Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 12

[p. 165]

De kinderlijke metafoor: wie ben ik?
Over de gedichten van Edward van de Vendel
Remco Ekkers

Voor alle kinderen vanaf tien jaar geldt dat ze de waarheid willen weten. De gedichten van Edward van de Vendel verwoorden en verbeelden dat verlangen naar de waarheid: wie ben ik? waar kom ik vandaan? waar ga ik naar toe? Het bijzondere van zijn poëzie is dat hij levenslessen en filosofieën weet te verpakken in praktische metaforen.

Edward van de Vendel schrijft gedichten voor kinderen van ongeveer tien jaar en ouder, een groep lezers die in de Blauw Geruite Kiel, de vroegere jongerenkrant van Vrij Nederland, veel aandacht kreeg. Tot aan de Blauw Geruite Kiel-tijd waren er vooral de gedichten van de Parooldichters: Annie M.G. Schmidt, Han G. Hoekstra, Hans Andreus en Mies Bouhuys. Daarna kwamen de tekstschrijvers van de Stratemaker-op-zee-show: Hans Dorrestijn, Willem Wilmink, Karel Eykman en Jan Boerstoel. Beide groepen dichters schreven gedichten met een vanzelfsprekend soort eindrijm. Pas in de Blauw Geruite Kiel begonnen Leendert Witvliet, Fetze Pijlman, Remco Ekkers, Wiel Kusters en Ted van Lieshout meer te experimenteren met de vorm: geen vaste strofebouw, geen metrum, geen eindrijm. Wel een natuurlijk ritme, korte regels, klinkerrijm en medeklinkerrijm. Daarmee had het vrije vers in de kinderpoëzie haar intrede gedaan.

Ook inhoudelijk vond er een verschuiving plaats. In het voetspoor van de Stratemaker-op-zee-dichters verschoven de Blauw Geruite Kielers de aandacht van het sprookjesachtige en het grappige naar vragen als ‘wie en hoe ben ik’, ‘waar kom ik vandaan’ tot en met ‘wat is de zin van mijn bestaan’. De gedichten werden moeilijker door het gebruik van metaforen en metoniemen (beeldspraak) en stijlfiguren als litotes (verkleining) en ellips (weglating).

Met zijn eerste bundel, Betrap me, voegt Edward van de Vendel zich in de traditie van de Blauw Geruite Kiel. Het eerste gedicht uit deze bundel illustreert dat:

[p. 166]

Op reis

 

Ik steek mijn leven over

 

in een bootje van mezelf.

 

Mijn hersens zijn mijn scheepsjournaal,

 

een opslagruim

 

van bijna elf.

 

Ik ben al twaalf,

 

maar ik ben

 

leeg van start gegaan.

 

Ik kan me weggaan

 

niet herinneren

 

en ook niet waarvandaan.

 

Hoe moet je niet vergeten?

 

Hoe hou je wat je hoort?

 

Het mag wel stevig stormen,

 

maar ik wil niemand overboord.

De metafoor van de levensreis over de levenszee wordt volgehouden als een zeventiende-eeuwse allegorie. Kinderen hebben doorgaans weinig problemen met metaforen. Het is eerder de kleur van het etiket dat onderwijzers en opvoeders doet huiveren bij het gebruik van deze term.

Enige tijd terug, toen ik ging voorlezen op een school, kwam er op het speelplein een meisje van zes op me af. Zij trad op als gastvrouw en zei wellicht om me op mijn gemak te stellen: ‘De zon heeft een snor.’ Toen ik wat verbaasd keek, wilde ze het wel uitleggen. ‘Ja hoor’, zei ze, ‘allemaal stralen.’ En ze onderstreepte haar uitleg met een gebaar: de snor van een poes.

Nou, dacht ik, die hoef ik niet meer uit te leggen wat een metafoor is. Maar natuurlijk niet, realiseerde ik me even later. Kinderen leven al heel vroeg met metaforen. Een kind van vier pakt een blokje hout, maakt een vroem-vroem-geluid en heeft een auto. Het is de literatuurdocent die aan zijn studenten gevraagd zou kunnen hebben: ‘En wat is het tertium comparationis, het derde lid van de vergelijking? Er is een object (blokje hout), een beeld (dat van de auto) en er is iets waardoor je het een met het ander kunt vergelijken. Het geluid roept de vorm op.

Soms is het derde lid van de vergelijking ingewikkelder of rijker,

[p. 167]

maar dat weerhoudt reclamemakers er niet van regelmatig metaforen te gebruiken: Samson, een leeuw van een shag. En dan komen de manen in beeld: bruin, rul, koninklijk, karaktervol.

Als je dat principe aan kinderen uitlegt, of liever: er woorden aan geeft, want het principe kennen ze uit eigen ervaring, vinden kinderen het doorgaans heel leuk om de dingen op een rijtje te zetten. Het ijs is zo glad als een spiegel.

In het tweede gedicht, ‘Uit de veren’, heeft Van de Vendel het over een vliegdroom. Moet je kinderen daar eens over laten vertellen. In elke klas zijn er wel vier die daar mooie details van kunnen geven. En hopelijk kan de leraar dan een vliegmythe vertellen of het verhaal van Icarus. Bij dit gedicht kun je zien hoe effectief de dichter het eindrijm hanteert:

Tot de dag me wakker zakte
en me tussen dekens plakte.

En aan het slot:

doorgaans is er weinig kans
op een overdagse vlucht.

Of misschien til jij me even
aan mijn broekband in de lucht?

De waarheid

In kinder- en jeugdpoëzie keren bepaalde thema's steeds terug, kennelijk omdat ze een belangrijk deel uitmaken van de wereld waarin deze lezers leven: dieren, schoolsituaties, het weer, het strand en de zee, vrienden, vriendinnen, ouders, grootouders, televisie, verliefdheid of contact met vreemde volwassenen. Deze laatsten worden in de bundel Betrap me onder meer vertegenwoordigd door obers. Hoe ga je daar mee om? Hoe bestel je iets? Hoe trek je hun aandacht? Dit is een cursus durven.

De ‘ik’ in de gedichten van Van de Vendel is een kind dat goed naar de dingen kijkt en wil weten hoe ze in elkaar zitten. In ‘Verre wieg’ zegt Van de Vendel dat zo: In de Waarheid Willen Weten / ben ik Wereldkampioen. Dit gedicht gaat over een geadopteerd kind:

[p. 168]

Seoul '84. Dat kind was, toen het gedicht werd geschreven, 11 of 12 jaar oud. Maar of je nu geadopteerd bent of niet, voor alle kinderen van die leeftijd geldt dat ze de waarheid willen weten. Van de Vendels gedichten verwoorden en verbeelden dat verlangen naar de waarheid. Wie ben ik? Waar kom ik vandaan? Waar ga ik naar toe? Kinderen in deze levensfase willen vaak weten hoe het zit met God en geloven. Volgens de vader in het gedicht ‘Ganeesha’ zijn ze niks, maar:

Mijn oma zegt: geloven
is een foto in je hoofd
waar je altijd naar wilt kijken,
een oude man met mooie ogen?

Dat plaatje kan de ik-figuur nergens vinden totdat hij in het boek van Geestelijke Stromingen een plaatje ziet van Ganeesha:

God als lief klein olifantje
met een groenig, glanzend vel.

Zo snap ik
godsdienst
bijna wel.

Dit jaar verscheen de bundel Bijna alle sleutels. Ook deze bundel begint weer met een scheepsmetafoor, maar nu is het beeld ingewikkelder. Het huis wordt bereden. De zolderkamer is een brug. Een kameel is het schip van de woestijn, Boot en kameel ineen. Het gedicht eindigt met de groeten van de wereld:

welterusten, oceaan
goeiemorgen, woestijn.

Er is meer geheimzinnigheid in deze bundel. De tuin lijkt op een legpuzzel; de schaakstukken leiden een eigen leven:

Er hangen zetten boven,
plannen, wetten,
wraak.

[p. 169]

[p. 170]

Misschien verzet een stuk zichzelf wel. De ‘ik’ vraagt zich af of hij dat wel zou merken en of hij het wel wil geloven.

De gedichten in deze tweede bundel zijn doorgaans wat langer en bestaan vaak maar uit één strofe met korte regels. Af en toen is er een eindrijm dat de regels fraai aan elkaar bindt. Het metrische verband moeten ze nog steeds missen. Maar juist daardoor is het eindrijm verrassend en nooit dwingend of voorspelbaar. Net zo verrassend als de beeldspraak. In het gedicht ‘Vuur’ bijvoorbeeld zakt de nacht als badwater om ons heen. Een jongen en een meisje zitten bij een kampvuur. De jongen vraagt wat zij zou doen als ze alleen op de wereld waren.

Bedoel je nu?’
zeg jij,
en dan
probeer je me
te zoenen.

De jongen schrikt en gaat naar bed. Na een uur wordt hij weer wakker - dromend van haar, vermoed ik - en bedenkt hij dat het vuur nog geblust moet worden.

Maar dat dat al gebeurd is
snap ik buiten pas:
jij staat te stampen op de as
en ik hoor je zeggen:
‘Het is uit.’

[p. 171]

De dubbelzinnigheid van die mededeling zullen de lezers heel goed vatten. Daar zit immers een mooi, bijna archetypisch man-vrouw-verschil in? En daar zou ik graag eens over praten met een klas kinderen.

In ‘Wilde dieren’ gaat het opnieuw over een man-vrouw-verschil. De ‘ik’, een jongen, kijkt naar zijn zussen door een kier van de deur. Hij vindt ingelijste meisjes mooi en zegt dan:

ik hou van tijgers in een kooi;
alleen mijn blikken zijn hun prooi,
ik zelf niet.

Daar moet de lezer maar eens goed over nadenken. Hij stelt dan de vraag of dat kijken zielig genoemd moet worden, onbetamelijk, gemeen. Maar vergelijk het eens met het kijken naar een zwarte panter in Artis. Misschien geniet het object wel van de belangstelling. De positie is gegeven: kijker - bekekene. Twee rollen. Ze bepalen ook de positie van de dichter. Hij is een voyeur die vragen stelt aan de werkelijkheid die zich graag laat bekijken. Misschien bestaan de dingen pas als je ze goed bekijkt, als je de sleutels zoekt. En dat geldt, grappig genoeg, net zo voor jezelf. Je bekijkt jezelf, denkt na over de mogelijkheden van je zelf en het leven.

In ‘Houdini’ gaat het over wat er allemaal aan iemand ontknoopt moet worden: jas, T-shirt, schoenen, broek. Eenmaal uitgetrokken ligt de kleding op een hoopje, overhoop. De dichter zegt:

Mijn kleding ligt er
overhoopgeschoten bij.
Ik heb gewonnen.

Maar als hij nog eens in de spiegel kijkt, vraagt hij zich af of er nog meer te ontknopen valt.

Een mens begint met een miljoen mogelijkheden. Uitgroeiende wordt er gekozen: jongen, meisje, de Nederlandste taal, een stad of dorp. Als je jong bent, heb je nog geen echte tegenstanders, maar groeiend moet je aanvallen verduren. Ze worden steeds harder en gevaarlijker. Je kunt maar het beste kiezen voor de aanval. Deze les in leven is verpakt in een voetbal-metafoor. Bij het kleine jongetje is het nog 0-0, maar het spel wordt harder en ingewikkelder. Hij wil vliegende keep worden, dan kan hij in de aanval.

[p. 172]

Het bijzondere van de poëzie van Edward van de Vendel is dat hij levenslessen, filosofieën, verpakt in praktische metaforen. Ingewikkelde kwesties als groeien en de wereld ontdekken, zijn steeds verrassend geformuleerd en leuk om naar te luisteren.

Edward van de Vendel, Betrap me. Met tekeningen van Sylvia Weve. Amsterdam, Querido, 1996.

Edward van de Vendel, Bijna alle sleutels. Met tekeningen van Sylvia Weve. Amsterdam, Querido 1998.