Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 11

[p. 483]

Verlichten, verluchten, glans verlenen.
Joke van Leeuwen

Een gouden penseel is een mooi ding. Het ligt als Sneeuwwitje in z'n doorzichtige kistje mooi te wezen.

In de afgelopen vijfentwintig jaar hebben vijftien mensen er één gekregen, drie hebben er twee gekregen, Max Velthuijs krijgt binnenkort de vierde om op te poetsen en Fiep Westendorp krijgt een heel speciale, de enige Oeuvre Penseel van de hele eeuw, waarmee haar bijdrage aan de Nederlandse illustratiekunst prachtig uit de verf komt.

Een mooi ding, zo'n Penseel, niet slecht van haren, een beste punt, alleen dat goud is een probleem, dat ligt bij gebruik te zwaar in de hand. Daarom blijft het bij mij in zijn kistje blinken om naar te kijken en komt het verder niet tot leven, als penseel.

Het penseel van een illustrator moet immers een beetje kunnen dansen, moet licht zijn om er licht mee te kunnen geven. Want dat is een illustrator in zijn oorspronkelijke betekenis: een schenker van licht. Ik vind die Nederlandse vertaling mooier dan dat Latijnse woord, want licht is bij ons even goed niet donker als niet zwaar en een schenker is niet alleen iemand die geeft, maar ook iemand die de glazen vult met een overvloed aan kleur en beweging.

Dat licht tegenover het donker, dat licht zit al in het wit van het papier waarmee we moeten beginnen (àls we met wit papier beginnen). Het is een sneeuwvlakte van wit. En dat beginnen lijkt wel wat op het kijken naar zo'n sneeuwvlakte die er 's morgens vroeg nog ongeschonden bij ligt. De lichte trippels van een vogel die zijn richting verraadt maken 'm alleen maar mooier, maar als het misgaat kan het een onherstelbare modderboel worden.

Het licht van dat witte papier kunnen we laten stralen door het te omgeven met strepen en schaduwen, een opeenhoping van levendige lijnen die blijven bewegen als de hand die ze getekend heeft daar al klaar mee is.

Het wit is wolk of wang geworden; één lijn heeft een rug afgekaderd waaraan je kan zien dat die al te veel heeft meegemaakt al staat die er nog maar net op.

[p. 484]

Of misschien past het ons beter om in een strakker zwart te werken, het zwart dat zo prachtig grafisch kan afsteken tegen het wit en met minimale middelen zoveel kan suggereren. Twee stipjes, een streepje, net op de honderste millimeter goed neergezet, en de stipjes kijken naar de beśchouwer met een variëteit aan emoties die tot hun essentie zijn teruggebracht. Wie zijn penseel laat dansen met aquarelverf speelt ook met het wit van het papier, die behangt het met kleurige sluiers en bepaalt welk plekje nog gezien mag worden en waar het naar de achtergrond moet. Die maakt iets dat licht en complex tegelijk is.

En dan is er het licht en donker, het licht en zwaar van de dekkende kleuren. De schitterende truc van het stipje wit dat leven schenkt in ogen en op water, de gele vlekjes van niks die een heel slot in een feeërieke verlichting laten baden. Zo dansen onze penselen, pennen en wat-niet-al mee met de sprongen in het denken; een denken in vlakken en lijnen, kleuren en verhoudingen, ritme en perspectief.

Terwijl we aan onze tekentafels zitten kruipen we over de grond of vliegen we door de lucht, nemen we afstand of komen we zo dichtbij als we kunnen, verschuiven we de wereld naar eigen goeddunken, transformeren we de mensen en mensjes en dieren en diertjes, vergroten hun hoofden en koppen, verkorten hun beentjes, geven we mensen iets dierlijks en dieren en dingen iets menselijks.

Verlichten, zo heette illustreren vroeger en dat woord is veranderd in verluchten. (De i en de u schijnen zo dicht bij elkaar te liggen dat menige buitenlander het verschil nauwelijks hoort).

Ik vind het net zo mooi: verluchten. Want verluchten betekent ook: door laten waaien, en dat past wel. Mooie illustraties zitten niet potdicht, die laten ruimte aan de kijker. Die kan er zijn verbeelding en gedachten in laten doorwaaien, als een soort ventilatie van de geest. Verbeeldingsluikjes en denkramen kunnen worden opengezet.

Er kan ook lucht komen tussen de muren van letters. Door de illustraties kijkt het boek de lezer aan, nodigt het uit, schenkt het al wat in om te proeven en te snuffelen en er vervolgens een glas vol van te willen hebben. Ze geven ook lucht door zichtbaar te maken wat de schrijver in woorden heeft weggelaten en zo tekst en tekening onmisbaar voor elkaar te laten worden, maar tegelijkertijd plamuren ze het hoogtepunt van de tekst niet bij voorbaat dicht.

En wat een voorrecht dat deze beeldtaal overal leesbaar is. Dat een illustrator niet het gehannes heeft van de schrijver en de vertaler, de

[p. 485]

soms onoverkomelijke problemen om de essentie van de ene taal in de andere vast te houden, de zorg of stijl en toon niet te zeer veranderd zijn.

De zorg van de illustrator is vooral of zijn werk zo goed mogelijk blijft in druk, of ze van de ranke pootjes van die vogel in de sneeuw niet alsnog moddervlekjes hebben gemaakt.

Illustrare: verlichten, verluchten, glans verlenen.

De Gouden Penselen gaven de afgelopen vijfentwintig jaar glans aan die glans, door dat zwaar in de hand liggende laagje goud. We laten het er maar rustig omheen glimmen, laten het penseel maar mooi liggen in zijn kistje, want prijs of geen prijs, we beginnen telkens weer met die sneeuwvlakte van een nieuw blad papier.

Dan zitten we zwijgend aan onze tekentafels en máken toch een leven...

[Feestrede uitgesproken ter gelegenheid van vijfentwintig jaar Gouden Penselen, 7 september 1997]