Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 13

[p. 210]

De angst voor het onherbergzame
Portret van een prijswinnares
Marjoleine de Vos

Bij de uitreiking van de Woutertje Pieterse Prijs 1999 sprak Marjoleine de Vos onderstaande lofrede uit op de vrolijke gekte en de ernst in het werk van prijswinnares Joke van Leeuwen.

Zo langzamerhand is het moeilijk te bepalen wat karakteristieker is voor Joke van Leeuwen: zo'n hoofd als een niet geheel opgeblazen ballon waaruit wat onduidelijk haar groeit en dat voorzien is van twee kogelronde oogjes en een mond als een vriendelijk streepje, of zinnen als: ‘Op een dag kwam ik ter wereld! Het was precies op mijn verjaardag.’ Van Leeuwen is een van die begaafde schrijvers die niet alleen kunnen schrijven, maar ook kunnen tekenen, of andersom, het is maar wat je het belangrijkst wil vinden.

Het lijkt wel eens of zulke schrijvers nog meer dan andere uit een overvloed werken. In hun hoofd schieten zo veel dingen tevoorschijn dat woorden niet toereikend zijn. Dus verschijnen er plaatjes, die bijvoorbeeld tonen wat er zoal mis kan gaan als iemand zoals Deesje uit logeren gaat, en op die plaatjes kun je dan ontsporende treinen, gemene kinderen en een flatgebouwgrote hond zien die op het logeeradres zal blijken te wonen. Of je kunt erop zien wat de consequenties van een gedachte zijn, bijvoorbeeld van de gedachte die Kukel heeft als hij in een programmaboekje een foto ziet van zijn zingende zussen. Die gedachte gaat zo: ‘Ze lachten zoals hij ze thuis nooit had zien lachen. Alle andere mensen in het boekje lachten ook. Zo zagen gewone mensen op straat er nooit uit. Alles zou er heel anders uitzien als iedereen de hele tijd zo zou lachen als de mensen op die foto's.’ En dan volgt een tekening die laat zien hoe anders alles er dan uit zou zien, met een lachende patiënt in een ziekenhuisbed, twee boksers die elkaar lachend in elkaar slaan, twee gecamoufleerde soldaten van wie je alleen de brede lach tussen de takjes ziet en een zwaar verbonden en geblutst kind dat lacht vanonder het verbandgaas.

In de boeken van Van Leeuwen waait een vrolijke gekte over de bladzijden, die voortgekomen lijken uit een hoofd vol opgewekte associatielust, een gehoor dat er altijd in slaagt uitspraken anders te horen dan wie dan ook ze bedoelde en een blik die zelden op een doorsneetafereeltje rust. Het is allemaal raar en allemaal grappig (men leert in haar boeken aan de ringen niet alleen het vogelnestje, maar ook het pindarotsje te doen) en soms is het ook heel vertederend:

[p. 211]

Over vreselijke vlekken.

Uit: lep!
Over akelige krimpingen.

‘Bijvoorbeeld als ik samen met mijn vader zat te genieten van mijn zeldzame postzegel’ en daar zitten ze dan, vader en dochter, gebogen over die ene zegel: ‘Zeldzaam hè? Nou!’

Maar alleen maar vrolijk, grappig en vertederend is Van Leeuwens oeuvre nu ook weer niet. Opgroeien is moeilijk en in deze boeken worden kinderen meestal iets ouder en wijzer. Vrijwel altijd wordt er een tocht of een reis ondernomen, een vertrek uit de vertrouwde omgeving. Die reis is eigenlijk altijd een leerzame, men leert er iets uit over het leven zelf, de reis is in zekere zin het leven zelf. Daarmee plaatst Van Leeuwen zich in een lange literaire traditie, die van de Odyssee en de Graalridders, van Gulliver en Alice in Wonderland. Zij doet dat op een verrukkelijk luchtige manier.

Aan het eind van de reis is de hoofdpersoon altijd ervarener dan bij vertrek, en er zijn allerlei elementen uit het boek bij elkaar gekomen, zodat het verhaal ‘rond’ is; maar niet alles is in orde. Bobbel is niet rijk geworden, Kukel kan niet de zoon van de koningin worden, Viegeltje, uit lep, verandert niet in een thuiswonend meisje. In Dit boek heet anders, waar de reis een schoolreisje is van drie kinderen met een wat treurige en verwarde man, komt tegen het einde het volgende dialoogje voor: ‘“Ik wou dat alles altijd overal goed af kon lopen,” zei ze opeens, “zoals in boeken.” “Joh, er zijn een heleboel boeken die niet goed

[p. 212]

aflopen hoor,” zei Diddie. “Dat vind ik dan raar,” zei Wammie, “iemand die een boek schrijft, kan toch zorgen dat het goed afloopt?”’

Er zijn aan het bestaan nu eenmaal ook verdrietige, duistere en angstaanjagende kanten. In het vandaag bekroonde Bezoekjaren is dat wel heel duidelijk zo. Maar ook veel van Van Leeuwens andere hoofdpersonen hebben een verdriet of een gemis of alle twee. Niet alleen zijn er nogal wat kinderen die tegen hun zin losraken van hun ouders, maar er zijn ook ouders zonder kinderen zoals Warre en Tine uit lep of de koningin uit Kukel die eerlijk zegt: ‘Mij is tot mijn zbijt nooit een echt kind gezronken.’ Dus ze is wel blij met het jongetje Kukel dat zichzelf, onhandig vermomd als lamp en besmeurd met taart, aan haar cadeau doet.

Verder is er veel angst en onzekerheid in de wereld en die gaat Van Leeuwen ook niet uit de weg. In het grappige kinderboekenweekgeschenk Het weer en de tijd wint de hoofdpersoon een weekend in een huisje, waarin de geest van een vermoord meisje blijkt te wonen. Dat is niet om te lachen, het is zelfs regelrecht angstaanjagend en uit niets blijkt, dat we dat luchtig als fantasie en kinderangst moeten opvatten. Integendeel, het is zo echt en zo waar als alles.

Ook de twaalfjarige hoofdpersoon uit Wijd weg maakt de griezeligste dingen mee, in een soort initiatierite waar ze door elkaar geschud, maar wijzer weer uit komt. Steeds weer ontmoet ze vier geheimzinnige mannen die blijven doen alsof ze haar niet kennen. Er is een jongen die haar heel prettig warm en nat op haar buik zoent, maar die een hoofd vol ijskoude gedachten blijkt te hebben, een dame die haar arm pijnlijk wringt, handen die haar enkels grijpen, een donkere slaapwagen waar ze niet uit kan. En ook hier weer is er geen reden om aan te nemen dat deze griezelige, bedreigende wereld niet zou bestaan, dat die niet net zo echt zou zijn als die waarin school en ouders en warm eten hun bekende rollen spelen.

In De wereld is krom, maar mijn tanden staan recht komt de hoofdpersoon verschillende keren in die andere wereld terecht. Op eenzame momenten, als ze alleen in bad zit of de donkere trap naar haar slaapkamer op moet, maar ook bij ogenschijnlijk geruststellende gelegenheden - een zoekspelletje op een verjaardag, in een restaurant wachtend op de soep - verdwijnt ze in de zwarte tegenwereld en dan blijken er uit diezelfde pen die al die vriendelijke sprietharige hoofden tekende, ineens eenogige monsters, vreemde gedrochten, ezelachtige gebitten en allerhande onduidelijke, maar onaangename dingen te kunnen voortkomen.

Bij Van Leeuwen heerst een steeds weer de kop opstekende angst voor de onherbergzame kant van het leven, een kant die niet eenvoudigweg afgedaan kan worden met ‘fantasie’ of ‘het gaat wel over als je groter wordt’. Want het

[p. 213]

Uit: Het verhaal van Bobbel.

kan gebeuren dat broers verdwijnen, dat er moeilijk verstaanbare, maar rampzalige bevelen uit luidsprekers komen, dat ogenschijnlijk nabije mensen zich van ijskoude en onwrikbare kanten laten zien. Bovendien hoeven niet alle angsten bewaarheid te worden om toch reëel te zijn, zeker als men een kind is. Want wat kan er niet gebeuren, als het grote verschrompelen eenmaal begint! En wie een poosje in bad zit, ziet het beginnen, bij de vingers.