuur categorisch is, maar een kwestie van dominantie waarbij de verhouding tussen de wijzen van omgaan met zaken van leven en dood kan veranderen.

De esthetische kloof verbindt Smulders met twee orden van de moderniteit, die van de eerste inwijding en die van de tweede, waarin de eerste wordt gerelativeerd, ondergraven of betwijfeld. In de eerste orde hoort de jeugdliteratuur thuis, in de tweede de literatuur van de volwassenen. Ook bij deze wijze van indeling kun je een kanttekening maken. Immers, het esthetische veld zoals zich dat sedert het eind van de achttiende eeuw heeft ontwikkeld, heeft zich ook aangesloten bij wat Smulders de eerste orde noemt. De naturalistische esthetica is een uitloper van het Verlichtingsdenken inzoverre zij literatuur favoriseert die een zekere opvoedende en wetenschappelijke waarde heeft, hetgeen de representatie van het kwaad trouwens zeker niet uitsluit.

Inderdaad moet men de oorsprong van de jeugdliteratuur bij dit type bronnnen zoeken, maar dat sluit niet uit dat zij in deze orde moet blijven. Zoals de literatuuropvattingen zich kunnen ontwikkelen en veranderen, zo kunnen jeugdliteraire opvattingen dat ook. Jeugdliteratuur is een historisch bepaald en dus veranderlijk verschijnsel. Ook al zou er thans sprake zijn van de dominantie van een soort naturalistisch paradigma in de jeugdliteratuur (wat denk ik voor de betere jeugdliteratuur niet meer het geval is), dan wil dat nog niet zeggen dat er zich niet andere poëticale opvattingen zouden kunnen doen gelden, veelal in mengvormen. Dat is voor de volwassenenliteratuur ook zo; het beeld dat Smulders geeft van de moderne literatuur is geenszins compleet. Literatuur en kunst zijn niet meer met behulp van één esthetisch programma te ordenen.

Lezersperspectief

Kloven veronderstellen dat zij in één keer overbrugd worden. Wie gegeten heeft van de boom van goed en kwaad, is zijn of haar naïef geloof in moraal en rede kwijt. Dat lijkt althans de opvatting van Smulders te zijn. Dat is vanuit een lezersperspectief niet erg plausibel. Niet alle lezers maken zo'n beslissende stap op enigerlei moment in hun leesontwikkeling. Lezers blijven een beetje ongespecificeerd in het betoog. Over welke leeftijden hebben we het precies? Op welke leeftijd kunnen lezers de portee van Ik bak ze bruiner wel begrijpen en eventueel zelfs waarderen? In welke jeugdliteraire vormen kan de tweede culturele orde zich manifesteren en hoe wordt dit begrepen en gewaardeerd. Want er zijn ook mengvormen, bijvoorbeeld wanneer het geheim van het leven wordt

[p. 68]

verkend tegen de impliciete achtergrond van een eventueel slechts gesuggereerde veiligheid of wanneer een tekst een positiebepaling onbeslist laat - in de huidige jeugdliteratuur niet onbeproefde procédés.

Ik denk dat er verschillende manieren zijn om groepen teksten te vormen: naar thema, naar poëtica, naar complexiteit, geïntendeerde lezer en naar combinaties van dit soort parameters. Ik denk tevens dat Smulders een belangrijke bijdrage heeft geleverd om groepen teksten te ordenen naar noem het boodschap. Je zou een tweedeling kunnen maken die ligt in de sfeer van de door hem genoemde culturele orden en deze als jeugdliteratuur en volwassenenliteratuur kunnen etiketteren. Maar je zou ook kunnen kijken of deze etiketten ook zo gehanteerd worden, of deze etiketten niet te zeer abstraheren van de verscheidenheid aan besproken thematiek, hoe lezers de inhoud van de met deze etiketten aangeduide inhouden begrijpen en waarderen.

Het is een bekend verschijnsel dat de door een interpretatie gewonnen betekenis niet strookt met een werkelijk toegekende. Lezeressen van bouquetromans zijn ertoe geneigd de daarin optredende heldin intelligent, humoristisch en zelfstandig te vinden. Lezers van een modern anti-sprookje voelen zich heel wel bij de receptie ervan in het kader van het traditionele sprookje. Ik vraag me af welke lezer Reves Ik bak ze bruiner leest zoals Smulders, hetgeen aan zijn interpretatie overigens niets afdoet. Een auteursintentionele of poëticaal vastgelegde interpretatie kan niet fungeren als een referentiepunt van waaruit betekenistoekenningen kunnen worden beoordeeld. Gelukkig maar, want hoe zouden we dan om moeten gaan met de literatuur en kunst van de tijd die voorafgaat aan de moderniteit. Wanneer en hoe verloopt de overgang van het lezen van teksten met inhouden die aan Smulders' onderscheid in culturele orden zijn verbonden? Wat is eigenlijk het effect van een indringende kennisname van teksten als die van Reve? Zijn er psychologische of pedagogische en nog andere argumenten om lezers een bepaalde tijd te confronteren met de ene of andere tekstsoort?

Ik geloof dus niet zo in een wezenlijk onderscheid dat zich thans zo verhuld en subtiel aan ons voordoet; ik ben eerder geïnteresseerd in die rijke verscheidenheid aan subtiliteiten en in de patronen waarin zij te formeren zijn. Ik prefereer lezersonderzoek dat genoemde vragen zo weinig aandacht heeft gegeven boven een onoverbrugbare indeling in culturele orden. Hoewel ik Smulders omschrijving van de thematiek van beide orden interessant en overtuigend vindt, kies ik toch voor een andere benadering van het thema.

Ik heb enkele kanttekeningen geplaatst, maar ik zou graag nog eens nader op andere punten ingaan. Bijvoorbeeld op de vraag naar de functionaliteit van esthetische middelen in het jeugdliteraire en literaire systeem, op de vraag of

[p. 69]

de relatieve autonomie van dit laatste niet iets anders is dan gelaagdheid en intertekstualiteit, en of en hoe het eerste zich ontwikkelt c.q. zich heeft ontwikkeld tot relatieve autonomie. Volgt de jeugdliteratuur die van de volwassenen per definitie of kunnen er zich innovaties in voordoen die de volwassenenliteratuur niet kent? In Smulders' visie is de jeugdliteratuur pas gelijkwaardig aan de volwassenenliteratuur als zij eveneens voortspruit uit het crisisgevoel van de moderniteit. Aan welke bron ontsprong recentelijk de adolescentenliteratuur? Is zij wellicht gelijkwaardig aan de volwassenenliteratuur of moeten deze vragen anders worden geformuleerd?

Misschien komt Bart Moeyaert dit jaar met een diep-zwarte, intens giftige roman uitsluitend met NUGI-code 222. Dan is de jeugdliteratuur en daarmee het hele probleem geëlimineerd, voor Smulders althans.