Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 8

[p. 10]

Gerda Havertong vertelt een Anansi-tori (in het Saramaccaans) in het paleis van de onderkoning der Ashanti's (Ghana, 1988; foto's Lieke van Duin). De toeschouwers kennen het verhaal, en verstaan sommige woorden, omdat het Saramaccaans ontleend is aan o.a. de Ghanese Akan-talen, waar onder het Twi van de Ashanti's.

[p. 11]

Alsof je in trance bent
Wat Gerda Havertong vertelde
Lieke van Duin

Al jarenlang vertelt Gerda Havertong, begeleid door Helen Gill op conga's en gitaar, Anansi-verhalen in Nederland. Ze doet dat gemiddeld twee keer per week voor allerlei publieksgroepen, van kindercrèches tot topambtenaren van WVC. En op allerlei plaatsen: scholen, buurthuizen, manifestaties (bij voorbeeld van Unicef of Amnesty), theaters, bedrijven, congressen en symposia. Daarbij stemt ze haar verhalen zoveel mogelijk af op de situatie waar ze optreedt, en daagt haar publiek uit om mee te doen.

‘Het waren vroeger in Suriname al verzetsverhalen, altijd met een licht moraliserend toontje. Ook voor mij zijn ze een uitlaatklep om zo links en rechts wat maatschappijkritische prikjes uit te delen. Dat vind ik leuk. Daarbij hou ik rekening met de situatie waarvoor we gevraagd worden, met de actualiteit van het moment. Zo traden we laatst op voor het Centrum voor Ontwikkelingssamenwerking, op een driedaagse conferentie over energie, een milieukritisch gegeven. Ik verzon er iets op aan de hand van het verhaal: Hoe de mensen ertoe kwamen om kip te eten. Daarin wil Anansi iemand plagen. Hij bedenkt een wedstrijd: wie het hoogst en het snelst in een boom kan komen.

Hij zoekt Kakkerlak en vraagt hem of die mee wil doen. Hij treft hem aan in een bierblikje, in een Fristi-blikje, in een colablikje. In straatafval dus. Kakkerlak wil wel, en Anansi denkt: mooi, dat ga ik winnen. Maar hij is vergeten dat Kakkerlak kan vliegen ... O, ik kan niet samenvatten, ik ben vertèller ... Afijn, ik verfrommel een bestaand verhaal dus naar het onderwerp van zo'n conferentie toe, al vind ik wel dat de oorspronkelijke plot herkenbaar moet blijven.

Zo heb ik voor elke situatie wel een verhaal in m'n hoofd.

Er zijn zoveel Anansi-tori, en ze zijn nog altijd zó kenmerkend voor het menselijk handelen, dat je altijd wel wat toepasselijks kunt vinden. De mens is niet zo erg veranderd; alles waar we ons hier en nu

[p. 12]

druk over maken, bestond vroeger in Afrika ook al. Kijk maar naar het verhaal Hoe de Dood in het leven kwam. Daarin wordt gewaarschuwd dat je niet te veel hout uit het bos moet nemen, want dan raakt het bos op. Maar ja, Anansi doet het toch. En dan, diep in het bos, komt hij de Dood tegen...En zo kun je Anansi rijdt op Tijger als basis nemen als je wilt laten zien hoe ook nu mensen elkaar benadelen. Overigens doe ik dat niet altijd, dat rekening houden met de actualiteit. Ik vertel de oude verhalen ook wel pur sang, gewoon als amusement, voor kinderen bijvoorbeeld.’

‘Ik kan altijd met Anansi-tori uit de voeten, en vind het heerlijk om te zingen. Met die conga's en gitaar erbij is het een ideale formule. Helen is onmisbaar voor mij, ik neem geen optreden aan als zij niet kan. Ze volgt de vertelling op de voet en voelt feilloos aan wanneer er muziek moet komen. Daar hebben we geen afspraak over, dat ligt niet vast. Het is nog nooit voorgekomen dat ze te vroeg of te laat haar gitaar pakte.’

‘Een decor heb ik niet. Ik speel naturel. Alleen draag ik wel altijd authentieke Surinaamse klederdracht, de koto, tijdens optredens. Dat is een ode aan alle grootmoeders die nog op deze manier rondlopen. Want het is níet eenvoudig, al die lagen die je over elkaar heen aantrekt!

Die kleren geven een andere ambiance. Mijn zusjes zeggen: “Gerda, als je vertelt is het net alsof je in trance bent”. Ik vind het heerlijk. Het is ontspanning voor me. Al zou ik er niets meer mee verdienen, dan zou ik er toch mee doorgaan.’

‘M'n eerste Anansi-tori hoorde ik vroeger van mijn grootmoeder. Op de plantage, een dorp in het binnenland aan een rivier, waar ik in de vakantie logeerde met nichtjes en neefjes.

Ze vertelde in de schemering. We waren gebaad en hoefden nog niet naar bed. We zaten op de veranda, met zo'n rookpot tegen de muggen. Het licht scheen vanuit het huis naar buiten. Ik zag alleen het silhouet van mijn grootmoeder, en hoorde haar stem. Het werd snel donkerder. Het wit van haar ogen en tanden fonkelde. Als Anansi lachte, “ha-ha-hááá!”, ging die mond wijd open.

We zongen mee of je had een lied in gedachten en dat zette je in. Dat was nooit een willekeurig lied, het had altijd te maken met wat ze te vertellen had. Vroeger leerde je zóveel liedjes, je had er zoveel in je hoofd, er was altijd wel iets toepasselijks bij. Het kwam wel voor

[p. 13]

dat een nichtje en neefje tegelijk een verschillend lied begonnen te zingen. Dan kregen we ruzie: “Ik was eerst! Nee ik!” En mijn grootmoeder riep dan: “Iedereen mond dicht! Ik zing ze, om de beurt!” Dan móchten we niet meer zingen. En dat terwijl je het zo graag zélf wilde doen.’

‘Het publiek in Nederland en Suriname, dat is een verschil van hemel en aarde. Hier vertel ik bijna alleen voor een Nederlands publiek. Er is wel hilariteit, maar als je niets doet om je publiek bij het verhaal te betrekken zullen de mensen alleen lachen. Dat vind ik niet genoeg. Ik wil ze aan het wérk hebben. Bij kinderen is dat niet moeilijk. Maar volwassenen moet je meer geven, die hebben meer gêne. Die zijn echt een uitdaging voor me. Vroeger in Suriname onderbrak het publiek de verteller met anekdotes, interpretaties en liedjes. Dat deden wij als kinderen ook. Bij voorbeeld in het verhaal dat Anansi Paddestoel tegenkomt in het bos. Springt iemand uit het publiek op, van: “Hé, Paddestoel! Die zag ik gisteren nog, die was op weg naar de Maharadja”. Enzovoorts. Na zo'n tussenverhaal volgde een lied waarna de hoofdverteller de draad van zijn eigen verhaal weer opnam.

Zover krijg je hier niemand. Het publiek wacht geheel en al op jou. Niemand interrumpeert en interpreteert ons hier. Daarom ben ik muziek als onderbreking gaan gebruiken. Ik leer mijn publiek een liedje, altijd in Sranan Tongo. Dat mogen ze dan gaan zingen zodra ze in het verhaal iets herkennen uit dat lied.

Zo hoort bij het verhaal De koning is zijn horloge kwijt ook een lied: Konoe oloisi lasi (De koning is zijn horloge kwijt). Ik maakte daarvan Lubbers oloisi lasi. Dat deed ik tijdens de verkiezingen, dit voorjaar. Als Anansi daarin bijvoorbeeld zegt: “Ik moet zorgen dat ik voorzitter word van die Europese Bedoening, want dan hou ik de zaakjes hier beter in de smiezen” klinkt er meteen: Lubbers oloisi lasi. Op die manier willen ze tussendoor wel iets zingen. Maar zelf een intermezzo-verhaal vertellen? Nee!

Ik deed kort geleden een workshop in een buurthuis, met dertig mensen. Ik zei: “Ik vertel een verhaal. Als je iets hoort wat een associatie bij je oproept, dan onderbreek je me. Dan kijken we wat daar voor een tussenverhaal uit voortvloeit.” Maar niks hoor, ze durfden niet. Die passieve houding is meer vertrouwd. Toch ga ik hiermee dóór, en binnenkort heb ik nog een verrassing voor het publiek in petto! Er moet altijd worden meegedaan bij mij, al zitten er ministers voor m'n neus. Als ze het niet doen ga ik ribben breken!’