Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 11

[p. 486]

[p. 487]

Peter van Gestel 60 jaar
Willem Wilmink

Ter gelegenheid van de zestigste verjaardag van Peter van Gestel en het verschijnen van zijn nieuwste boek, sprak Willem Wilmink onderstaande rede uit. In de volgende aflevering van Literatuur zonder leeftijd zal uitgebreid aandacht geschonken worden aan dit boek.

Hartelijk gefeliciteerd met je zestigste verjaardag en met het prachtige boek Mariken. Wat is dat voor een boek? Een historische roman? Een sprookje? Een realistische novelle? De eerste woorden van hoofdstuk 1 luiden:

Lang geleden, toen de mensen zich niet vaak wasten, (p. 9)

Dat kan slaan op het verleden van de mensheid, op de Middeleeuwen bijvoorbeeld, toen men in en rond Nijmegen een zekere Mariken met haar metgezel Moenen kon aanschouwen: twee kunstenmakers en ongetwijfeld ook gauwdieven. Maar toen jij je Mariken schreef, wist je van het bestaan van die historische figuren niet af. ‘Toen de mensen zich niet vaak wasten’ verwijst niet alleen naar het verleden van de mensheid, het verwijst ook naar ons persoonlijke verleden, Peter, want ook ik ben zestig en ook jij moet als kind, voor de oorlog nog, bij de radio hebben gezeten, meezingend met het koor van Jacob Hamel:

Alle weken tweemaal
ga ik in het bad
jongejongejonge, wat een pret was dat.

Tweemaal in de week een wasbeurt, dat was het hygiënisch ideaal. Ikzelf ging wekelijks één keer in de teil, maar werd dan ook zo grondig gereinigd dat een zwakkere persoonlijkheid het niet overleefd zou hebben.

Je boek bevat sprookjeselementen:

[p. 488]

Geen enkele vogel floot hier, geen enkele eekhoorn sprong van tak naar tak. (p. 37)

Waar geen vogel fluit, is de boel betoverd, dat weten we uit La belle Dame sans Merci van Keats en uit gedichten van Hendrik de Vries. En:

De koningin huilde de hele dag. Waarom, vroeg ze zich af, krijgen arme mensen in hun vieze huizen het ene kind na het andere en waarom krijg ik geen enkel kind? (p. 47)

Dat komt overeen met een van de dialectsprookjes van de gebroeders Grimm:

Et was mal en Mann un 'ne Fru west, de hadden so lange se rick wören kene kinner, as se awerst arm woren, da kregen se en kleinen Jungen. (Ferenand Getrü unde Ferenand Ungetrü. p. 463)

In het laat-Middeleeuwse toneelstuk Mariken van Nieumeghen zit een toneelstuk, een wagenspel, een spel-in-een-spel zoals in Hamlet en de opera Paljas. Jouw Mariken omvat het toneelstuk en dus ook het wagenspel, dat daarmee een spel in een spel in een spel is geworden. Heel soms wordt uit het Middeleeuwse werk bijna letterlijk geciteerd:

‘De mensen doen maar raak,’ zei Archibald. ‘Wanneer je later spijt hebt, denken ze, mag je je hele leven even slecht zijn als een rat met kiespijn. Onzin.’ (p. 99)

Onder de toeschouwers die in jouw boek de voorstelling bijwonen, is er een die illusie en werkelijkheid niet uit elkaar heeft kunnen houden:

De boerin droogde met haar schort haar tranen. ‘O, het was prachtig,’ zei ze. ‘Ik zal de boer zeggen dat ik God heb gezien en Maria.’ (p. 99)

Ze is net zo naïef als die boerin uit een Middeleeuws verhaal, die elke dag bad voor het zieleheil van Onze Lieve Heer.

Maar ook in jouw boek lopen droom en werkelijkheid soms in elkaar over. 't Is een realistisch werk, maar ook door de illustraties lijkt alles toch betoverd, een betovering als in de latere schilderijen van Matthijs

[p. 489]

Maris. Zo is er het fragment van Mariken die een man en een vrouw ziet vrijen en zich dan inbeeldt dat het haar vader en moeder zijn, die bezig zijn haar te verwekken (p. 175). En hoe ziet in een verhaal waarin toekomst en verleden stuivertje wisselen de Here God eruit? Aldus:

Ik zag eens - ach, het was zo'n mooie dag, de hei in volle bloei, de zon hoog aan de hemel - ik zag een konijntje dat op zijn achterpootjes zat, zijn voorpootjes hingen parmantig voor zijn buikje en hij vluchtte niet weg. Hij keek of hij alles wist en hoog boven mij verheven was. Ik dacht: hee, dat is God.

Ik voel me met deze manier van schrijven verwant. Ik schreef:

Wat is er van mijn verleden geworden?
(...) Moet worden gevreesd
dat het nooit bestond? Is er niets van waar?

Jij schreef:

Maar zoals altijd vroeg ik me af of het wel een echte herinnering was of iets dat ik zelf verzonnen had. (Boze Soe, p. 141)

‘Herinneringen,’ zei ze, ‘herinneringen van zo lang geleden, dat zijn net dromen, 't verschil is zo klein dat 't er niet toe doet.’ (Masja, p. 32)

Vanuit zo'n verwantschap kun je samenwerken: drie televisiefilms waren het resultaat. Voor Kerstgeschenk baseerden we ons op een verhaal van Top Naeff. Toen kwamen er twee films onder regie van André van Duren. Eerst Het verhaal van Kees (je zou dat mooi in het Engels kunnen vertalen: The Case History). Als ik een slechte recensie krijg en daardoor in de put raak, dan kijk ik weer eens naar deze film en daarna gaat het wel weer. En toen Richting Engeland. Mijn vrouw Wobke vond die film meteen al prachtig, ik heb hem pas bij de vierde keer dat ik hem zag in mijn hart kunnen sluiten: voordien bracht de film me de beklemmende laatste jaren van mijn vader te dichtbij, ook door het weergaloze spel van Peter Faber.

Peter, je bent nu zestig jaar, een leeftijd waarop mopperen zo langzamerhand de voornaamste bezigheid wordt. Maar in jou huist toch

[p. 490]

altijd nog dat jongetje waarover ik het had in een gedicht dat ik voor je schreef:

Als ik weer eens langs het huis loop
waar nu andere mensen wonen
maar waar ik als kind gewoond heb,
word ik twee personen,

want terwijl ik verder wandel
door de welbekende straten
is het kind dat ik geweest ben
met me aan het praten

over bomen die in 't donker
zo koortsachtig gingen leven,
over wat er van 't verleden
over is gebleven.

Al sinds vele jaren ben ik
in een droom hier langsgekomen:
in mijn dromen zelf herken ik
al die vroegere dromen.

In de man zit nog een jongen
en die zal daar altijd blijven
en wie schrijver is geworden,
zal daarover schrijven

of hij laat, om perspectieven
van het leven aan te tonen,
een ondeugend, grappig meisje
in een dame wonen.