Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 13

[p. 214]

De prinses zonder jaartal
Woutertje Pieterse-lezing 1999
K. Schippers

Bij de uitreiking van de Woutertje Pieterse Prijs hoort, inmiddels traditiegetrouw, een lezing. Via het schilderij Las Meniñas ging K. Schippers dit jaar op zoek naar een verloren tijd. Hij vond via de blik van een verre prinses spleten naar de jeugd.

Ik neem u mee naar Las Meniñas uit 1656, het schilderij van de Spanjaard Diego Velazquez (1599-1660) in z'n eigen atelier. Misschien is het iets te deftig voor Woutertje Pieterse en toch heb ik het gevoel dat het bij hem hoort.

We zien van alles op het schilderij. De kleine prinses Margareta staat, omgeven door vriendinnetjes -of zijn het te jonge hofdames? - in het midden van de studio. Links daarachter staat Velazquez min of meer goedkeurend toe te kijken. Margareta heeft net voor hem geposeerd en zo te zien heeft ze dat goed gedaan. In de verte zie je een spiegel met de koning en de koningin, de ouders van Margareta. Ze zijn op een voor ons onzichtbare plek net binnen gekomen.

Je kunt Las Meniñas op verschillende manieren binnengaan. Het verspringende licht, het spiegeleffect met de koning en koningin, de positie van Velazquez zelf, terzijde van de voorstelling of de verschillende gezichtspunten van Margareta en haar drie jonge hofdames, 't is een geheel dat je niet kunt samenvatten. Wij blijven bij Margareta met haar hoepelrok en de grote roos op het strakke lijfje. Ze draagt niet de kleding van een kind, maar van een miniatuur-volwassene. Dat was in die tijd, lang voor de uitvinding van de kinderkleren, gewoon en toch is het of Velazquez met die kleding nog iets anders voor heeft, zo openlijk volwassen ziet de zes- of zevenjarige Margareta eruit.

We komen nog dichterbij, een close up, een bloem in 't haar, een lint, een speld. De schaduw van de kin in haar hals. De verschillende uitdrukking van de ogen... Leg maar eens een vinger op het ene oog en dan op het andere, zoals we dat nu wel op een foto doen, en je ziet de samenstelling van de blik, rechts aandachtig, links melancholiek.

Hoe vaak heb ik deze weg al niet afgelegd om in de voorstelling dichter bij Margareta's gezicht te komen. 't Is nauwelijks lieflijk, net of Velazquez elk gemakkelijk of misschien wel onwaarachtig sentiment wilde vermijden. Aandacht en melancholie gaan hier samen in een onverbiddelijke ernst. De lippen werken er ook aan mee. De bovenlip net iets verwijderd van de onderlip. Hoeveel

[p. 215]

[p. 216]

poses, hoe lang, moest Margareta het volhouden om niet van gezichtsuitdrukking te veranderen.

Weer lijkt het of Velazquez, als met de kleren, niet alleen op de gelijkenis van prinses Margareta uit was. Hij wilde met die ernst nog iets anders uitbeelden, iets universeels waarvoor het gezicht van Margareta de aanleiding was.

Een paar jaar geleden werd ik wakker in een vreemd huis. Even wil je dat niet geloven, maar je merkt het vooral aan het andere licht dat door onbekende donkere gordijnen naar binnen valt. Door een korte optelsom kwam ik erachter wat er was gebeurd. De avond ervoor had ik na een lezing de laatste trein gemist. Een hotel nemen? De twee aan het marktplein waren vol. Er zat niets anders op dan te blijven slapen bij het echtpaar dat de avond had georganiseerd.

Wat later liep ik die morgen naar beneden. Dit was een buitenkans. De echtelieden waren alle twee al naar hun werk. Zonder dat iemand me stoorde, zou ik het hele huis op m'n gemak kunnen bestuderen. Eerst koffie. In het volle licht liep ik op de tast naar de keuken. De vier, vijf deuren in de hal waren dicht.

Goed gegokt! Uitzicht op zo'n tuin tussen een huizenblok. Waar stond de koffie, het blik, de glazen pot of misschien wel het opengescheurde pak? Overal doosjes en trommels. Sommige zelfs met een door vele aanrakingen zo vervaagde illustratie dat het leek of ze hier om hun schoonheid waren neergezet.

Wat was het hier vol. M'n rechterarm ging naar de lijst boven het fornuis, tevergeefs, daar stond in mijn eigen keuken de koffie. Van dit vergeefse gebaar had mijn linkerarm niets geleerd, die bewoog zich naar achteren, naar de hier ontbrekende tafel waar bij mij thuis de suiker stond.

Deze keuken was een openbaar geheugen. Een verdingd geheugen kon je het misschien ook noemen of, beter nog, een netwerk van richtingen op een steeds wisselende gebruikswaarde afgestemd. Na lang zoeken vond ik de koffiebus achter een pot augurken, een onbegrijpelijke wijkplaats. De rode deksel stak er net boven uit en toch zei die niets over de inhoud van de bus. Er had van alles in kunnen zitten, ofschoon niet voor m'n gastvrouw of gastheer die er zeker van hun zaak wel een paar keer per dag gedachtenloos naar toeliepen.

Tot m'n trein ging, moest ik in deze keuken blijven. Geen van de andere kamers kon zo geheimzinnig zijn als dit openbare geheugen dat niet met het mijne strookte. En toch stond alles zo keurig achter glas en gedienstig in openlijke rijen dat het leek of niemand hier ooit een pakfout zou kunnen maken.

Er was nog iets anders aan de hand. Wat het precies was, ik wist het niet. Het leek wel of ik opnieuw, zo niet voor het eerst, kennis maakte met afstand, hoogte, breedte en andere eersterangs voorwaarden waaruit je leven wel moet

[p. 217]

bestaan. Die sensatie was zowel bevrijdend als angstig, net of je iets te dicht bij, ja bij wat, te dicht komt bij wat anders gelukkig in het vanzelfsprekende opgaat. In andermans keuken is men blind, dacht ik, maar dat klonk net iets te mooi.

Van close naar totaal. Prinses Margareta's kleding is net zo ernstig als haar gezicht. Velazquez heeft haar niets gegund van het speelse en daar is een kindervoorstelling in later eeuwen zo vaak rechtstreeks op aangesloten. Geen bal, geen knikkers, geen tol. Het lijfje van de jurk zit als gegoten om haar heen. Ook de stof van de mouwen ziet er stijf uit. Mede door de opstaande hoepelrok kan ze haar armen niet eens tegen haar lichaam drukken. Haar schoenen gaan schuil achter de rok die een schaduw werpt op de vloer.

Weer dichter bij het gezicht. Wetende ogen, schreef Nescio. Niet eens dat die kleding haar zo hindert, dan zou Margareta anders kijken, laten merken dat die haar stoort. Als het een foto was, zou je zeggen: ze kijkt recht in de camera. De schilder, de koning en de koningin, de poging tot spelen van de hofkinderen, het doet er voor haar niet toe. Het lijkt wel of Velazquez met dat ernstige gezicht wil zeggen dat ze van iets heel anders is vervuld dan van de dingen die misschien ook toen als zo prettig kinderlijk werden geacht. Ze is vervuld van verlies of een ander verdriet, van angst misschien, van gevoelens die eerder tot de wereld van de volwassenen worden gerekend.

Kort na de keuken was ik op een ontvangst. Ik kende er zo goed als niemand. Ja, toch, er kwam iemand binnen die me vaag bekend voorkwam. Zo'n gezicht in het voorportaal van herkenning, nog even en het moet je wel te binnen schieten waarvan je het kent. Het lukte me niet. Af en toe keek ik naar de binnenkomer in het gewoel. Ineens was het of hij iets miste, of er iets aan hem ontbrak. Wat ik zag, moest min of meer verwant zijn met de man die op een buitenweg een autoband verwisselde. Die kwam me ook bekend voor, maar ik herkende hem pas toen me te binnenschoot, dat het de ober was van een groot café waar ik wel eens kwam. Een smoking, een dienblad en glazen, dat hoorde bij hem en geen autoband. Nu wist ik het. Aan de halfbekende die binnen was gekomen, ontbrak een camera. Jaren geleden had ik met hem aan een film gewerkt.

Op de receptie kwamen nu ook een paar filmactrices binnen. Die herkende ik wel, al had ik ze nooit gesproken of zelfs maar stil in het echt gezien. Vreemd om zo dicht te zijn bij mensen naar wie professioneel vaak wordt gekeken. Dat professionele raakten ze ook op de receptie niet meer kwijt. Door simpele kleding en weinig make up probeerden ze die korst van bekendheid van zich af te

[p. 218]

schudden. Tevergeefs. De verhalen waarin ze zich eens om een honorarium hadden begeven, maakten deel uit van iedere stap.

De zoektocht naar de koffie in de vreemde keuken, de ontbrekende camera en zelfs de professionele gezichten van de actrices, ze hoorden bij elkaar. Waarom, dat wist ik eerst ook niet. 't Was of ze zelf min of meer over hun overeenkomsten beslisten. Het ging hen misschien om iets heel eenvoudigs, waarvoor gek genoeg toch moeite moet worden gedaan.

En er kwam steeds meer bij. Op een morgen zat ik een net aangekomen prentbriefkaart te lezen, toen de telefoon ging. Het was een bekende. Terwijl ik naar z'n verhaal luisterde, las ik de kaart. Intussen gebeurden er nog andere dingen. De koffie liep door en het bad stond aan, net of ik verschillende tijdsduren in elkaar had gestopt. De kaart (kort), het telefoongesprek (langer), de koffie (nog iets langer), ze gingen allemaal op in de duur van het bad. Het leken wel van die poppetjes die elkaar bedekken. Draai er een open en je vindt weer een nieuwe.

Waar had ik die tijdsbesparing ooit geleerd? Als ik die dingen stuk voor stuk deed, was ik veel langer bezig geweest. Wie op dat ogenblik de koffie zou zien doorlopen, had geen idee hoe behendig dit voorval met allerlei bijgebeurtenissen was verbonden. Hun tamelijke ingewikkelde verhouding was voor een buitenstaander onzichtbaar.

Las Meniñas is om die zeventiende-eeuwse attributen wel een historiestuk genoemd. Daar lijkt het met al die gewaden van de prinses en haar jonge hofdames ook wel een beetje op. En toch maakt het gezicht van Margareta, dat ongeveer een veertigste deel van de voorstelling in beslag neemt, alles anders. Diego Velazquez heeft het betrapt op een ogenblik dat, als je op de tijd van de jeugd terugblikt, nogal eens verloren gaat. Dat ogenblik hoort in elk geval niet bij de een of andere paradijselijke staat of bij de onbevangen blik, die andere gemeenplaats waarmee volwassenen de jeugd idealiseren. 't Is eerder of de schilder met dat ernstige gezicht van Margareta en die deftige kleren zinspeelt op het verlangen van het kind ouder te zijn, om nu al deel te kunnen nemen aan sommige voorrechten die alleen aan volwassenen zijn voorbehouden.

Wie om te troosten de angst of het verdriet van een kind bagatelliseert, vergist zich altijd. Of neem een verliefdheid. Daarbij past de ernst van Margareta nog het meest. Was ik maar ouder, was ik maar ouder, denkt het kind. Als het er toch iets over zegt, krijgt het te horen dat het wel meevalt. Later zal het pas echt gebeuren. Of het nu nog alleen maar gaat om een kinderlijke oefening die nauwelijks iets betekent. Maar op het ogenblik van die eerste verliefdheid is er geen later, blijft het 1656. Nooit zal daarna een ander jaartal komen.

[p. 219]

Velazquez heeft Margareta veel kunnen meegeven. Je krijgt zelfs het vermoeden van wat de prinses in de eerste zes jaar van haar leven heeft verworven. Ze kijkt alsof er iets ingrijpends met haar is gebeurd. Volledig kun je daar nooit over zijn. Het zou een pak van Sjaalman zonder eind worden. Denk alleen maar aan de kennismaking met het licht, met hoogte en breedte, met de vele afstanden die voor het begrip van steeds weer een andere kamer of ruimte noodzakelijk zijn. Of denk aan het vermijden van koude plekken, het gespitst zijn op onbekende geluiden tussen vertrouwde klanken of aan het richtingloos meppen met een hand als voorbereiding op het heel precies kiezen van een voorwerp dat in je nabijheid is.

Margareta's belangrijkste leerschool was min of meer voltooid. Maar ze was nog niet ver af van de jaren waarin het besef van tijd, geluiden, richting en de rest van haar omgeving werd aangemaakt. Herinnerde ze zich daar nog iets van tijdens de pose? Ze ziet er werkelijk koninklijk uit, net of ze heerst over een persoonlijk rijk dat niets met het hof van haar ouders te maken heeft.

Acht jaar na de tachtigjarige oorlog werd Las Meniñas in Madrid geschilderd. Daar hangt het in het Prado sinds 1819, het jaar waarin dit museum werd geopend. In een andere zaal met kinderspelletjes hangt een langwerpig schilderij van Francisco Goya. Een groot aantal kinderen houdt een doek vast, ze staan in het rond, dan blijft het doek mooi strak gespannen. In de lucht zweeft een lappen pop of misschien is het ook wel een kind. Na de landing zal het weer in de lucht worden gegooid. De kinderen zien er nogal wreed uit. Het zou hen niet veel uitmaken als na de zoveelste val het doek doormidden scheurt of als de acrobaat op een andere manier een kwetsuur oploopt.

Het is een beangstigend schouwspel. Toch blijft het een scène uit het begin van de negentiende eeuw, omdat de beweegredenen van Goya te duidelijk zijn. De tegenstelling met het schilderij van Velazquez is groot. Het lijkt wel of hij niets van plan was en toch is hem met prinses Margareta iets zeldzaams gelukt, het kind dat ouder wil zijn, kort nadat het de begrippen heeft gevormd.

Wie naar haar kijkt, krijgt het besef van de vroegste jeugd. Niet alleen door een plotselinge geur of lichtval word je naar die tijd verplaatst. De lichte vrees als dingen in een keuken onduidelijk zijn neergezet, de vage herkenning van een gezicht of de moeite die je moet doen om een paar gebeurtenissen gelijktijdig te laten verlopen. Het zijn spleten naar de jeugd misschien, naar de prinses zonder jaartal, geen herinneringen, maar resten van hoe het werkelijk gebeurde.