Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 8

[p. 90]

De prinses op de planken
Judith Eiselin

Op zeventien december beklommen twee kibbelende zusters het podium van de Haagse Jan Campertstichting om er opnieuw een bekroning voor hun veelgeprezen boek De prinses van de moestuin in ontvangst te nemen, de Nienke van Hichtumprijs. Wij voeren samen een constante strijd tegen het gewone, zei Margriet Heijmans. Dit ongewone boek noemde zij ‘haast een filmscenario.’ Maar zou het verhaal van Lutje Matte en Hanna zich ook op de planken kunnen afspelen? Kan de oversteek van boek naar toneel gewaagd en genomen worden?

Regisseuse Anny van Hoof en toneelschrijfster Pauline Mol (cursieve teksten), verbonden als artistiek leidster aan jeugdtheater Artemis in Den Bosch, bleken zich deze vraag al eens gesteld te hebben.

Anny: Ik las over het boek toen het uitkwam. Het sprak me aan, ik was net met het thema doodgaan, afscheid nemen en verandering bezig.

Pauline: Anny kwam ermee. Ze wou heel graag en vond Artemis er de plaats voor. Ze bracht echt iets over toen ze ervan vertelde, dus ging ik mij er als schrijfster in verdiepen. Ik kwam er op uit dat je je moet concentreren op het thema en de beelden, want ik vond in de tekst heel weinig dat mij theater doet verbeelden. Voor het ombouwen tot een toneeltekst zou je een heel eind van het boek af moeten gaan. Ik vind het noodzakelijk dit soort verhalen aan kinderen te vertellen. Ze gaan over wezenlijke dingen, waar ieder mens mee te maken krijgt. Wat dat betreft begrijp ik Anny heel goed.

Een theaterstuk, heel simpel gezegd, staat of valt bij het conflict. Je kunt ook kiezen voor een echt bewegingsstuk. Want de verandering, de beweging van de wereld van Lutje Matte, het huis, naar de wereld van Hanna, de moestuin, is erg belangrijk. In het boek zijn beeld en

[p. 91]

taal niet één. Het beeld vertelt een verhaal en de tekst verschillende verhaaltjes; voor het toneel moet dit bij elkaar gebracht worden.

Het is de vraag wat je op het toneel met het ontwikkelingsproces van Hanna en Lutje Matte kan doen. Misschien zou je eerst een choreografie of muzikale lijn moeten ontwikkelen om van daaruit te bekijken welke dialoog dat ondersteunt. Op toneel is het beeld, de beweging, de muzikaliteit belangrijker dan de tekst.

Toneel moet iets toevoegen zodat je je kunt afvragen: Wat geeft dit méér dan alleen het boek? Het boek is heel troostrijk. Het idee is zó rijk: Dood is maar een woord. Dat is heel liefdevol. In een theaterstuk zou dat moeten worden gehandhaafd. Er moet op het toneel iets gebeuren tussen die mensen, tussen Lutje Matte, vader en Hanna. Niet alleen in afzonderlijke werelden, er moet duidelijk iets aan de hand zijn tussen hen.

De kindertjes moeten hun eigen weg gaan met het verdriet, door er in te gaan, niet door zich af te sluiten. Dat is de kern. De verbeelding van de twee werelden in de illustraties, die kleuren, dat vind ik geweldig, prachtig.
Maar ik ben niet zo dol van de tekst. Het verhaal is mij te ingewikkeld. Iedere bladzijde vraagt zo iets totaal anders van me. Een goed verhaal is complex, daar ben ik wel van overtuigd, maar de kunst is toch...Als ik theater maak of schrijf zoek ik door totdat het niet meer ingewikkeld is. Wel gecompliceerd, want dat is het leven ook, maar toch eenvoudig. De tekst blijft voor mij nog teveel in de constructie van al die lagen. Het feit dat Lutje Matte het meisje in de tuin, of de schimmen die hij daarvan ziet voor de prinses houdt en niet voor zijn zus en dat hij fantaseert dat Hanna in het bos woont, daar heb ik moeite mee. Dat vind ik niet overtuigend, ik vind het zo bedacht, onlogisch, ook voor een kind.

Dat Hanna door Lutje Matte aangezien wordt voor de prinses zou op het toneel ook zo kunnen zijn. Of Hanna de prinses is moet in het midden blijven, zodat je meegaat in de gedachten van Lutje: ‘Jezus, d'r zit een prinses in de moestuin... Het is die prinses met die nageltjes!’ Zijn verbazing, van: ‘Wááát ben jij die prinses’ moet in stand blijven. Voor hem is Hanna echt ver weg. Je kunt op het toneel van alles met het sprookje doen.

[p. 92]

Lutje is een zesjarig jongetje dat een moeilijk verhaal leest. In het boek accepteer je het wel: een kind met een veel te volwassen verhaal. Maar een acteur als jongetje van zes is iets totaal anders. Je verbindt het sprookje toch snel met de volwassene achter het kind. De pracht van Lutje Matte met die eenvoudige pennestreken en dat snoetje, dat moet je helemaal gaan vertalen. Dat lijkt me wel spannend om aan acteurs te geven.

De acteurs moeten niet echt kinderen gaan spelen. Dat is vaak genant. De situatie zegt al genoeg: Het zíjn gewoon kinderen. De vraag is alleen: hoé doe je dat zo geloofwaardig mogelijk. Natuurlijk kun je altijd gebruik maken van, of steunen op de prachtige tekeningen uit het boek. In de wereld van Lutje Matte zijn de meubels misschien groter. Dat lijkt me erg leuk. Als het maar goed en geloofwaardig is, en niet kinderachtig.

De kinderen worden begeleid door de stem van de moeder. Dat biedt troost. De stem is er constant, ergens overheen. In haar spulletjes, in haar moestuin, in de gedachten van de kinderen, in de wolken. Die stem zou er op toneel sowieso moeten zijn. Daar zijn verschillende manieren voor. Het moet het midden houden tussen ‘speelt zich dat nou af in de hoofden van die kinderen of is het écht?’ Maar het blijft de stem van de moeder. Het mooie is dat Hanna, als ze sterk genoeg is, zegt: ‘Ga maar weg, ik hoef je stem niet meer te horen, nou kan ik het wel alleen...’

Ik houd erg van dit soort dingen. In de literatuur en op het toneel fungeren zij als een soort ‘openers’ voor de lezer of de kijker. Maar in dit geval moet je kiezen: van wie is die stem? Je kunt die dubbelheid niet laten bestaan. Het mooiste zou zijn als de stem uit de meubels kwam, uit de piano...maar dat is technisch onmogelijk. Hieruit blijkt weer hoezeer het een boek is, gemaakt met de middelen van een boek.
De prinses van de moestuin heeft een mooi einde. Het boek is een stukje uit een levensloop. Mensen maken dingen door en verrijken en verdiepen zichzelf, of ze vernauwen en verstarren. Dan is de keuze uiteindelijk: ga ik het aan of laat ik het liggen?
De kinderen kiezen. Zij gaan verder door terug te gaan in de omgeving van de herinneringen aan de moeder. Zij dwingen, inspireren, helpen of brengen de vader ook tot een keuze. De dood, de stem, de schaduwen van de moeder hebben een plaats gekregen

[p. 93]

in hun leven, terwijl ze daarvoor geen plaats hadden. Zij worden niet totaal anders, maar er is iets gebeurd dat ze nooit meer vergeten.

De vader groeit niet echt. Hij is een soort kameleon in zijn omgeving, hij is bijna onzichtbaar. Aan het einde wordt hij weggeblazen, hij gaat niet uit eigen beweging. Of hij verandert blijft in het midden. Ik zou nooit zeggen ‘Hé, die vent is veranderd, nou komt alles goed’. Het is een open einde. De vader en Lutje Matte zijn allebei een beetje sullig, gewoon. De oversteek van Lutje is terloops, de vader overkomt het zomaar.

Eerst is hij niet veel meer dan een hoed tussen de papieren. Dat is zijn antwoord op de situatie dat zijn vrouw er niet meer is.
Dit zou een aanknopingspunt kunnen zijn er een vol personage van te maken. Als ik theater schrijf of maak hecht ik er aan dat iedere acteur een betekenisvolle partij heeft in het stuk. Er moet wel een zekere rijkdom aan een rol zitten...Een acteur aan de rand van een stuk, daar heb ik moeite mee.

In eerste instantie zou de bewerker dus heel goed naar de plaatjes moeten kijken. De sfeer van de illustraties zou in het decor bewaard moeten blijven. Eventueel zou je kunnen denken aan een draaitoneel: zoefff...de wereld van Lutje Matte, zoefff de wereld van Hanna...Of dat uiteindelijk ook mijn keuze zou zijn, weet ik nog niet. Uit de tekst zouden de waardevolle dingen, de spaarzame dialogen misschien, gehandhaafd kunnen worden.

Je bent als bewerker veel verplicht aan een mooi werk en je moet je wel tien keer bedenken: Doe ik het boek niet tekort? Ieder verhaal vraagt om een eigen manier van vertellen. Materiaal is materiaal, je moet het werk kunnen gebruiken, er je eigen weg mee gaan. Maar je kan natuurlijk niet zomaar door iemands boek stampen. De zoektocht naar hoe je dit verhaal op toneel moet vertellen zou lang zijn, en vol barrières. De toon van een boek moet verstaan en omgezet worden. Voor mij hoeft het decor niet per se op de tekeningen te lijken, maar dat kan wel. Als bewerker moet je met zo'n boek op reis willen gaan, erin door willen dringen, het binnenste buiten keren, ermee willen leven een tijd lang. Dat heb ik niet zo bij dit boek.

[p. 94]

Je zou een grote zaal moeten hebben, een gymzaal bijvoorbeeld, met een lang podium, aan de ene kant Hanna en aan de andere Lutje Matte. De afstand ertussen is belangrijk: het is een lange weg om tot een nieuw thuis te komen. Maar dan nog zijn er problemen, die muur bijvoorbeeld. Ik ben niet zo voor een draaitoneel, want dan is die afstand weg.
Op het beeldvlak begrijp ik Anny heel goed. Het boek vervult haar met liefde en inspiratie. Daardoor lukt het haar op een dag zeker het boek tot theater te maken. Er is een manier Maar voor mij ontbreekt er een soort klaarheid.

Het plan zit steeds in mijn hoofd, ik zou het echt heel graag doen. Maar niet met twee regisseurs. Er zijn al twee schrijfsters, twee tekenaressen, maar bij het bewerken voor toneel moet je het doen met één kapitein op het schip!

Ik kan het zelf niet schrijven, bovendien is het gevaarlijk je eigen stuk te regisseren. Je zit dan zo dicht op de tekst. Met een tekst van een ander kun je iets doen, er iets aan toevoegen. Het einde moet zeker open zijn. Dat je denkt: ‘God, Jezus Christus hoe zou dit verder gaan?’, en dat je buurman dan zegt: ‘Mwoah.., dat gaat héél goed’ en de buurvrouw: ‘Nee ben je gek, dat gaat hardstikke fout!’ Zet er dus maar in: Schrijver Gezocht!