Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 11

[p. 478]

[p. 479]

Fiep, Fiep, Hoera!
Juryrapport oeuvre penseel 1997

Heeft u ooit een dolblije jury gezien?

De meeste jury's voor kinderboekprijzen bestaan uit volwassen mensen. Mensen die op de een of andere manier professioneel te maken hebben met kinderboeken (en kinderen) en dan tijdens het jureren serieus nadenken en praten over de keuzes die ze gaan maken.

Zo was het eerst ook met de ‘Oeuvre Penseeljury’ gesteld. Bovendien waren alle drie juryleden al eerder CPNB-jurylid geweest en dus ervaren op dit gebied.

Maar na een uur kijken en praten en vergelijken gebeurde er iets wonderlijks. Toen ze hun weloverwogen keuze voor illustratrice Fiep Westendorp als de uiteindelijke winnares van deze eenmalige prijs hadden gemaakt, werden deze drie juryleden ineens kinderlijk blij, een beetje opgetogen zelfs. Er kwam iets feestelijks over ze. Het gevoel van bijna-jarig-zijn hing in de deftige vergaderruimte aan de Keizersgracht. Eigenlijk leken de juryleden op dat moment nog het meest op kinderen die iets moois hadden gemaakt, een grote verrassing zoals een bijzondere knutsel voor moederdag of een prachtige tekening voor de verjaardag van een geliefd familielid. Een lievelingstante of zo.

Eigenlijk is dat niet zo gek. Want als Annie M.G. Schmidt - zoals de laatste jaren gebruikelijk is - de ‘Koningin van het Nederlandse Kinderboek’ en ons aller literaire (groot)moeder wordt genoemd, dan is Oeuvre Penseelwinnares Fiep Westendorp onze tante. De lievelingstante van heel Nederland, van klein en groot. Zij immers heeft zoveel van Schmidts teksten van onvergetelijke beelden voorzien.

De week na de bekendmaking van de bekroning werd dit nog eens bewezen door de reacties in de pers, waarin ook anderen lieten merken dat ze o zo tevreden waren met de toekenning van de ‘Ere-Penseel’ of ‘Super-Penseel’ aan deze bekende illustratrice.

Op de vraag van de CPNB aan alle kinderboekenuitgevers om ter

[p. 480]

gelegenheid van het 25-jarig jubileum van het Gouden Penseel een belangrijk illustrator voor dit Oeuvre-Penseel voor te dragen, werd goed gereageerd.

Behalve Fiep Westendorp kwam er nog een aantal andere interessante kandidaten ter tafel, onder wie: Mance Post, Tonke Dragt, Jean Dulieu en Jenny Dalenoord. Bekwame illustratoren die ieder op hun volstrekt eigen wijze en gedurende zoveel jaren heel veel dierbare kinderboeken met hun tekeningen hebben ‘verlucht’. Op een gegeven moment werd het echt even spannend, maar ondanks vertederende momenten van blije herkenning en de erkenning van het werk van de andere voorgedragen tekenaars, werd uiteindelijk toch unaniem gekozen voor Fiep Westendorp als de winnares van het Oeuvre Penseel! Waarom?

Fiep Westendorp (Zaltbommel, 1916) heeft een uniek en consistent tekentalent waarmee ze behalve als illustrator voor volwassenen, al decennialang een eigenzinnig en springlevend stempel drukt op het beeld van het Nederlandse kinderboek. Ze is een bekwaam graficus die met een sterk gevoel voor vlakverdeling haar kordate figuren, vaak in zwart-wit, op de pagina regisseert.

Daarvóór heeft ze deze eerst op haar volstrekt eigen wijze uit de realiteit gelicht en gedeformeerd, gechargeerd, tot de typisch karikaturale wezens zoals wij ze allemaal van haar kennen: Pluk, Jip en Janneke en Takkie, Pim en Pom, Floddertje en Otje. Allemaal onmiskenbaar van Fieps hand. Ze dartelen rond in een vrolijke, gestileerde wereld waarin de illustratrice consequent haar eigen spelregels met betrekking tot het perspectief en het platte vlak hanteert. De manier waaróp zij dat doet, accepteren wij moeiteloos en genietend.

Zij haalt uit een tekst altijd het element humor naar boven, zonder daarbij ooit het hoogtepunt van een verhaal van de auteur ‘weg’ te tekenen.

Hoewel Fiep Westendorp een veelzijdig tekenaar is en schrijvers als Mies Bouhuys en Han G. Hoekstra ook af en toe het geluk hadden haar voor de visualisering van hun teksten te mogen lenen, associeërt men haar toch in de eerste plaats met het werk van Annie M.G. Schmidt. En dat is geen wonder.

Vanaf haar illustraties bij het eerste Jip en Janneke-verhaal is duidelijk dat Fiep Westendorp als tekenares op een bijzondere manier wordt opgeladen door de auteur Schmidt; ‘Met niemand had ik zo'n “klik” als met haar’, zei ze in Elsevier (29-9-1990).

[p. 481]

De beroemde boekenkleuters begonnen hun leven als feuilletonfiguren op de kinderpagina van Het Parool (van 1952 tot 1957) en danken een deel van hun bekendheid beslist aan de verfrissende afbeeldingen die Fiep Westendorp van hen maakte. Ze heeft hen van het begin af aan vanuit een geslaagde eenvoud geconcipiëerd, een bewuste versimpeling van de vorm, die, behalve in het werk van Dick Bruna, in Nederland zijn weerga niet vindt. De silhouetjes van Jip en Janneke met hun geprononceerde wipneuzen en kordate houdinkjes vertonen een sterke homogeniteit. Hiermee heeft Fiep Westendorp een consequente vormtaal ontwikkeld. Natuurlijk heeft zij daar wel even naar moeten zoeken. Wie de eerste Jip en Jannekes vergelijkt met de latere, ziet de verschillen. Aanvankelijk leken ze door een enigszins andere anatomie - ze waren langer en hadden echte nekjes - wat ouder, maar al snel kregen ze rondere hoofdjes en verdween hun nek waardoor ze jonger werden. Fiep had in eerste instantie voor de silhouetvorm gekozen omdat deze manier van werken krachtig overkwam op goedkoop krantenpapier en in lijncliché met de tekst meegedrukt kon worden. Dat zij zichzelf daardoor beperkingen oplegde bij het weergeven van vooral de houdingen (Jip en Janneke worden altijd ‘en profil’ afgebeeld) bleek later pas.

Omdat zij het bewegingspatroon van kinderen en dieren zo goed voor ogen heeft, komt haar werk - ondanks het abstraheren en deformeren van de werkelijkheid - altijd goed over bij de jonge beschouwer.

Als Fiep Westendorp zich vanaf de jaren zeventig meer op het werken in kleur gaat toeleggen, blijft zij toch haar eigen stijl trouw, al zijn de tekeningen in kleur wat voller, beweeglijker en minder een ‘vignetje’ naast de tekst, zoals in het begin. Ze wordt wat anekdotischer, maakt bewust gebruik van de kracht die kleuren naast elkaar kunnen oproepen en gebruikt die om accenten te leggen. Ook wordt het kolderieke element in haar werk steeds belangrijker. Het uitbundig geïllustreerde Rijmpjes en versjes uit de nieuwe doos van Han G. Hoekstra behoort tot de mooiste boeken is die Westendorp gemaakt heeft. Ze kon samen met vormgever Joost van de Woestijne een jaar lang werken, wat ze heerlijk vond omdat ze een afschuw heeft van haastwerk.

Opvallend is dat bij de commerciële teksten van Schmidt voor reclameboekjes zoals Prélientje (Persil), Kroezebetje (Twentse Textielmaatschappij), Spiegeltjes rondreis (KLM), Floddertje (Nutricia), Ibbeltje (Venz) op één uitzondering na, ook altijd gekozen werd voor

[p. 482]

Fiep Westendorp als visueel begeleider van de boodschap. Waarschijnlijk heeft dat te maken met de toegankelijkheid van haar werk voor een groot publiek. Haar tekeningen doen het tot de dag van vandaag uitstekend op allerlei merchandiseproducten.

Fiep Westendorp behoort tot de illustratoren die tevens illustratief ontwerper zijn en een groot gevoel voor compositie en paginabeheersing hebben. Vanaf het begin van haar carrière heeft ze dan ook zeer knappe omslagen gemaakt.

Er loopt een duidelijke lijn van het vroegste werk naar de meest recente tekening (omslag Ibbeltje), maar desalniettemin heeft zij een sterke drang tot vernieuwing. Wanneer zij in een oude tekening een zekere mate van gedateerdheid bespeurde in kleding of entourage, dan paste zij dit bij de herdruk aan of maakte daar zelfs nieuwe tekeningen voor (Tante Patent).

Wie de grote stapel boeken die zij samen met Annie M.G. Schmidt maakte bekijkt, ontdekt daarin een hoge mate van symbiose tussen auteur en illustrator, een schrijfhand/tekenhand-situatie waarbij de tekenaar beelden maakte bij datgene wat de woorden opriepen. Soms voegde zij daar zelf nog iets aan toe.

Het is dan ook buitengewoon merkwaardig dat Annie altijd met prijzen overladen is, en Fiep nog nooit eerder bekroond werd.

Wat zou de reden zijn: toeval, pech, de tijdgeest die tegenzat? Het heeft geen zin daar nog over te zeuren.

Zelf zit ze er beslist niet mee, want van kinderen krijgt ze genoeg erkenning. Sterker nog: op een prijs zat ze nooit te wachten, zegt ze. ‘Van zo'n prijsuitreiking word ik alleen maar doodnerveus. En waarom zou ik me in de zenuwen gooien?’ (citaat uit Trouw, 4 oktober 1990)

Daarom. Eén keer maar, Fiep.

Omdat wij deze eenmalige, dikke, mooie, extra, Jubileum-Penseel, Super-Penseel, Ere-Penseel, deze Oeuvre-Penseel maar aan één iemand in Nederland willen uitreiken. Aan jou, Fiep Westendorp!

De jury,

Truusje Vrooland-Löb (voorzitter)

Pieter van Delft

Margreet Ruardi