Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 12

[p. 218]

Voorbij aan de taal
Over de schrijflessen van Jenny Pausacker
Bart Bleijerveld

In Het vroege werk van Rhett Foley plaatst de Australische schrijfster Jenny Pausacker de vorm en het schrijven zelf nadrukkelijk op de voorgrond. Zo zelfs dat de inhoud in de verdrukking raakt. Tegelijkertijd mist het boek aandacht voor een van de wezenlijke aspecten van schrijven: het verwoorden. Daarbij gaat het boek, evenals het bijgeleverde leshandleiding Het gereedschap voorbij aan de taal.

In Het vroege werk van Rhett Foley, een schrijfdossier krijgen we uitgewerkte schrijfopdrachten en het commentaar daarop van de schrijfdocent te lezen. Zo gesteld lijkt dit boek van Jenny Pausacker eerder een voorbeeld van een schrijfdossier dan een aantrekkelijke jeugdroman. Om het boek toch te laten lijken op een jeugdroman laat Pausacker haar hoofdpersoon Rhett Foley schrijven over een zogenaamd belangrijk jaar in zijn leven, het eindexamenjaar. Om het geheel weer iets ingewikkelder te maken krijgen wij niet het schrijfdossier zoals ingeleverd bij de schrijfdocent te lezen, maar een versie die Rhett heeft samengesteld voor zijn toekomstige biograaf.

Het boek is opgebouwd uit verschillende tekstfragmenten die ook de hoofdstukken vormen:

-	Rhett Foley beschrijft in zijn schrijfdossier gebeurtenissen uit zijn laatste schooljaar,
-	Rhett Foley becommentarieert en verantwoordt zijn schrijfdossier tegenover zijn schrijfdocent,
-	Rhett Foley becommentarieert en verantwoordt zijn schrijfdossier tegenover zijn toekomstige biograaf,
-	de schrijfdocent geeft commentaar op het schrijfdossier,
-	de zus van Rhett Foley geeft commentaar.

Multifocaal

Rhett Foley richt zich rechtstreeks tot zijn toekomstige biograaf (De

[p. 219]

eerste zin uit het boek luidt ‘Hallo biograaf’. Rhett gaat ervan uit dat die biograaf aan de hand van zijn schrijfdossier een reconstructie van zijn werk en leven schrijft. Eén van de aantrekkelijkste aspecten van Het vroege werk van Rhett Foley is dat de lezer die biograaf moet worden. Hij wordt, door het fragmentarische karakter van de tekst, gedwongen zelf het verhaal te reconstrueren.

De tekstfragmenten zijn verschillend van stem. Tijdens het lezen dacht ik eerst dat dit verhaal over multifocaliteit ging: een verhaal verteld door meerdere stemmen ofwel een boek met een wisselend perspectief. Of een wisselende persoonsgebonden focalisatie. In de schoolvoorbeelden (En dan is er koffie van Hannes Meinkema of De Metsiers van Hugo Claus) worden de verhaalgebeurtenissen dan per hoofdstuk door een ander personage of vanuit een ander perspectief verteld. Hoe meer bladzijden ik las, hoe minder het begrip multifocaal de lading dekte. In Het vroege werk van Rhett Foley is meer aan de hand. De verschillende stemmen geven niet alleen hun visie op de verhaalgebeurtenissen, ze geven ook nog eens een visie op de manier waarop de andere stemmen hun visie weergeven. De schrijfdocent Carson reageert ook op hoé Rhett vertelt, niet alleen op wát hij vertelt.

Mislukte focaliteit

Tijdens het lezen is de inhoud (het laatste schooljaar van Rhett) volledig ondergeschikt geworden aan de vorm (het schrijfdossier van Rhett). Dat komt in eerste instantie doordat de inhoud niet zo opzienbarend is. Het gaat over puberproblemen van een brave, vroegwijze jongen. Een soort politiek correcte puber met probleempjes met stiefouders, vriendinnetjes, en vrienden die homo blijken te zijn. Maar ook bemoeilijkt het commentaar van de schrijfdocent en de steeds wisselende stemmen inleving in dat puberleven, waardoor je je als lezer als vanzelf focust op de manier van schrijven en op wat daarover gezegd wordt.

Elke tekst die ik schrijf of lees, gaat óók over lezen of schrijven, maar eerst gaat een tekst over waar die over gaat. Dat noem ik multifocaal. Zoals brillenglazen waarmee je zonder overgang een boek op je schoot kunt lezen én kunt zien wat de leraar op het bord schrijft. Bij een bril is dat een voordeel. Voor goede literatuur lijkt zo'n traploze

[p. 220]

[p. 221]

gelaagdheid mij een voorwaarde. Mensen onderwijzen in literatuur is om te beginnen die multifocaliteit aantonen. Dat je geraakt wordt door een tekst of een verhaal, en dat je door op een andere manier naar dat verhaal te kijken (dichterbij of verderaf) erachter komt dat dat komt door hóe het is geschreven.

Doordat Rhett Foley niet duidelijk één focus kiest, wordt het hele beeld een beetje vaag. De focus schrijven vertroebelt de jeugdroman en andersom. Door die vertroebeling is het erg moeilijk je te laten raken door de problemen van de hoofdpersoon of je te verhouden tot de visie op schrijven die de schrijfdocent heeft.

Die mislukte multifocaliteit wordt pijnlijk duidelijk aan het eind van het boek. Tijdens het lezen van de inleiding verheugde het mij dat ik het leven van Rhett Foley mocht reconstrueren. In het nawoord, een brief aan de schrijfdocent, blijkt dat Pausacker mij dat toch niet helemaal toevertrouwt. Als mosterd na de maaltijd laat ze Rhett uit de doeken doen hoe het eigenlijk zat, wat hij eigenlijk het hele boek lang had willen vertellen. In de verantwoording van deze brief aan de biograaf schrijft Rhett dat de biograaf de waarheid waarschijnlijk al wist, maar dat hij het toch nog even aan wil vullen. Eindelijk schrijft Rhett gewoon op wat hij bedoelt. Daar heeft hij een heel boek over gedaan en de schrijfdocent heeft dat niet eerder voor elkaar gekregen.

De schrijfdocent (Carson) krijgt aan het eind niet de mogelijkheid nog even uit te leggen hoe alles nou eigenlijk bedoeld was. In haar commentaren zitten wel leuke ideeën verwerkt, maar het gekke is dat ik de indruk heb dat die niet zo over schrijven gaan. Meer over wát je wilt schrijven dan over hóe je dat dan schrijft. Ze reageert vooral op de inhoud en dan vooral op de emotionele kanten daarvan. Omdat Rhett niet veel over emoties schrijft, nodigt ze hem uit daar maar eens over te komen praten. Een paar hoofdstukken verder, als Rhett wel ineens over heftige emoties schrijft, reageert ze: ‘Als je dat dwarszit, vergeet dan niet dat er niets mis mee is om in dit soort zaken professionele hulp te zoeken: je hoeft niet helemaal ten einde raad te zijn om bij een hulpverlener aan te kloppen. Maar als je het van je af kunt schrijven dan is dat een van de vele gevarieerde dingen waar het schrijven toe dient.’ Nog verder in het schrijfdossier vertelt Rhett dingen die hij nog niet verteld had over zichzelf. Carson wordt boos: ‘Ik had nooit kunnen denken dat je een paar eenvoudige, keiharde feiten achterhield (?) Ik vraag me nu af of ik wel één woord serieus kan nemen dat in dit schrijfdossier staat.’

[p. 222]

Vervolgens gaat ze gebeurtenissen uit haar persoonlijk leven aan Rhett vertellen, omdat ze vindt dat hij daar nu ook recht op heeft. Carson reageert op de persoon en niet op het werk van de schrijver. Ze reageert zoals vrienden en bekenden reageren en dat is nou juist niet wat een schrijfdocent moet doen. Een schrijfdocent moet als een lezer reageren. Als een vreemde, die goed kan lezen en die weet hoe een schrijfproces kan verlopen en hoe je zo'n proces kunt stimuleren.

Het gereedschap

Blijkbaar zag uitgeverij Gottmer ook dat Rhett Foley didactisch niet sterk was, maar evenmin moeilijk te verkopen als jeugdroman. De oplossing werd gezocht in een bijlage. Claire Hülsenbeck schreef met Rhett Foley, het gereedschap dertien lessen voor beginnende schrijvers.

Het gereedschap bestaat uit dertien lessen, gebaseerd op ‘13 vuistregels voor boven de schrijftafel’ en evenzoveel fragmenten uit Rhett Foley. Elke lesbeschrijving begint met een aanleiding, een fragment uit Rhett Foley. Dan volgt het doel van de opdracht (bijvoorbeeld ‘de oorzaken van je eigen blokkades ontdekken’), dan de vuistregel (‘eerst inleven en dan pas overbrengen’) en vervolgens de zingeving (‘een personage zonder gevoelens raakt de lezer niet’)

De bijlage is bedoeld voor docenten, leerlingen en doe-het-zelvers (ook aangeduid als beginnende schrijvers). En dat is direct het eerste waar ik moeite mee heb. Als je al lesbrieven wilt schrijven, is één van de uitgangspunten het congruentieprincipe: dat wat je wilt overbrengen, mag niet teveel afwijken van wat je doelgroep al kent, weet en gewend is. Als het te ver van de doelgroep af staat, zal de doelgroep de ideeën uit de lesbrief niet kunnen toepassen. Daarom geloof ik niet dat docenten, leerlingen en doe-het-zelvers één doelgroep kunnen vormen. De opdrachten zijn vooral op docenten gericht, en werken volgens mij heel anders voor iemand die in zijn eentje ‘boven zijn schrijftafel hangt’.

Verwoorden, verzinnen en vertellen

De schrijflessen uit Het gereedschap sluiten bovendien niet zo goed

[p. 223]

aan op mijn eigen ideeën over schrijven en schrijfonderwijs. Dat is het beste uit te leggen door eerst mijn ideeën uiteen te zetten.

Schrijven begint met verwoorden. Dat wat je ziet, dat wat je voelt, wat je ruikt, wat je hoort, hoe geef je daar woorden aan, zodat iemand anders kan weten wat jij ziet, voelt, ruikt, hoort, fantaseert? Als ik je vraag wat ‘rood’ is, kun je me dat dan in taal uitleggen? En hoe je je voelt kun je me dat vertellen?

Al verwoordend kom je in aanraking met de grenzen van de taal, al benoemend merk je dat dat een scheppend proces is. Wie de woorden verandert, verandert (het beeld van) de werkelijkheid. De werkelijkheid is jouw eigen werkelijkheid die je door de juiste woorden te kiezen kunt delen met iemand anders. (Hoe gebrekkig dan ook.)

Schrijven is scheppen in taal en vereist dus een taalbewustzijn. Mensen leren schrijven is dus het taalbewustzijn van mensen ontwikkelen. Van een mythisch bewustzijn, waarin de taal en de werkelijkheid als vanzelfsprekend wordt ervaren, via een naïef bewustzijn waarin de relatie tussen taal en werkelijkheid ontdekt wordt, naar een kritisch bewustzijn, waarin het onderscheid tussen taal en werkelijkheid ingezet kán worden. Deze indeling, gebaseerd op ideeën van Paulo Freire (Pedagogie van de onderdrukten, 1972), werkt uiteindelijk toe naar een politiek bewustzijn, waarin het spel van de taal en de werkelijkheid weloverwogen gebruikt wordt om de ontvanger de boodschap te doen geloven. De handelingen die bij de naïeve, kritische en politieke fase horen en die voor mij het uitgangspunt van mijn schrijflessen vormen, noem ik achtereenvolgens verwoorden, verzinnen en verhalen vertellen.

Van dit soort ideeën vind ik weinig terug in Rhett Foley of in Het gereedschap. Schrijfdocent Carson komt eigenlijk niet veel verder dan dat ‘schrijven tot veel gevarieerde dingen kan dienen’. Claire Hülsenbeck stelt het schrijven in dienst van het lezen. Of preciezer gezegd: creatief schrijfonderwijs in dienst van literatuuronderwijs.

Deze koppeling tussen lezen en schrijven (en schrijven en lezen) is een zinnige. Geen tekst staat op zichzelf. Het aan den lijve ondervinden van de problemen die je tegenkomt tijdens het schrijven maakt dat je anders (beter) gaat lezen. En omgekeerd kan ik door boeken die ik lees ineens heel erg zin krijgen om te schrijven of in één keer weten hoe het niet moet.

Toch gebeurt er iets raars als je leeslessen aan schrijflessen koppelt. Het is net of de lesgedeeltes een eigen leven gaan leiden en de lees-

[p. 224]

en schrijfgedeeltes een beetje doods worden. De vorm van de lessen wordt zo strak voorgeschreven dat de inhoud nog maar weinig ruimte krijgt. In het voortgezet onderwijs zit men door de invoering van het vak Culturele en Kunstzinnige Vorming te wachten op nieuwe vormen voor lessen. Het gereedschap biedt inhoudelijk een iets actiever vorm van literatuuronderwijs, maar ik zou het nog geen culturele of kunstzinnige vorming durven noemen.

Hülsenbeck gaat net als andere schrijvers van schrijfhandleidingen of doorsnee methodes helemaal voorbij aan de taal, het materiaal van een schrijver om zijn verhaal te vertellen. Zijn eigen taalvermogen of taalbewustzijn is het gereedschap waarmee hij die taal vormgeeft.

Het gereedschap helpt je nadenken over je verhaal, je personages, je persoonlijke drijfveer om juist dit te vertellen. Je wordt uitgedaagd om te verzinnen en verhalen te vertellen. Over het verwoorden hoef je niet na te denken.

Schrijvers van schrijfboekjes zijn dol op metaforen. Hier komt er nog één. Een verhaal schrijven is een huis bouwen. In Het gereedschap word je uitgedaagd na te denken over de indeling. Moet er een kelder zijn? Of wil je een zolder? Waar wil je de keuken, waar de badkamer? Waarom wil je dat daar? Omdat dat in je ouderlijk huis zo was? Nergens wordt aandacht besteed aan hoe je een muur bouwt, hoe je met cement de stenen op elkaar houdt, of je al vanaf het begin rekening moet houden met kozijnen, deurposten en riolering.

De vuistregels in Het gereedschap zijn willekeurige schrijfproblemen. Volgens Hülsenbeck moet je eerst een model van je personage maken en vervolgens weer heel erg je best doen om dat personage te laten leven. Je moet ook eerst je verhaal herkennen, het dan duidelijk maken en dan op papier zetten. Tegelijkertijd is het zo dat als je personages leven, het verhaal zichzelf schrijft. Gelukkig is het zo dat de schrijfblokkade die je door deze verwarrende vuistregels misschien krijgt volgens diezelfde vuistregels heel vruchtbaar kan zijn.

Het individuele schrijfproces van de leerling krijgt weinig ruimte en wordt (ook daardoor) niet serieus genomen. De teksten die uit de opdrachten voortkomen, worden beoordeeld op of ze voldoen aan de opdracht en niet op de kwaliteit die ze eventueel hebben. Dat is weer een voorbijgaan aan taal. De taal is in de lesbrief louter middel om de informatie over te dragen. De leerling moet in zijn taal de gewenste informatie overdragen (zijn boodschap is bijvoorbeeld: kijk, ik weet hoe je personages levend maakt), de leerling wordt echter niet uitgedaagd werkelijk te communiceren in taal, dat wil zeggen: te verwoor-

[p. 225]

den wat hij denkt, voelt, fantaseert, hoort, ziet, enzovoort.

Het lezen van Rhett Foley en Het gereedschap hielp mij mijn gedachten over schrijven en lezen, schrijflessen en leeslessen weer eens op een andere manier uit te werken. Maar ik zou uitgeverij Gottmer aan willen raden Het gereedschap niet gratis mee te leveren bij de roman. Ik denk dat je daarmee het risico loopt een eventuele koper van ongeveer 13 jaar het idee te geven dat schrijven iets moeilijks is, terwijl het zo ontzettend leuk kan zijn.

Jenny Pausacker, Het vroege werk van Rhett Foley, Een schrijfdossier. Bloemendaal, Gottmer/Jenny de Jonge, 1997.

Claire Hülsenbeck, Rhett Foley, het gereedschap. Bloemendaal, Gottmer/Jenny de Jonge, 1997.

Over focalisatie is meer informatie te vinden in: Van Luxemburg, Bal en Weststeijn, Inleiding in de literatuurwetenschap. Muiderberg, Coutinho, 1981.