Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 10

[p. 369]

Het verhaal verteld
Columnistische bespiegelingen
Paul Biegel

De televisie is een fenomenale uitvinding: een vitrine waarin het wereldgebeuren veilig achter glas is te zien.

Nu komt in augustus bij gelegenheid van de uitreiking van de Andersenprijzen de Afrikaanse verhalenvertelster Gcina Mhlophe naar Groningen en zal daar optreden. Niet achter glas, maar oog in oog met de toehoorders, en die zullen de zwaarte van het offer voelen: vlees en bloed ingeruild voor glas en doek. De schrijvers onder de aanwezigen zullen zelfs de armoede beseffen van hun pen, wanneer zij Gcina horen vertellen, zien vertellen, voelen vertellen, en oog in oog met haar doordrenkt zullen raken van het verhaal op een manier die beeldbuis, witte doek, papier of geluidsband nooit bereiken. Is de televisie de reageerbuis, dan is het geschrift de spermabank en alleen het vertellen de echte copulatie. Een verrukking die wij alleen nog maar kennen uit onze kindertijd toen wij verhalen verteld kregen. Daarna worden we volwassenen en maken televisie en vliegtuigen en atoombommen en videospelletjes.

Zo heerlijk als het is om een prijs te krijgen voor een boek, zo afschuwelijk is het om in een jury te zitten. Is deze haring lekkerder dan die perzik? Is De Schreeuw mooier dan De Nachtwacht? De negende symfonie van Beethoven met orkest en koor indrukwekkender dan Syrinx van Debussy op een enkele fluit? Zeg het! Zeg het!

Voor een internationale boekenprijs komt daar het taalverschil nog bij. Deze Russische poëzie tegen die Oegandese

[p. 370]

jeugdroman? Er bestaan vertalingen, natuurlijk, maar hoeveel gaat daarin verloren, alleen al wat betreft de stijl. Gelukkig geeft elk land aan de jury van de Andersenprijs een nominatiepakket over zijn kandidaat, maar wanneer dat pakket van alle meedingende schrijvers even indrukwekkend, hemelhoog juichend en aanprijzend is als dit jaar van de Nederlandse kandidaat (ik kan erover meepraten), dan krijgt de arme jury daarmee een ellende op de hals, vergelijkbaar met die van de ezel tussen de twaalf hooischelven. Veel meer dan twaalf zelfs.

Gelukkig hebben de leden het dit jaar overleefd en de Andersenprijs toegekend aan de Israëliër Uri Orlev, die ik bij deze allerhartelijkst gelukwens.

Hans Christiaan Andersen overigens, was een mislukt auteur. De vele romans en toneelstukken die hij schreef, deden het niet bij het publiek. Hij moet dat zijn leven lang hebben betreurd en het moet hem het gevoel hebben gegeven niet voor vol te zijn aangezien. Alleen de avonturen, die hij waarschijnlijk gemakkelijkerhand schreef dan zijn romans, brachten onder de naam sprookjes de faam die hem in zijn jeugd was voorspeld. Faam als de lieve sprookjesschrijver die lieve kindertjes voorleest. Een kwalificatie die hem wel eens woedend heeft gemaakt. Maar de hond met ogen zo groot als de ronde toren van Kopenhagen (ik hoor nog de buiging in de stem van mijn voorlezende tante) is na honderd jaar nog springlevend, want Andersen was een goede bewaarder. Een goede invriezer. Dat merk je bij het lezen van willekeurig welke bladzijde uit zijn avonturen.

... de krekel was zojuist uit het veld opgeraapt en in een kaartenhuis met drie verdiepingen gezet, helemaal opgebouwd uit ‘heren’ met de gekleurde kant naar binnen, maar deuren en vensters aan de buitenzijde waren van ‘vrouwen’, en wel van ‘hartenvrouwen’ waarvan men het lijf had uitgesneden. (Vertaling: Dr W. van Eeden).

In die honderd jaar tijd is het nog niet omvergeblazen, dit kaartenhuis.

Misschien heeft de kwaliteit van een op papier verteld verhaal niet alleen te maken met de leesbaarheid, maar ook met de voorleesbaarheid van de tekst. Die moet, net als een toneeltekst, bekken. Bij gebrek aan toehoorders tijdens het neerpennen is het de schrijver

[p. 371]

aan te raden elke zin meteen van het papier weer door zijn oren naar binnen te halen, om te horen of hij het doet. Doet ja. Het geheim daarvan is niet te analyseren, het bevindt zich op het gebied van de magie, en magie valt buiten onze macht. Wie er niet in gelooft wordt er ooit door verrast, wie er wel in gelooft weert het door zijn verlangen af. De werkelijkheid is genadeloos wreed. De onrechtvaardigheid waarmee eigenschappen, talenten en uiterlijk tussen ons mensen zijn verdeeld is ten hemel schreiend. Wat ons daarin kan troosten is (alweer) een verteld verhaal: de Middeleeuwse legende over het dorp waarvan de bewoners ieder het kruis van hun leven kunnen afleggen en naar de markt brengen, om daar vervolgens dat van een ander te mogen uitkiezen, maar dan blijkt dat ieder van hen toch weer zijn eigen kruis kiest.

Kinderen lezen steeds minder, en dat baart zorgen. Waarom? Is het omdat de magie dreigt verloren te gaan bij de ontwikkeling van de overbrengtechnieken? Wat ons tweebeners voortdrijft, weet niemand. Of over miljoenen generaties ons verstandelijk inzicht het instinct geheel zal hebben verdrongen, de voortplanting geheel technisch wordt geregeld of, ten gevolge van de antiverouderingspil, als overbodig zal worden afgeschaft, geen mens weet het. Wat is er in de loop van het voortschrijdende leven niet allemaal gewonnen en verloren? Wie kan beoordelen of de som ervan positief is of negatief - maar, indien negatief, zou dat de ontembare voortgang kunnen beïnvloeden of tegenhouden?

Het schrikbeeld van kinderen-die-niet-lezen, van algehele afschaffing van de boekdrukkunst zelfs, ten faveure van het elektronische beeldscherm, kan een even grote realiteit blijken als het schrikbeeld van de Middeleeuwse monniken die hun kalligrafisch werk ten onder zagen gaan ten faveure van de boekdrukkunst. Of, sterker nog, van de Kelten die zich gedwongen zagen het geschreven woord te aanvaarden na het eeuwenlang te hebben geweerd als de wurgende demper van het klinkende woord. Wie kan het voorzien?

Het mooiste verhaal verteld - naar mijn mening - is dat van de kikker en de schorpioen. Het komt voor in de The crying game, het is afkomstig uit Afrika, en het getuigt van

[p. 372]

inzicht in de menselijke tragedie zoals in geen westers sprookje te vinden is. Het gaat als volgt:

Een schorpioen op reis komt aan een brede rivier waar hij overheen moet, maar er is geen brug, geen voorde, geen veerpont. Er is alleen een kikker die op de oever zit te soezen in de zon.

‘Ach goede beste kikker,’ begint de schorpioen. ‘Ik moet naar de overkant. Zou je zo goed willen zijn mij over te zetten?’

‘Jou overzetten?’ vraagt de kikker. ‘Ja, op je rug. Jij bent een goede zwemmer, en ik kan helemaal niet zwemmen.’

De kikker bekijkt de schorpioen met zijn bolle ogen. ‘Denk je dat ik gek ben? Jij met je giftige staart? Daar steek je me mee dood voor we halverwege zijn.’

Nu kijkt de schorpioen verontwaardigd. ‘Ik jou doodsteken? Hoe kom je op zo'n domme gedachte. Als ik jou halverwege doodsteek, dan ga ik er zelf toch ook aan? Jouw zinken betekent mijn verdrinken.’

Daar moet de kikker lang over nadenken. Er is geen speld tussen te krijgen, komt hij tot de conclusie. De schorpioen zou inderdaad zijn eigen doodvonnis tekenen als hij stak.

‘Nou goed,’ zegt hij dan. ‘Klim maar op mijn rug.’

De schorpioen klimt dankbaar, en de kikker begint aan de overtocht. Het is een heel eind, de rivier is breed, maar de schorpioen is niet zo zwaar, het zal best lukken.

Helaas, het lukt niet. Halverwege voelt de kikker een fel brandende steek in zijn rug, waarvan de pijn in een verlammende scheut door zijn hele lijf gaat. Het is zijn dood, hij voelt het, en met zijn laatste kracht, al zinkend, stamelt hij nog de vraag: ‘Waarom, waarom in 's hemelsnaam heb je me gestoken?’

De schorpioen, meezinkend met zijn eigen dood voor ogen, geeft ten antwoord: ‘Ik moet. Het is mijn natuur.’

Mijn natuur. Voor mij is hiermee het hele verhaal verteld.