Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 8

[p. 33]

Recenseren is een kunst
Lieke van Duin

Het recenseren van kunst wordt nogal eens beschouwd als een bijbaantje van mensen die te licht bevonden zijn om zelf kunstenaar te worden, en hun rancune daarover uiten in zure-druivenstukjes over het werk van anderen.

In De kunst van het recenseren van kunst rekent Wam de Moor, behalve recensent ook docent Algemene Literatuurwetenschappen aan de Universiteit van Nijmegen, voor eens en voor altijd af met deze cliché-opvatting. De kunst van het recenseren van kunst is een veelzijdig studieboek, niet ontstaan vanachter de schrijftafel, maar vanuit De Moors cursusgroepen met studenten, die hij aan de hand van een beoordelingsmodel kunstrecensies laat beoordelen en zelf laat schrijven. Door die combinatie van theorie en praktijk paart het boek de degelijkheid van een inleiding in de kunstkritiek aan de levendigheid en veelvormigheid van een reader.

Het boek is echter niet alleen interessant voor beginnende kunstcritici. Ook voor mensen die - ooit vanuit hun studie in het diepe gesprongen - al langer in het vak zitten geeft het verfrissend veel stof tot bezinning op eigen werkwijze, criteria en wie weet op vastgeroeste vanzelfsprekendheden.

Een kunst op zich

Voor Wam de Moor is het recenseren van kunst een vak op zich, sterker: een kunst op zich. Maar aanvullend op de titel behandelt hij kunstkritiek niet alleen als een kunst, maar ook als een kunde, die aan te leren is door af te kijken.

Kunstkritiek moet volgens De Moor doen twijfelen, doen nadenken. Refererend aan de literaire criticus Ter Braak beschouwt hij kunstkritiek als kijken en onder woorden brengen van wat wij zien op een wijze die recht doet aan onze eigen persoonlijkheid en aan het voorwerp van onze beschouwing.

[p. 34]

Kunstkritiek is dus per definitie subjectief, hetgeen De Moor onderstreept door bij de leesteksten achterin een essay van Simon Vestdijk op te nemen - wel oud, maar niet verouderd - over de psychologie van de criticus, waarin deze een negental psychologische typen van critici onderscheidt. Naast het bovengenoemde wraakzuchtige type ziet hij bijvoorbeeld welwillende, zwaarwichtige, bescheiden en vermoeide types om zich heen, maar de meest interessante is volgens Vestdijk natuurlijk de zelf scheppende criticus.

Centraal in De Moors betoog staat zijn beoordelingsmodel voor kunstrecensies, met als criteria: opbouw, stijl, inhoud, relevantie, identificatie, oordeel, adstructie en articulatie.

De laatste drie criteria acht hij cruciaal, want daardoor onderscheidt de recensie zich van andere journalistieke genres en van de kunstwetenschap: de recensent dient een oordeel te geven, dat oordeel te beargumenteren en helder en eenduidig op te schrijven. Opvallend is dat hij het plaatsen van het kunstwerk in z'n artistieke context niet expliciet als beoordelingscriterium noemt, maar dat elders in het boek wel belangrijk blijkt te vinden. Het beoordelingsmodel functioneert tegelijkertijd als een werkmodel voor eventuele eigen recensies van de lezer.

Vervolgens geeft De Moor een korte historische inleiding in vijf soorten kunstkritiek: de beeldende-kunstkritiek, de literatuur-, film-, muziek- en theaterkritiek met hun ontwikkelingen, benaderingswijzen, uitgangspunten, tijdschriften en discussies. Dat alles ruimschoots geillustreerd met recensies uit vooral dagbladen, en uitspraken en essayfragmenten van kunstenaars en critici. Van elke soort kritiek geeft hij het specifieke aan. Zo is de beeldende-kunstkritiek momenteel het meest discutabel omdat alle mogelijke stijlen en richtingen door elkaar worden gehanteerd, is literatuurkritiek de enige waar citeren ter adstructie mogelijk is, en heeft de muziekrecensent daartoe de minste mogelijkheden.

De opgenomen dagbladrecensies worden steeds helder geanalyseerd volgens het beoordelingsmodel. De grote verdienste van de schrijver is dat hij dit toch zo subjectieve beoordelen niet dwingend oplegt, maar steeds zó weet te brengen dat de lezer genoeg ruimte wordt gelaten om het niet met hem eens te zijn. Steeds legt de schrijver/docent, vooral in zijn opdrachten, de nadruk op persoonlijke standpuntbepaling, eigen affiniteit bij de lezer/student.

[p. 35]

Schriftelijke cursus

Ook de praktijk van het schrijven voor een krant komt aan de orde, compleet met beperkingen als deadlines en te weinig tijd om het goed te doen.

Daarmee is De kunst van het recenseren van kunst een heel praktische en complete schriftelijke cursus geworden. Het boek vult een gat in de markt, want een officiële opleiding tot kunstrecensent bestaat (nog) niet. Het schoolse van de opzet stoort niet omdat men de opdrachten, deels door studenten uitgewerkt, voor lief kan nemen zonder de rode draad van de ‘cursus’ kwijt te raken.

Een oriëntatie in kunst voor kinderen is buiten beschouwing gebleven. Maar men kan stellen dat een beoordelingsmodel voor recensies als dat van De Moor onverkort geldt voor recensies over jeugdliteratuur, jeugdtheater, kinderfilms, enzovoort. De jeugdliteratuurkritiek komt geheel niet aan de orde.

Met één te analyseren recensie over Nederlandse jeugdliteratuur of jeugdtheater, toch toonaangevend in Europa, had de schrijver dit kunnen aantonen. Hoe dan ook: De kunst van het recenseren van kunst is ook voor de recensent van jeugdliteratuur van belang. Hoe staat die in de aloude ‘vorm of vent’-discussie? Gaat het je om voorlichting of literatuurkritiek, om een persoonlijke benadering of een structurele analyse? Probeer je de lezer te overtuigen door argumenten of door een krachtig gearticuleerd oordeel? Welke argumenten hanteer je bij voorkeur - esthetische, morele, emotionele - en waarom? Wat kies je om te recenseren: ‘het beste werk’ of persoonlijke voorkeur? Laat je alle genres aan bod komen, inclusief detectives, prentenboeken en poëzie? Zwicht je gemakkelijk voor stokpaardjes?

Het boek dwingt de recensent tot het stellen van dergelijke vragen. Eindelijk eens een degelijke gereedschapskist om je eigen recensiepraktijk een revisiebeurt te geven.