Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 8

[p. 14]

Anansi volgens Noni Lichtveld

[p. 15]

Hoe Kwaku Ananse met zijn tijd meeging en toch zichzelf bleef
Over functieverandering van de Anansi-verhalen door migratie
Lieke van Duin

De laatste vijftien jaar zijn in Nederland de verhalen rond de slimme spin Anansi, een fabelfiguur van het kaliber Reynaert de Vos, gemeengoed geworden. Kinderboeken^1., vertelprogramma's^2., jeugdtheatervoorstellingen en televisieprogramma's als Het Klokhuis hebben zijn roem verbreid.

Van oorsprong zijn de verhalen over Anansi echter net zo min kinderliteratuur als die over Reynaert. Ze zijn afkomstig uit West-Afrika, kwamen met de slavenschepen naar het Caraïbisch gebied, vanwaar ze in deze eeuw met migranten mee verhuisden naar West-Europa. Anansi is dus een echte globetrotter.

Bij al dat zwerven zijn de verhalen echter nogal veranderd, zowel van vorm als van functie. De theoloog W.J.H. Baart promoveerde in 1983 op dit onderwerp met zijn proefschrift Quentanan di Nanzi - een onderzoek naar de oorsprong, betekenis en functie van de Papiamentse spinverhalen^3..

Zijn literatuuronderzoek werd mede door een onderzoeksreis in 1988 naar Ghana, door Gerda Havertong, Noni Lichtveld, Helen Gill en de schrijfster van dit artikel, met ervaringen uit de praktijk bevestigd en aangevuld.

1. Zie kader met titels van kinderboeken waarin Anansi een belangrijke rol speelt.

2. Zo hebben Gerda Havertong (vertelling) en Helen Gill (muziek) al jaren een muziekvertelprogramma met Anansi-tori.

3. W.J.H. Baart, Oegstgeest 1983/1991.

[p. 16]

Illustraties van Africans of the Gold Coast Colony (uit: R.S. Rattray, Akan-Ashanti Folk-Tales.

[p. 17]

‘Ye’ nse se, ‘nse o!’
(‘We beweren niet, we beweren niet dat het verhaal dat we gaan vertellen waar is’ - Ghana^4.

‘Anansi ben de! Anansi de! Anansi sa tan!’
(‘Anansi was! Anansi is! Anansi zal eeuwig blijven!’ - Suriname^5.

‘Luister met drie oren!’ - Nederland^6.

4. Openingsspreuk bij een Anansiverhaal van de Ashanti's in Ghana, volgens R.S. Rattray in Akan-Ashanti Folk-tales, Oxford, 1930.

5. Openingsspreuk bij een Anansi-tori van de Creolen in Suriname, volgens dr. Johan Ferrier in Het grote Anansiboek, 's Gravenhage, 1986.

6. Openingsspreuk van Wijnand Stomp in zijn theaterstuk Ik, Anansi!, Nederland, een meespeelvoorstelling die enorm veel respons bij het publiek ontlokte en die tussen 1987 en 1990 250 keer gespeeld is.

Wie is Anansi?

Er tin tin! Sigri tin tin! Er was weer eens een verschrikkelijke hongersnood in het land. Geen sprietje gras was er over. De dieren liepen zich de blaren aan hun voetzolen om nog iets eetbaars te vinden. Het allerergste was het voor Anansi de Spin, niet alleen omdat hij zo'n groot gezin te onderhouden had, maar vooral omdat hijzelf zo'n gulzige lekkerbek was. Daarbij was hij liever lui dan moe, dus werken voor de kost, ho maar! Het liefst zou hij met luieren in zijn hangmat een feestmaal verdienen, zelfs al ging dat ten koste van zijn vrouw Akoeba en zijn twaalf bloedjes van kinderen...

Zo ongeveer beginnen veel verhalen over de slimme spin Anansi, een schelmfiguur uit de Ghanese orale literatuur, die via Suriname en de Antillen de laatste decennia ook naar Nederland geëmigreerd is, en hier al snel populair werd, niet alleen bij Surinaamse kinderen, maar evenzeer bij Nederlandse, Turkse en Marokkaanse. Daarmee blijkt Anansi zich te scharen bij die onsterfelijke, archetypische figuren die mensen van alle tijden en plaatsen iets te zeggen hebben.

[p. 18]

Anansi, de harige bosspin, is een hondsbrutale vlegel, een intrigant die zonder blikken of blozen taboes doorbreekt om op een gemakkelijke manier zijn buikje vol te krijgen, een lepe schurk, egoïstisch, wellustig, ondankbaar en immoreel. Zelfs deinst hij er niet voor terug zijn mededieren te doden als hem dat een lekker maaltje oplevert. Zonder een greintje gewetenswroeging.

Maar Anansi is ook een levenskunstenaar. Soms komt hij door zijn onbedwingbare vraatzucht in benarde situaties terecht, maar steeds weet hij net op tijd zijn hersens bij elkaar te krijgen om zich met zwier uit de penarie te redden.

En tenslotte is Anansi een anarchistische underdog, die bij voorkeur de groten en machtigen van het dierenrijk in hun hemd zet. Dr. W.J.H. Baart noemt de oorspronkelijke Anansi, Kwaku Ananse^7. in zijn proefschrift een trickster, een dubbelfiguur met zowel positieve als negatieve, hemelse en aardse trekken. Hij is weldoener én bedrieger, brengt de mens goed én kwaad. Het is die clustering van oermenselijke tegenstrijdige karaktertrekken die hem tot een onsterfelijke, klassieke held maakt.

7. In het Twi, de taal van de Ashanti's, heet Anansi Kwaku Ananse, zijn vrouw Aso en zijn zoon Ntikuma.

Van Nyankonsèm naar Anansesèm.

De verhalen over Anansi komen oorspronkelijk van de Akan volkeren, met name de Ashanti's, die zich omstreeks de vijftiende eeuw vestigden in de bosrijke omgeving rond Kumasi in Ghana. In de zeventiende eeuw werd het Ashanti-rijk machtig, met een centraal gezag en een sterk leger waarin vuurwapens gebruikt werden die met de blanken waren geruild. In het midden van de achttiende eeuw was dit cultureel hoog ontwikkelde Ashanti-rijk groter dan het hedendaagse Ghana.

De Engelsen rukten echter op. Zij onderwierpen eerst het kustgebied en later ook het binnenland. Zo was rond 1880 alleen het gebied rond Kumasi nog in handen van de Ashanti's, en werd ook dat in het begin van deze eeuw gekoloniseerd.

In 1957, toen Ghana onafhankelijk werd, kregen de Ashanti's een relatieve autonomie. Sindsdien worden de Ashanti-koningen, de Asantehene's, weer gerespecteerd en geraadpleegd.

[p. 19]

De Ashanti's noemden de Anansiverhalen Anansesèm, dat is Twi (de taal van de Ashanti's) voor: verhalen van Kwaku Ananse. Oorspronkelijk waren het, zo zegt men, de verhalen van God: Nyankonsèm. (De Ashanti's zijn van oudsher monotheïstisch en God heet Nyankopon.) Een sleutelverhaal verklaart hoe de verhalen van God de verhalen van Kwaku Ananse werden:

Hoe de verhalen van God de verhalen van Kwaku Ananse werden

Eens, lang geleden, waren alle verhalen en wijsheden van God. Op een keer zei God tegen zijn woordvoerder^8.: ‘Ik wil mijn verhalen, mijn wijsheden en zelfs mijn dochter schenken aan diegene onder de mensen die het lukt om mij binnen veertig dagen een levende python, een levend luipaard en duizend levende bijen te brengen’.
Alle mannen trachtten deze moeilijke opdracht te vervullen, maar het lukte ze niet. Ook Kwaku Ananse ging aan de slag. Hij liep naar de python die opgerold lag te dutten en zei bewonderend: ‘Python, jij bent geweldig lang, maar volgens mij is die bamboetak daar toch langer dan jij!’ Python antwoordde: ‘Wat! Ik ben langer dan die tak!’. Kwaku Ananse stelde voor om te meten. Python moest uitgestrekt langs de tak gaan liggen. Kwaku Ananse zou hem eraan vastbinden en dan kon je zó zien wie het langst was. Python stemde toe en liet zich vastbinden tot hij zich niet meer verroeren kon. Zo ving Kwaku Ananse de python. Met vergelijkbare slimheid ving hij het luipaard en de duizend bijen. Binnen een week!
Gods woordvoerder kwam naar beneden en concludeerde dat Kwaku Ananse gewonnen had. Zo is het gekomen dat Kwaku Ananse zo wijs is, en dat de verhalen die vroeger Nyankonsèm heetten, nu Anansesèm heten.

8. Elke Ashanti-vorst, van dorpshoofd tot Asantehene, heeft een woordvoerder. Het is nog steeds zeer ongepast als bezoekers rechtstreeks het woord richten tot het dorpshoofd. Elke communicatie behoort via de woordvoerder te lopen, ook al verstaat het dorpshoofd de bezoeker letterlijk. God wordt hier voorgesteld als zo'n vorst.

[p. 20]

Hulppriester Boakye vertelt Anansesèm, 's avonds in een dorp (zonder elektriciteit) bij Kumasi. Even later bad hij tot God om Hem te danken dat de cultuur mensen uit verschillende werelddelen had samengebracht (Oktober 1988, foto Lieke van Duin).

[p. 21]

Religieus en aitiologisch

Bovenstaand verhaal heeft een mythologisch-religieuze basis, maar is ook aitiologisch: het verklaart iets wat logischerwijs onverklaarbaar is. Veel Anansesèm zijn aitiologisch en vertegenwoordigen daarmee een wereldbeeld van de mens die zich staande moet zien te houden temidden van natuurkrachten die sterker zijn dan hijzelf. Zo vonden we in 1988 in dorpen in de jungle verhalen die verklaarden:

-	Hoe het komt dat gieren altijd op afval azen,
-	Waarom de luipaard gevlekt is,
-	Hoe het komt dat 's nachts de maan aan de hemel staat, en
-	Hoe het komt dat de wijsheid van Kwaku Ananse over alle mensen verspreid is.

De mensen die ze vertellen zijn meestal oud. Jongeren kennen niet zoveel verhalen meer; vooral in de stad kijken ze liever naar de televisie of gaan naar de disco. Een gitarist die met ons mee ging, noemde de oude mensen onze orale bibliotheken. Een 86-jarige blinde orale bibliotheek vertelde met veel verve het volgende aitiologische verhaal:

Kwaku Ananse begraaft zijn familie

‘Eens, lang geleden, leefde Kwaku Ananse met zijn gezin in een dorp. Alle dorpelingen gingen trouw bij zonsopgang naar hun groentetuin in het bos, maar Kwaku ging nooit. Hij ging liever een potje dammen of owari (schelpenspel) spelen. Aso, zijn vrouw, zei: “Kwaku, alle mensen gaan naar hun tuin om voedsel te verbouwen. Waarom ga jij niet?” Maar Kwaku antwoordde: “Aso, maak je niet druk. Als er eten moet komen gebruik ik mijn hersens. Ik zorg wel dat we te eten hebben.”
Toen het voedsel rijp was om geoogst te worden wist iedereen in het dorp dat Kwaku Ananse niets verbouwd had. Dus riep hij zijn vrouw en kinderen bij elkaar: “Jullie weten dat we geen voedsel verbouwd hebben en dat niemand in het dorp ons iets geven zal, dus verhuizen we naar een andere plaats”.

[p. 22]

Verteller van Anansesèm in het stadje Elmina aan de Ghanese kust (oktober 1988, foto Lieke van Duin)

[p. 23]

Zo gezegd, zo gedaan. Kwaku Ananse kocht een doodskist, ging daarmee het bos in en kwam op de terugweg door zijn vroegere dorp, al zingend:
“Ik kom eraan,
ik ga voorbij,
ik kom langs met
mijn vaders lijk op mijn rug”^9..

Iedereen kreeg medelijden en riep: “O, Kwaku, wat is er met je vader gebeurd?”
Kwaku Ananse zette de kist van zijn rug en zei: “Mijn vader is dood en ik ga hem begraven. Zal ik de kist openmaken, zodat je hem kunt zien?”
“O nee, Kwaku, we geloven je, laat die kist dicht!”
En ze gaven geld aan Kwaku voor de begrafenis.
Toen hij thuiskwam opende hij de kist, die vol zat met groente en fruit, en de hele familie kon dagenlang eten.
Toen het voedsel op was, ging Kwaku weer met de doodskist naar de tuinen in het bos en terug door het dorp. Nu was zogenaamd zijn moeder gestorven. En daarna zijn vrouw en zijn kinderen, één voor één. Kwaku Ananse zong maar. En kreeg geld. En smulde.
Tenslotte ging hij naar een tuin waar lekkere yams groeiden. Maar dit keer kregen de dorpelingen argwaan: “Kwaku, wie is er nu weer dood? Je hele familie ligt al begraven! Maak open die kist!” Kwaku Ananse zei: “Tja, dat kan ik nu wel doen, maar wie er ook in die kist zit, zodra ik hem openmaak verandert hij onmiddellijk in een stapel yams, dus dan zie je nóg niet wie het is”. En hij wilde de kist eerst niet openmaken.
Tenslotte moest hij wel. En daar zagen de dorpelingen inderdaad niets dan yams. “Wat zei ik je?” riep Kwaku Ananse triomfantelijk. De dorpelingen waren zo kwaad dat ze de yams in stukken hakten en alle kanten op gooiden. En zo is het gekomen dat de yams over het hele Ashantiland verspreid zijn.’

9. Uiteraard werd dit liedje gezongen door de verteller.

[p. 24]

uit: Anansi, de spin weeft zich een web om de wereld. Heusden: Aldus, 1984. Illustratie van Noni Lichtveld

[p. 25]

Bij een nóg oudere blinde man, van over de honderd, lukt het niet meer. Hij begint in het Twi, maar als hem gezegd wordt dat er buitenlanders voor hem zitten, tracht hij naar het Engels over te stappen: In den beginne was God zelf geestig. Hij schiep Kwaku Ananse naar zijn evenbeeld.... Dan wordt zijn verhaal onsamenhangend. Hij perst zijn blinde ogen tot tranen toe dicht om zich te concentreren, maar het verleden is mistig geworden. Toch heeft ook hij in die twee zinnetjes duidelijk gemaakt dat Kwaku Ananse in contact staat met God.

Bron van wijsheid

De Anansesèm waren van oudsher ter lering en vermaak. Ze vormden de inleiding bij uitstek tot de normen en waarden van de samenleving, en gaven de grenzen aan van wat moreel gesproken kon en wat niet kon. Mede door de vele raadsels, spreekwoorden en gezegden die erin voorkwamen waren ze een bron van wijsheid en een gedegen training in taalvaardigheid.

Veel priesters en dominees maken nu nog gebruik van de Anansesèm bij het christelijk godsdienstonderricht. Soms geven ze er een opgelegde moralistische draai aan, om de kinderen gehoorzaamheid, eerlijkheid of menslievendheid bij te brengen. Maar ook gebruiken ze de authentieke, rauwe verhalen vol wijsheden. Je kunt mensen tenslotte een moraal voorhouden door verhalen over immorele daden te vertellen. Het Oude Testament zit ook vol schurkenstreken, verraad en hebzucht. En bovendien staat Kwaku Ananse ondanks zijn wandaden op goede voet met God, Nyankopon.

In een dorp bij Kumasi is het de hulppriester die ons introduceert bij het dorpshoofd en 's avonds na afloop van de vertelsessie, die gepaard gaat met spontaan spelen, dansen, zingen en drummen, voorgaat in gebed en God onder een warme sterrenhemel dankt dat Hij via de cultuur mensen uit drie werelddelen hier samengebracht heeft.

Een verklaring dat het Christendom zo is aangeslagen bij de Akanvolkeren in Ghana (waartoe behalve de Ashanti bij voorbeeld ook de Fanti en de Ewe behoren) is dat die volkeren zelf al monotheïstisch waren en een godsbeeld hadden dat sterke overeenkomst vertoonde met het christelijke godsbeeld, hetgeen voor missionarissen en zendelingen eenvoudiger was om aan te sluiten bij de oorspronkelijke culturen.

[p. 26]

In Nederland verschenen kinderboeken met Anansiverhalen:

1. Jan Voorhoeve: Dikke ikke en de rest, ill. Ton Hoogendoorn, Kosmos, Amsterdam 1979;
2. J. Koopman: Avonturen met Anansie de Spin, ill. Rumy Luider-Jeleva, Mulder, Amsterdam 1982;
3. Varina Tjon-a-Ten: Anansi komt naar Nederland, ill. Ernest Hofwijks, De Geus, Breda 1983;
4. Noni Lichtveld (tekst en ill.): Anansi - De spin weeft zich een web om de wereld, Aldus/Novib/NBLC, Den Haag 1984;
5. Noni Lichtveld (tekst en ill.): Anansi en die andere beesten, Novib/NBLC/Sjaloom, Den Haag 1985;
6. Johan Ferrier: Het grote Anansiboek, ill. Noni Lichtveld, Aldus/Helmond/NBLC, 's Gravenhage 1986;
7. Reeks Volksverhalen uit kleurrijk Nederland, met name de delen List en Bedrog (p.168-204) en Dieren p.144-175), Lemniscaat, Rotterdam 1990.
8. James de Sauza/Harriet Romer: Anansi en broer Tijger, ill. Stephen von Mason, vert. Ernst van Altena, Gottmer, Haarlem 1991;
9. Fiona French (tekst en ill.): Anansi en de botjesman, vert. Ernst van Altena, Gottmer, Haarlem 1994.
10. Uitgeverij I.C. heeft in samenwerking met NOVIB anansiverhalen op cassette uitgegeven voorgelezen door Gerda Havertong (1994).

[p. 27]

De Anansesèm hebben in Ghana de aansluiting met de modernisering echter gemist, tot verdriet van kunstenaars en intellectuelen. Zij proberen het aloude cultuurgoed te redden en nieuw leven in te blazen. Zo verschenen er Anansesèm in de Akan-talen in schoolboekjes en worden er toneelstukken over Kwaku Ananse geschreven.

Gebrandmerkt het schip in

Via de slaventransporten verspreidden de Anansesèm zich over het Caraibisch gebied. Hoe de (Nederlandse) slavenhalers te werk gingen, als pure nazi's avant la lettre, vernamen we tijdens een bezoek aan het beruchte fort Elmina, honderd kilometer ten westen van Accra.

Het fort, in 1637 door de Nederlanders veroverd op de Portugezen, werd tot diep in de vorige eeuw gebruikt als concentratiekamp en slavenmarkt. Mannen en vrouwen werden drie maanden lang in twee gescheiden ruimten zonder enig sanitair op elkaar gepropt. Eten, slapen, poepen, geboren worden en sterven gebeurde allemaal op dezelfde stenen vloer.

Vanaf een balustrade hoog daarboven pikte de gouverneur de mooiste meisjes eruit en liet ze via een geheime trap naar boven komen. Eerst in bad, dan naar zijn bed.

Wie ongehoorzaam was, werd zonder eten en drinken in de dodencel gestopt om te creperen. Maar wie de drie maanden overleefde, ging naar de keuring in de voormalige Portugese synagoge, in het midden van het enorme fort.

Als je gekocht was, werd je gebrandmerkt, met bij voorbeeld het brandijzer van de West-Indische Compagnie, en geboeid afgevoerd naar onderaardse kerkers. Van daaruit werd je via een soort rioolgang, waar één slaaf tegelijk doorheen kon, naar het schip gedreven, waar je, geketend aan de andere slaven, als een boek in een boekenkast gestouwd werd.

Het web verder uitgesponnen

Het enige dat de slaven naar de Nieuwe Wereld mee konden nemen, waren hun herinneringen en verhalen. Logisch dat ze die verhalen gekoesterd hebben, en verder uitgesponnen. Veel Kwaku Ananse verhalen die we in Ghana hoorden, herkenden we uit Suriname en de

[p. 28]

Antillen. Dezelfde intriges en motieven, maar in andere versies, met een andere couleur locale en een andere flora en fauna. Baart constateert in zijn proefschrift dat de Papiamentse Nanzi-verhalen geheel geseculariseerd zijn. Is in de Anansesèm God, Nyankopon, de tegenspeler van Kwaku Ananse, in de Cuentanan di Nanzi is dat een aardse koning, Shon Arey, een soort dorpshoofd. Ook elders in het Caraibisch gebied is God vervangen door een aardse heerser.

Bovendien zijn de Caraïbische versies geactualiseerd en gedetailleerder uitgewerkt. Alsof de Ghanese Anansesèm stationair zijn blijven draaien in hun oervorm en de verhalen in het Caraïbisch gebied een nieuwe impuls kregen door de slavernij. In Ghana hoorden we zelden een verhaal met een aanpassing aan moderne tijden erin. Eén keer in Elmina: Hoe Kwaku Ananse van God de uitrusting voor een voetbalelftal wist af te troggelen. De actualiseringen in Caraïbische verhalen zijn talrijk. Zo heeft Nanzi's vrouw in de Antilliaanse verhalen een christelijke naam, Shi Maria, en komen er zaken in de verhalen voor als een pennemes, een boek, een babyspeen, petroleumblikken, sigaretten, kaas, flessen wijn en rum, zeep, wekkers en tandenborstels.

uit: Anansi en die andere beesten. Illustraties van Noni Lichtveld.

[p. 29]

Een Ghanese kunstenaar zei het zelf: Hoewel de Anansesèm oorspronkelijk van hier zijn, hebben jullie daarginds meer verhalen en meer variaties dan wij.

Een nieuw verhaal is bij voorbeeld het volgende, door Noni Lichtveld opgenomen in haar boek Anansi - De spin weeft zich een web om de wereld uit 1984. Verkort weergegeven luidt dit verhaal als volgt:

Hoe vader Ananse zijn zoon Anansi de oceaan overstuurde

Eens, lang geleden, stond Kwaku Ananse aan het palmenstrand van Ghana bij fort Elmina, met naast zich zijn oudste zoon Anansi die al even slim was als zijn vader.
Kwaku Ananse riep Walvis: ‘Hallo Walvis, wie is er sterker, jij of ik?’
- ‘Ik natuurlijk, kleintje!’ baste Walvis.
- ‘Weet je dat wel zeker? Laten we erom trekken. Hier heb ik een onbreekbare spinnedraad. Jij trekt de zee in, ik het land op!’
Walvis stemde toe, maar wist niet dat Kwaku Ananse het andere eind van de superdraad met dezelfde uitdagende woorden aan Olifant had gegeven. Walvis trok en trok - ‘Die spin is toch sterker dan ik dacht!’ - tot hij aan de overkant van de oceaan de slavenschepen had ingehaald. De draad rekte als elastiek, en toen hij strak boven de golven gespannen stond, gebood Kwaku Ananse zijn zoon om eroverheen te lopen, met de woorden (van Lichtveld):

‘Zoon van de spin, en zoon van Afrika,
ga onze zwarte broers en vrienden achterna.
Breng ze verlichting als de ketens knellen,
breng troost, door mijn verhalen te vertellen.’

Als Noni dit verhaal in Ghana vertelt wordt er instemmend geknikt: Jullie in Suriname zijn onze broers en zusters.

[p. 30]

Protestfunctie

De laatste twee regels van bovenstaand gedichtje geven het al aan: een belangrijke functie van de Anansesèm op de slavenplantages werd het brengen van troost en verlichting.

Op de plantages waren uitingen van eigen cultuur vaak verboden; verhalen vertellen kon echter gemakkelijk illegaal en onzichtbaar, gebeuren. Daarbij verdween de oorspronkelijke religieus/mythologische context en verminderde de aitiologische functie.

In plaats daarvan kregen vrij veel verhalen een protestfunctie: een veelal onderhuids protest tegen de onmenselijke toestanden op de plantages, tegen plantage-eigenaars en slavendrijvers. Een verschuivingsproces dat zich overigens, getuige het onderzoek dat Baart daarnaar verrichtte, op de Nederlandse Antillen sterker doorzette dan in Suriname^10..

10. Baart analyseerde 30 Papiamentse Nanzi-verhalen en 27 Anansesèm, zoals hij die aantrof bij de Britse cultureelantropoloog R.S. Rattray in diens Akan-Ashanti Folktales (Oxford, 1930). Daarnaast analyseerde hij 80 Surinaamse Anansi-tori's, opgetekend door de cultureel-antropologen M.J en F.S. Herskovits in 1936. Door te turven op een aantal functies (zoals amusement, aitiologische verklaring, didactisch element, mogelijkheid om onderhuidse protestgevoelens en maatschappijkritiek te uiten, en overdrijving tot in het karikaturale als weg tot abstractie) kwam hij tot onderstaande cijfers, die naar zijn zeggen met de nodige reserve beschouwd moeten worden.
Zo bevatten 15 van de 30 Antilliaanse Nanzi-verhalen uitingen van protestgevoelens tegen slechts 1 uit de 27 Anansesèm uit de bundel van Rattray:

	Ghana	Suriname	Ned. Antillen
Aitiologische functie	96%	38%	13%
Uiting protestgevoelens	3,7%	19%	50%

Tijger als aartsvijand van Nanzi/Anansi

In het Caraïbisch gebied heeft Nanzi/Anansi een vaste aartsvijand gekregen: de tijger, groot en gevaarlijk: Cha Tiger in het Papiamentu en Ba Tigri in het Sranan Tongo. Vaak komt het er in de kritische verhalen op neer dat Nanzi/Anansi zijn sterke vijanden of andere machtige tegenspelers, Tijger of de koning, in hun hemd zet, vanuit het idee wie niet sterk is moet slim zijn. Dat gebeurt bij voorbeeld in de

[p. 31]

verhalen Hoe Nanzi de tijger doodde, Hoe Nanzi de koning beetnam^11., Hoe Anansi de tijger het vrijen afleerde, Hoe Anansi afrekende met zijn schuldeisers^12. en in het prentenboek Anansi en Broer Tijger^13.. In de Ghanese verhalen komt geen tijger voor, wel een luipaard, Osebo, maar beslist niet als notoire aartsvijand van Kwaku Ananse.

Tijger is een blufferige patser die het meer van bruut geweld dan van hersens moet hebben. Het is niet moeilijk om zich voor te stellen dat die koning en Tijger in de slaventijd geïdentificeerd werden met plantage-eigenaars en opzichters. Zo kon je, door te vertellen hoe Anansi het heersende gezag en brute kracht te slim af was, kritiek leveren op je kwelgeesten en onderdrukkers. Stille kritiek, alleen te vatten door de goede verstaander die met drie oren luisterde. Maar niet alleen dat: met hun humor en hun stellingname voor de kleine man in zijn strijd om te overleven hielpen de Anansi-verhalen om de hoop op bevrijding levend te houden.

‘Je bent me deze keer te slim af geweest, kerel,’ zei Broer Tijger. ‘Maar pas op, Anansi, ik krijg je nog wel. Wacht maar af!’
uit: Anansi en broer tijger. Haarlem: Gottmer, 1991. Illustraties van Stephen von Mason.

11. zie Baart.

12. zie Lichtveld.

13. zie James de Sauza.

[p. 32]

Vertelpraktijk

In Suriname werden (worden?) de verhalen veelal door grootmoeders verteld, die op de kinderen pasten als de moeders werkten. Ook in dede-oso's, sterfhuizen, werden Anansi-tori verteld, vaak door beroepsvertellers, die allerlei hebbelijkheden van de overledene in hun verhaal verwerkten. Na een begrafenis werd er acht dagen gerouwd. Vooral in de laatste nacht, de aiti dé, werden de verhalen verteld, afgewisseld door liederen en gebeden. Dan gingen de koffie, de chocolade en de pindakoeken rond en er werd gegeten en gedronken tot de dag aanbrak, aldus Johan Ferrier^14.. Veel vertellers werkten samen met een piki-man, iemand uit het publiek met wie afgesproken wordt dat hij voortdurend reageert op de verteller met kreten, ontkenningen, aanmoedigingen als Vertel verder, man! of opmerkingen in de trant van Ik was er zelf bij! Een soort gangmaker dus^15..

Anansi maakte deel uit van het dagelijks leven. Als een kind bij voorbeeld loog tegen zijn moeder, kon zij zeggen: Je gaat géén Anansi fo me spelen, jo! Of als je been sliep en je kreeg er een prikkelend gevoel in was het: Ik heb Anansi aan me voet!

De verschillende situaties en talen op de eilanden en het vasteland vormden een vruchtbare bodem voor de Anansi-verhalen, zodat zich een enorm scala aan variaties kon ontwikkelen^16.. Maar nu is ook daar de rek eruit, lijkt het wel, en begint er eenzelfde proces van vergeten dat we ook in Ghana opmerkten. Het élan, de ontwikkelingsmogelijkheden van de verhalen lijken zich naar West-Europa te hebben verplaatst, in elk geval naar Nederland.

14. Johan Ferrier: Het grote Anansiboek, p. 7.

15. Zie Liesbeth Overtoom: ‘Ala soema sa dede, ma Anansi wansa tan’, over Ananse, Anansi en Nanzi. In: Leesgoed, december 1989, p. 211.

16. Zo gaat Liesbeth Overtoom in haar artikel kort in op verschillen tussen de Surinaamse Anansi- en Antilliaanse Nanzi-vertellingen.

Anansi in Nederland: identiteitsversterkende functie

In de Anansi-verhalen die de laatste vijftien jaar in Nederland verteld, gespeeld en gepubliceerd zijn, klinken alle genoemde functies van de

[p. 33]

verhalen nog door. In veel verhalen is de aitiologische functie te zien, in vele de protestfunctie en zonder uitzondering zijn ze ter lering en vermaak.

Bij de oversteek van het Caraibisch gebied naar West-Europa is er echter meer gebeurd dan een verschuiving van aitiologische functie naar protestfunctie. Er duikt een nieuwe functie op: de identiteitsversterkende functie. Anansi hoort hier bij de roots van de zwarte mens, die in de vreemde, soms vijandige omgeving die Nederland is, herontdekt worden.

Ook de uitingsvorm van de verhalen verandert: van mondeling naar veelal schriftelijk, en van een familie-aangelegenheid naar een publieke gebeurtenis^17..

uit: Anansi komt naar Nederland. Brede: De Geus, 1983. Illustratie van Ernest Hofwijks

17. zie De revival van het vertellen elders in dit nummer.

[p. 34]

uit: Anansi komt naar Nederland. Brede: De Geus, 1983. Illustratie van Ernest Hofwijks

[p. 35]

En weer passen de verhalen zich aan: couleur locale, flora en fauna worden steeds westerser. Auto's, taxichauffeurs, koelkasten, televisieshows, horloges, dollars, whisky, cola, klaverjassen, een muziekwinkel, het telefoonboek van New York... als een spons zuigen de Anansi-verhalen de westerse wereld gretig in zich op. En met flair. Zo staat in Anansi komt naar Nederland Anansi met koffertje en ijsmuts op aan een Amsterdamse gracht. In Anansi en de Botjesman wordt Anansi afgebeeld als een jongeman die met een trainingspak van Tijger een meisje aan het lachen maakt. En Wijnand Stomp liet in zijn meespeeltheaterstuk Ik, Anansi! de held per skateboard opkomen.

In een (niet vertaalde) Britse verhalenbundel treedt Anansi onder meer op als gewiekst zakenman, zoals uitgever van een krant. Verkiezingsfraude, malafide spirituele praktijken, het blijkt allemaal soepel te verwerken in deze Britse Anansi-verhalen^18..

Wijnand Stomp in Ik, Anansi! (foto Jean van Lingen)

18. David P. Makanlall: The further adventures of Brer Anansi, ill. Michael Jackson, Blackie and Son, London, 1980. In deze waarschijnlijk uit Brits Guyana afkomstige verhalen is niet de tijger de aartsvijand van Anansi, maar is het onafscheidelijke duo Brer Rabbit en Brer Bear dat. Voortdurend zijn zij eropuit om Anansi op zakengebied een poot uit te draaien, maar steeds is Anansi hen te slim af.

[p. 36]

In Nederlandse Anansi-boeken gaat Noni Lichtveld het verst met haar actualiseringen. Bij haar moet Anansi op de elektrische stoel voor zijn wandaden (waar hij zich als dradenspecialist natuurlijk uit weet te kletsen). En Akoeba, de vrouw van Anansi, heeft zich in Hoe Anansi op Tijger reed aangesloten bij de dames van de Emancipatiebeweging die in het Vrouwenhuis vergadert. Gerda Havertong nam dit in haar theaterprogramma met Anansiverhalen met smaak over en maakte het nog Hollandser door het Vrouwenhuis aan de Herengracht op te voeren.

Overigens lijkt de hausse in de belangstelling voor Anansi-verhalen na een opbloei in de jaren tachtig hier nu ook iets geluwd. De verhalen worden echter doorverteld, bijna altijd door (beroeps-)vertellers van Caraïbische afkomst, in buurthuizen en kleine theaters. De NOT wijdde er een schooltelevisie-uitzending aan en de verhalen worden veel in onderwijs en vormingsprocessen gebruikt.

Een probleem is, dat het complexe dubbelkarakter van Anansi daarbij door onwetendheid nogal eens geweld aangedaan wordt. Dan verwatert hij tot alleen maar een slimmerik, een deugniet, entertainer of een brave, verhalen vertellende toverspin^19., zoals ook wel met de figuur van Jan Klaassen gebeurde. Hij wordt te aardig, te zoet; de peper is eruit. En zonder peper, zonder angel is Anansi zichzelf niet meer.

Gelukkig is het regeneratievermogen van Anansi onbegrensd en verzet hij zich van nature tegen domesticatie en vertrutting. Zodat we kunnen concluderen dat bij al dat reizen over de oceaan, eerst met de slavenschepen mee naar het Caraïbisch gebied, en in de twintigste eeuw naar West-Europa, zijn ambivalente karakter onveranderd is gebleven. En dat terwijl de Anansi-verhalen een duidelijke functieverandering hebben ondergaan, en de schelm als een ware kameleon uiterlijk steeds de kleur heeft aangenomen van de samenleving waarin hij terechtkwam.

19. Dit gebeurt met name in Avonturen met Anansie de Spin. In mindere mate in Anansi komt naar Nederland en in Anansi en de Botjesman.