Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 15

[p. 20]

Dingen-Die-Je-Niet-Over-Kinderboeken-Mag-Zeggen
Een zelfgesprek over het recenseren van kinderboeken
Aukje Holtrop

Ruim vijftien jaar recenseert Aukje Holtrop al jeugdboeken voor Vrij Nederland. En ze begint er een beetje genoeg van te krijgen, biecht ze in dit zelfgesprek over kinderboeken op.

‘In 1984 schreef ik mijn eerste recensie over een jeugdboek en ergens in de niet al te veraffe toekomst zal mijn laatste recensie verschijnen. Ik ben niet helemaal gestopt als kinderboekenrecensent, maar steeds minder over kinderboeken gaan schrijven.’

Waarom? Zijn kinderboeken minder interessant dan tien, twintig jaar geleden? ‘Nee, dat is niet zo. Twintig jaar geleden schreef ik over Roald Dahl, Cynthia Voigt, Guus Kuijer en Toon Tellegen, en de afgelopen jaren over Bart Moeyaert, David Almond, Toon Tellegen en Peter van Gestel. Allemaal even goed, en sommigen zelfs heel erg goed. Misschien is kinderliteratuur als genre niet zo interessant. Misschien is dat het. Een aardig genre, maar een beetje beperkt. Te weinig gecompliceerd.’

Dat lijkt me een linke opmerking.

‘Ja, dat hoort thuis in het rijtje Dingen-Die-Je-Niet-Over-Kinderboeken-Mag-Zeggen. Daar zijn er nogal wat van.’

Voorbeelden graag.

‘Kwesties als: Is kinderliteratuur literatuur? Waarom worden kinderboeken en hun auteurs zo weinig serieus genomen? Waarom worden kinderboeken door volwassenen besproken en niet door kinderen? Het gaat er toch om wat kinderen interessant en leuk vinden?’

En?

‘ledereen kent de debatten, iedereen heeft er in de loop van de tijd zijn of haar steentje aan bijgedragen. Het zijn gevoelige punten voor recensenten en de schrijvers zelf, en het gevoel onder en achter deze vragen houdt het midden tussen verongelijktheid en onzekerheid.’

[p. 21]

Dat klinkt niet leuk.

‘Onzekerheid is een iets vriendelijker begrip dan verongelijktheid, maar in beide gevallen blijken de mensen die het boek maken, verkopen en bespreken het niet vanzelfsprekend te vinden dat ze iets moois, leuks en bijzonders in handen hebben. Als ze daar zelf van overtuigd waren, zou dat soort vragen en vergelijkingen ze een zorg zijn! Sjoerd Kuyper zei laatst in een interview dat hij nooit het gevoel had dat hij niet serieus genomen werd. Hij voelde zich uitstekend op zijn plaats in het afgeschermde wereldje van de kinderboekenschrijvers, en vond dat hij niets te klagen had. Dat vond ik een opmerking die getuigde van een volkomen terecht en heel sterk gevoel van eigenwaarde.’

Hoe en waar begon je te schrijven over kinderboeken?

‘In de “Blauw Geruite Kiel” van Vrij Nederland, waar ik vanaf het begin in 1977 bij betrokken ben geweest. We maakten vijf pagina's voor kinderen vanaf een jaar of negen tot ongeveer vijftien jaar, en bij de gedichten, de stukken over nieuws en actualiteiten, de korte verhalen, de tekeningen en de columns hoorden natuurlijk ook besprekingen van jeugdtheater en over kinderboeken. Op een ogenblik was het mijn beurt om boeken te bespreken - de dochter van Marjo van Soest was inmiddels het kinderboek ontgroeid - en zo pakte ik, voorgelicht door Karel Eykman die alles afwist van kinderliteratuur, een boek van de stapel en gaf daar in een paar honderd woorden mijn mening over. Ik probeerde me weer in te denken hoe ik vroeger als kind had gelezen, waar ik van hield, wat voor soort verhalen ik vervelend vond en hoe sommige personages me wel en andere niet ontroerden.’

Dat klinkt erg simpel.

‘Dat is ook simpel, maar het werkte bij de Blauw Geruite Kiel wel. Kinderen lazen onze stukjes, en ze reageerden er op. Later ging ik de Kiel combineren met het schrijven voor de “Republiek der Letteren” van Vrij Nederland, en kwam daardoor in de positie dat ik tegelijkertijd voor volwassenen én voor kinderen over kinderboeken schreef.’

Verschilden die stukjes van elkaar?

‘Niet eens zo erg veel. Door mijn start bij de Blauw Geruite Kiel heb ik altijd een zekere simpelheid gehouden in mijn recensies. Niet veel theorie - daar wist ik niet veel van, dus dat kon ik ook helemaal niet - niet veel abstraheringen. Het leek me voldoende om iets samenvattends over de inhoud van het boek te vertellen, over de rode draad en het kernpunt waarom het verhaal draaide. En vervolgens waarom het boek me wel of niet beviel. Dat had met taal en stijl en

[p. 22]

opbouw te maken, criteria die bij alle boekbesprekingen aan de orde komen. Zo simpel was het uiteindelijk toch ook weer niet.’

Wat was prettiger, schrijven voor kinderen of voor volwassenen?

‘Na de Blauw Geruite Kiel kwam de jongerenkrant Primeur, waarin ik ook bijna elke week een boekrecensie schreef. Dat stopte begin 1994 en toen hield ik alleen de tweewekelijkse rubriek in Vrij Nederland over. Vanaf 1994 schrijf ik dus nog alleen voor volwassenen en dat ben ik na een jaar of vijf, zes welletjes gaan vinden. Schrijven voor volwassenen vind ik minder leuk dan schrijven voor jongeren, zeker als het om het recenseren van boeken gaat.’

Waarom dan?

‘Kinderen interesseren die kwesties en discussies over de literariteit van jeugdliteratuur helemaal niet, ze denken helemaal niet na over wie er wel en niet bij de serieuze literatuur horen. En bovendien is het voor een recensent heel wat aantrekkelijker om je te richten tot de consumenten zelf, dan tot de mensen die de boeken voor de consument moeten inkopen of lenen. Ik spreek liever een kind aan over een mooi boek, dan de volwassene die dat boek voor zo'n kind in huis moet halen. Want dat is natuurlijk het meest onnatuurlijke van de jeugdboekenkritiek: niet dat kinderen niet de boeken voor hun soortgenoten recenseren - je laat ook een begrafenisondernemer niet IM van Connie Palmen recenseren - maar dat recensenten zich tot de volwassenen richten. Toch net zoiets als verkoopsters die je moeder ervan proberen te overtuigen dat die blauwe broek met dat originele klepje het beste voor je is. Dat kan ze beter aan jou zelf uitleggen.’

Waren er heldere afspraken over je werk, kon je werken zoals je zelf wilde?

‘Toen ik voor de jeugd schreef, had ik nooit te maken met competitie en competentie. Ik was in de handige omstandigheid dat ik de baas of één van de bazen was bij deze jeugdkranten en dat bevordert een soepele samenwerking enorm. Al die vragen die voor jeugdboekrecensenten in een “volwassenen omgeving” wel opgaan, gingen voor mij als schrijver voor kinderen helemaal nooit op. Heerlijk dus.

Maar vanaf het moment dat ik nog uitsluitend in de volwassenenkrant Vrij Nederland schreef, veranderde dat. Er waren heldere afspraken over frequentie en over ruimte, en ik had volkomen de vrije hand waarover ik wilde schrijven. Als ik iets extra's wilde doen, een interview, een wat langer stuk, dan kon dat eigenlijk altijd wel geregeld worden. Dat was prettig. De redactie van de boekenbijlage liet me vrij en beperkte zich tot zo nu en dan een discussie over een

[p. 23]

boek dat ik mooi vond en zij niet kenden. Want dat was wél lastig: jeugdliteratuur was een Fremdkörper temidden van alle andere boekrecensies, kinderliteratuur werd welwillend gedoogd. Voor de meeste volwassenen geldt dat ze Annie M.G.Schmidt en Roald Dahl kennen en ook erg goed vinden, maar de rest van de jeugdliteratuur kennen ze niet en hoeven ze ook niet zo nodig te kennen.’

Dat lijkt me lastig.

‘Ja, maar zolang niemand neerbuigend doet of ruimte wil afpakken is het niet iets om je echt druk over te maken. Voor je het weet, kom je in die heilloze discussie terecht over serieus nemen en serieus genomen worden en ga je je afvragen wat de status van jeugdliteratuur en van jezelf is. Ik kreeg elke twee weken een stukje krant om te vullen, soms hoorde ik daar iets aardigs over, soms was ik er zelf ook tevreden over en dat op zichzelf vond ik al meer dan voldoende.’

Bijna het paradijs dus?

‘O nee. Onverschilligheid en ongeïnteresseerdheid bij boekenredacteuren is heel irritant. Een redacteur die zelf graag kinderboeken leest, is heel wat aangenamer dan iemand die gevraagd en ongevraagd verklaart dat hij niets met jeugdboeken heeft. En wat ook heel vervelend is: mensen die vanwege de ruimte ineens in je stukjes gaan zitten schrappen, ook al hield jij je goed aan de jou toegewezen ruimte. Het is me de laatste jaren een paar keer overkomen, en precies bij boeken die me aan het hart gingen: De genezing van de krekel van Toon Tellegen, Slapen en schooien van Peter van Gestel, De wildernis van David Almond en ik krijg nog steeds een heel naar en gegêneerd gevoel als ik eraan terugdenk. Een stukje waarin je probeerde uit te leggen waarom een boek goed was, wat het zo speciaal maakte, waarom de taal zo bijzonder was, zo'n stukje was dan met eenderde ingekort en daardoor ontzettend vlak en sloom geworden. Soms zie ik een recensie waarbij hetzelfde gebeurd moet zijn: een raar einde, wonderlijke sprongen in de tekst, onbegrijpelijke overgangen, en dan voel ik plaatsvervangende woede en treurnis.’

Misschien kregen ze genoeg van je stukjes?

‘Dat geloof ik niet, dat wil ik ook niet geloven. Die vreemde en ongelukkige ingrepen in de tekst, dat kan iedere journalist overkomen.’

[p. 24]

Weet je zeker dat de houding van de anderen op de krant in de loop van de jaren niet veranderde? Hadden ze je indertijd warm binnengehaald bijvoorbeeld?

‘Ja, dat geloof ik wel. Halverwege de jaren tachtig ging het heel erg goed met de jeugdliteratuur en het was volkomen vanzelfsprekend dat een boekenredactie in die tijd speciaal aandacht aan jeugdliteratuur wilde besteden. Zo kwam ik daar binnen.’

De bloeitijd van de kinderliteratuur viel juist in die tijd?

‘Die was al een tijdje aan de gang, maar ik heb er volop van geprofiteerd. Er kwamen steeds meer mooie boeken van steeds nieuwe goede kinderboekenschrijvers. Ook, vooral zelfs van Nederlandse auteurs. Er werden nieuwe prijzen ingesteld zoals de jaarlijkse Woutertje Pieterse Prijs voor het (bijna) volmaakte kinderboek en later de Gouden Zoen voor het goede jeugdboek. Er werd vreselijk gedebatteerd en al waren de discussieonderwerpen niet zo geweldig interessant, er werd tenminste iets gedaan. Er waren debatavonden en symposia, er ontstond iets als een licht eufore stemming rond het jeugdboek.’

Toen kwam er een omslag en ebde de belangstelling weg. Waardoor?

‘De mensen raakten gewend aan het idee dat er in Nederland en daarbuiten veel goede kinderboeken zijn. Die jeugdliteratuur hoefde dus niet meer zo apart gepromoot te worden. Het was toch niet nodig om steeds opnieuw aandacht te vragen voor een vorm van literatuur die haar eigen plek heeft verworven?’

Is dat de verklaring?

‘Dat zou een verklaring kunnen zijn: er verschijnen nog steeds heel veel goede en interessante en mooie boeken. Kijk eens naar Harry Potter? Die krijgt toch veel aandacht? Daar hoeft toch geen jeugdboekenrecensent een apart hoekje voor te hebben? Het is een redenering, maar een redenering die niet deugt. Zolang kinderboeken hoofdzakelijk door volwassenen met weinig kennis van jeugdboeken gekocht worden, is het nodig om de jeugdliteratuur onder hun aandacht te brengen. En zolang jeugdliteratuur niet een algemeen bekend onderdeel is van de dagelijkse recensiepraktijk, moeten daar dus speciale mensen voor worden aangesteld.’

Maar benadrukt zo'n speciaal hoekje dan niet de uitzonderingspositie van de jeugdliteratuur?

‘Maar de jeugdliteratuur hééft die uitzonderingspositie. En dat zal ook nooit veranderen, ondanks alle discussies en pleidooien en noem maar op. Leg je daar

[p. 25]

toch eens bij neer, verspil je tijd niet meer aan die kwestie. Jeugdliteratuur neemt maar een klein plekje in binnen de literatuur als geheel.’

Het speciale hoekje dan maar afschaffen?

‘Nee, juist niet. Het arme, kleine jeugdboek zal het niet redden tegen de grote massa van volwassenenboeken die ook moeten vechten voor een recensieplaatsje in de krant. Dat gevecht om aandacht en ruimte zal het kinderboek altijd verliezen. De regelmaat van een vaste rubriek biedt tenminste nog enige garantie tegen die vloedgolf van boekrecensies.’

Het ziet er niet naar uit dat die vaste hoekjes blijven bestaan. De ene na de andere krant heft ze op. Is het toeval dat dat opeens op zo grote schaal gebeurt?

‘Ikzelf wilde stoppen, omdat ik er na zoveel jaar genoeg van begon te krijgen. Elke keer opnieuw die paar boeken van goede schrijvers in net iets andere woorden bespreken, is nauwelijks aantrekkelijk na meer dan tien jaar. Bovendien ging het me hinderen dat ik ook zoveel middelmatigs moest lezen. Want dat blijft het grote nadeel bij jeugdliteratuur, dat onder die noemer alles valt: literatuur, lectuur, paardenboeken, voorleesboekjes, serieboeken, prentenboeken, gedichten, versjes, en allerlei onbenulligheden. Van al die soorten krijg je iets onder ogen en er komt voor iedereen een moment dat dat teveel wordt. Bah, opnieuw een pak met rozegekleurde plaatjesboeken. Het zoveelste boek over een toffe schoolmeester en zijn ondeugende, maar lieve klas. Weer een boek over een meisje met een moeilijke jeugd, of een dappere jongen in een diep historisch verleden.

Ik wilde niet meer. Ik wilde alleen die paar boeken nog doen die ik ook gelezen had als ik er niet over moest schrijven.’

Er bleef niet genoeg over voor een tweewekelijkse rubriek?

‘En bovendien veranderde precies op dat moment de redactie van de Republiek der Letteren en werden alle rubrieken opgeheven. Ook de rubriek jeugdliteratuur. Een ongelukkige samenloop van omstandigheden: ik wilde niet meer zo vaak, de redactie wilde ook niet meer zo regelmatig.’

En al die anderen bij andere kranten die ook verdwenen?

‘Als het niet de tijdgeest is, dan denk ik dat het gewoon toeval is. Niet alleen ik, ook anderen krijgen er na vijftien, twintig jaar genoeg van om over jeugdliteratuur te schrijven vermoed ik. Ook bij anderen komen er nieuwe dingen langs, andere onderwerpen, ander werk.

[p. 26]

En als dan toevallig ook allerlei boekenredacties van samenstelling veranderen, valt alles mooi op z'n plek.’

Jammer?

‘Jawel. Maar accepteer maar dat sommige onderwerpen in golven komen en gaan. Het feminisme is zo'n onderwerp, het kinderboek zou ook best zo'n golfonderwerp kunnen zijn.’

Het wordt dus wachten op een nieuwe bloeitijd?

‘Op een nieuwe Gouden Kinderboekeneeuw.’