Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 15

[p. 27]

De jeugdliteratuurrecensie verpottert
Terugblik op het recenseren voor de Volkskrant
Selma Niewold

Twaalf jaar recenseerde Selma Niewold jeugdboeken voor de Volkskrant. Afgezien van het feit dat haar vertrek niet vrijwillig was, is ze ook bezorgd over de toenemende oppervlakkigheid van de jeugdliteraire kritiek in deze krant.

Eén telefoontje na de zomervakantie maakte abrupt een einde aan twaalf jaar recenseren van kinder -en jeugdboeken bij de Volkskrant. Een donderslag bij heldere hemel? Nee, niet echt. Maar wel een klap die hard aan kwam. Want voor de zomer liet de redactie nog weten een tweede recensent te zoeken als vervanger van mijn collega Hanneke Lelieveld, die haar nieuwe baan bij een uitgever niet kon combineren met het recenseerwerk.

Mijn vertrek bij de krant vervult mij met tegenstrijdige gevoelens. Natuurlijk is er boosheid over de manier waarop, maar erger is dat met mijn vertrek de rubriek werd opgeheven. De aandacht zal zich in de toekomst richten op werk met nieuwswaarde en de gedachte overheerst dat iedereen kan schrijven over kinder- en jeugdboeken en dat daar geen deskundigen voor nodig zijn. Dat geeft het gevoel alsof het werk dat je jaren lang met plezier en inzet hebt gedaan, er niet echt toe doet. Ik zou het niet leuk hebben gevonden wanneer de redactie had gezegd: voor jou nu weer eens een ander. Maar het was gemakkelijker geweest om te kunnen zien hoe een ander het totaal anders zou aanpakken, dan om nu te moeten toekijken hoe de redactie zich tracht te redden uit de situatie.

Vaste plek in de krant

Toen ik begon bij de Volkskrant was de situatie riant. Bij de oprichting van het nieuwe katern Folio, voor besprekingen van non-fictie, werd ik gevraagd door een van de eindredacteuren. Hiervoor schreef ik voor De Waarheid en korte tijd voor het Leidsch Dagblad. Rindert Kromhout vulde tot dan toe in de dagkrant de rubriek kinder- en jeugdliteratuur. Het leek de redactie van Folio, waarin de rubriek eind jaren tachtig werd opgenomen, beter om dit werk door twee recensenten te laten doen. Rindert werd nooit gekend in dit voornemen, zodat het voor hem op een overval leek. Gelukkig konden wij het goed met elkaar vinden,

[p. 28]

een prettige bijkomstigheid wanneer je de stapel binnenkomende boeken onder elkaar moet verdelen.

Bij het kiezen van de volgende recensenten over kwam mij hetzelfde als Rindert. De samenwerking met Cornald Maas en Hanneke Lelieveld pakte desondanks goed uit. Dat de redactie van het katern niet uitblonk in communicatie met de medewerkers was duidelijk, maar woog niet op tegen de enorme vrijheid die wij als jeugdboekrecensenten hadden.

Han van Gessel, een van de redacteuren, droeg de jeugdliteratuur een warm hart toe en vond het belangrijk dat er een vaste plek in de krant voor was. Dat de jeugdliteratuur niet echt thuishoort in een katern non-fictie, wist hij ook wel. De andere optie, de kinder- en jeugdboeken mee laten draaien in het literatuurkatern, zou betekenen dat plaatsing van artikelen onzeker was en afhankelijk van redacteuren die weinig affiniteit met het onderwerp hadden. Onze plaats binnen Folio was een vaste, iedere week stond er van een van de twee recensenten een artikel in en er was ruimte voor interviews en grotere artikelen. Omdat er wel waardering was voor mijn recensies, maar niet voor mijn interviews - men vond dat ik te weinig journalist was en teveel recensent bleef - werd altijd gezocht naar een tweede persoon die deze journalistieke vaardigheden beter beheerste.

In de periode dat er sprake was van een nieuw katern Cicero, voor zowel non-fictie als fictie, verkeerde ik bijna twee jaar in onzekerheid over de toekomst van de rubriek en mijn positie. Het behoorde tot de mogelijkheden dat Michael Zeeman de verantwoordelijkheid voor het katern zou krijgen. En hij heeft zijn afkeer van jeugdliteratuur nooit onder stoelen of banken gestoken. Gelukkig werd Han van Gessel eindredacteur.

Wel veranderde er iets in het beleid bij het aantrekken van nieuwe mensen voor de rubriek. Cornald en Rindert hadden nog duidelijk een band met de jeugdliteratuur en bezaten deskundigheid op dit gebied. Hun opvolgers, de twee Hannekes, kwamen uit de journalistiek. Van hen heeft Hanneke Lelieveld het langst aan de rubriek meegewerkt. Zij heeft zich zeer snel weten te ontplooien tot een deskundige met een vlotte pen.

Haar komst maakte tevens bij mij iets wakker dat ik al jaren bij de Volkskrant miste. Bij De Waarheid maakte ik deel uit van de kunstredactie. Met veel plezier denk ik terug aan de gesprekken op de redactie. Inspirerende uitwisselingen van ideeën, waarbij het altijd verder ging dan het eigen vakgebied. Er was ook reflectie op elkaars producten, ondersteuning en vooral gedeeld enthousiasme. Werken voor een groot landelijk dagblad betekent dat je maar een klein radertje bent in het grotere geheel. Er zijn wel meer lezers, maar er is minder binding met de medewerkers. Pas in de samenwerking met Hanneke

[p. 29]

vond ik weer iets terug van het gevoel dat je met elkaar aan een product werkt. De laatste jaren zijn zo in ieder geval de leukste geworden

Schrapwerk

Op de Volkskrant werd nooit gesproken over wat een goede recensie is. De maatschappij is continue in de beweging, literatuuropvattingen ook en de visie op recensiewerk gaat daar als het goed is ook in mee. Alleen aan het schrapwerk viel iets te merken over veranderingen in opvattingen. De eerste jaren werd er nauwelijks iets veranderd. Later een enkele keer veel en soms weinig of niets. Het was niet goed mogelijk een beeld te krijgen van de achterliggende gedachten. Het hing in grote mate af van welke redacteur de artikelen persklaar maakte (en dat wist je nooit van te voren), soms ook was ruimtegebrek de reden dat alinea's verdwenen.

Dat niet alleen de kinder-en jeugdliteratuur met deze onduidelijkheid te maken kreeg, bleek op een van de jaarlijkse bijeenkomsten voor medewerkers. Daarop werd altijd het wel en wee van de krant en dat van het katern besproken. In de beginjaren werden complimenten aan de medewerkers uitgedeeld. Zonder hun deskundigheid kon de bijlage niet verschijnen. De laatste jaren echter werden opmerkingen gemaakt, tegen grotendeels diezelfde medewerkers, over de hoeveelheid werk die de redactie had aan het bewerken van de artikelen. Met wat meer duidelijkheid over de verwachtingen, begeleiding of zelfs scholing had dit probleem uit de wereld geholpen kunnen worden.

Ontwikkeling van jeugdliteratuur

Wat is er veranderd op het gebied van de jeugdliteratuur? Er wordt inmiddels veel geld gestoken in leespromotie. Op de invulling daarvan valt wel het een en ander af te dingen. Wat in ieder geval overeind blijft, is dat de meeste mensen er inmiddels van doordrongen zijn, dat (voor)lezen erg belangrijk is voor de taalontwikkeling en kinderen stimuleert te fantaseren. De belangstelling vanuit diverse vakgebieden voor de jeugdliteratuur is enorm toegenomen.

Daarnaast valt er ook een gigantische groei van het aanbod waar te nemen. Het stimuleren van lezen is op zichzelf niet genoeg. Niet ieder boek levert een bijdrage aan de taalontwikkeling en niet ieder verhaal maakt deel uit van de literatuur. Het is de taak van een recensent om in het aanbod een schifting aan te brengen. Aan de ene kant om de consument op de hoogte te brengen van wat echt de moeite waard is en aan de andere kant om aan te geven wat bijzonder slecht is. Tegelijk bepaalt een criticus zo enigszins mee waaruit de literaire canon bestaat.

[p. 30]

Waardeoordelen zijn uiteraard geen absolute constanten. Net als in de maatschappij vinden in de literatuuropvattingen veranderingen plaats en deze zijn terug te vinden in de oordelen. De ontwikkeling van de jeugdliteraire kritiek is nagenoeg bekend. Globaal bezien is er een verschuiving geweest van de aandacht voor de inhoud naar meer aandacht voor de vorm. Midden in de discussies daarover begon ik te recenseren. In het begin was ik me niet zo sterk bewust van wat er allemaal gaande was binnen de jeugdliteratuur. Gaandeweg ontwikkelde ik mijn visie op wat een recensie moet zijn. Niet vernieuwend, maar in het kort komt deze neer op het schrijven van een leesbaar artikel waarin je een mening geeft over een kunstwerk. Daarbij moet de oordeelsvorming voor de lezer zo helder mogelijk zijn, moet je eventueel eerder werk in de bespreking betrekken en het werk plaatsen binnen wat er in het genre verschenen is.

Niet iedere recensie voldeed aan deze norm, soms stelde het boek zijn eigen eisen en het is niet erg zinvol om in iedere bespreking van werk van Imme Dros en andere gevestigde auteurs altijd weer een schets van het hele oeuvre te geven. Wel moet je verbanden met eerder werk leggen. Ook is niet iedere recensie zo in de krant gekomen als hij is geschreven. Nuances verdwenen wel eens of er werd ingekort zonder al te veel kennis van zaken, zodat wat er bleef staan soms enigszins uit zijn verband was gerukt.

Gezien de laatste ontwikkelingen lijkt deze opvatting over recenseren achterhaald.

[p. 31]

Oppervlakkigheid

Er zijn niet veel kinder- en jeugdboekrecensenten die onmiddellijk bij het verschijnen van het eerste Harry Potter-boek begrepen dat we hier met een hype te maken zouden krijgen. Zonder spraakmakende besprekingen werd de verkoop ervan een enorm succes. Ik had deel 1 als een werk zonder hoge literaire waarde op de stapel ‘misschien nog eens naar kijken’ gelegd. De smaak van de massa heeft mij nooit echt kunnen bekoren en Pokémon is ook een groot commercieel succes, maar dat verheft de kaartjes en bijbehorende merchandiseartikelen nog niet tot Kunst.

Hoewel de redactie zich nog nooit met de keuze had bemoeid, werd nu opeens gevraagd waarom ik dit boek, dat zelfs door volwassenen in de trein werd gelezen, niet besproken had? Journalistiek gezien is zo'n hype natuurlijk interessant. De rubriek was echter niet de plaats voor een diepgaande analyse van het verschijnsel. Kritische artikelen over het ontstaan ervan en de werking zou ik in die tijd en nu ook nog graag hebben gelezen. Voor mij is de haast waarmee sommigen zich op een dergelijk verschijnsel storten, om het te beschrijven maar niet te verklaren, synoniem met oppervlakkigheid. Opeens ook hadden alle volwassenen iets te vertellen over de jeugdliteratuur, ze lazen immers Potter.

De nog niet zo lang geleden aangetreden hoofdredacteur, Aleid Truijens die bij Elsevier enkele artikelen over jeugdboeken heeft gepubliceerd, stond vanaf haar binnenkomst bij de Volkskrant sceptisch tegenover de rubriek. In de zomervakantie bedacht zij dat het vertrek van Hanneke een mooie gelegenheid was om van die stoffige rubriek af te komen. Recensies waren niet zo nodig. De jeugdboeken moesten vooral als nieuws gezien worden en ook op die manier in het katern aan de orde komen.

Op het eerste gezicht lijkt dit uitgangspunt aan te sluiten bij de strijd die jeugdboekrecensenten al jaren voeren voor de volwassenwording van het genre. Geen kleine stukjes weggedrukt op een pagina, maar grotere artikelen en interviews. Het afschaffen van de rubriek in de Volkskrant heeft daar echter weinig mee te maken. Truijens heeft zich, zoals in het artikel van de Ombudsman (de Volkskrant, zaterdag 27 januari 2001) wordt toegegeven, behoorlijk verkeken op de interesse van de lezers voor deze rubriek. Ook heeft zij het werk zwaar onderschat. Bij mijn vertrek deelde ze nog mee dat drie redacteuren best in staat waren om over jeugdboeken te schrijven. In het artikel van de Ombudsman is sprake van verbazing over het grote aanbod en het erkennen van de onmogelijkheid om dit vakgebied er maar even naast te doen. Nee, als het afschaffen van de rubriek werkelijk iets te maken zou hebben met de emancipatie van het jeugdboek, dan zouden er nog steeds bij iedere zichzelf respecterende krant deskundigen zitten, die iets verder kunnen kijken dan de horizon van

[p. 32]

de massa. Mensen die een breed overzicht hebben van wat er op de markt verschijnt en die voor belangstellenden de krenten uit de pap halen.

Wat er tot nu toe verschenen is in Cicero aan artikelen over jeugdboeken stemt mij niet erg hoopvol. In een half jaar tijd zijn er drie artikelen van Aleid Truijens verschenen. Na protesten van onder andere Ted van Lieshout is de redactie toch weer op zoek gegaan naar een vaste medewerker en heeft deze gevonden in journalistieke kring. Lieke van Duin geeft in Utrecht een cursus over het recenseren van kinder- en jeugdliteratuur, waarvoor de animo zeer groot is. Jammer dat de redactie niet heeft gekeken of zich daar misschien iemand tussen bevindt die op de door de redactie gewenste manier kennis met schrijfvaardigheid kan combineren. De thematische aanpak van Marieke Henselmans heeft op mij nog geen indruk gemaakt.

Hoe het nu verder moet met de jeugdliteratuur? De Volkskrant is niet het enige grote dagblad dat de ruimte beperkt. Ook al zijn de onregelmatig verschijnende artikelen twee keer zo lang, er komen minder boeken aan bod en zeker minder literatuur. Het gevolg zal ongetwijfeld zijn dat uitgevers en auteurs bijna ongehinderd van alles op de markt zullen brengen, zonder dat er wezenlijke reflectie op dat werk plaatsvindt. Ik ben heel bang dat kwaliteit ten onder zal gaan, omdat deze nauwelijks nog serieus getoetst zal worden en dat er weinig sprake zal zijn van vernieuwing. De macht van de verkoopcijfers en van de smaak van de massa zal waarschijnlijk alles wat mooi is een tijdlang overwoekeren. Alleen een tweede emancipatiegolf van betrokkenen bij de jeugdliteratuur zal dit tij kunnen keren en ik hoop dat dit niet zo lang op zich zal laten wachten.