Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 8

[p. 35]

De zeven vadertjes van Pija Lindenbaum
Selma Niewold

Vaders. In de jeugdliteratuur zijn ze vaak afwezig. Net als in het echte leven worden vaders meer in beslag genomen door zaken die zich buitenshuis afspelen en die niets te maken hebben met de belevenissen van jonge helden en heldinnen. Natuurlijk, de laatste twintig jaar is er wel iets veranderd en kun je af en toe lezen hoe een vader de afwas doet en meer deelneemt aan het huiselijke leven.

In de boeken over Madelief van Guus Kuijer is helemaal geen spoor te bekennen van een vader. Madelief maakt daar nooit een echt probleem van, zij vindt het wel gezellig met haar moeder. Een enkele keer is de vader wèl prominent aanwezig. In de tegenhanger van de Madelief-boeken, de serie over Olaf van Rindert Kromhout, zien we een roldoorbrekende vader aan het werk. Hij doet de was, zorgt voor het kind en gaat met Olaf naar een kinderverjaardag. De meeste vaders spelen echter slechts een rol op de achtergrond. En nergens ben ik een boek tegengekomen waarin een kind maar liefst zeven vaders had.

De zeven vadertjes van Pija Lindenbaum is niet alleen een uitzonderlijk boek vanwege het grote aantal vaders. Else-Marie vertelt in dit prentenboek haar eigen verhaal. Dat is ook heel bijzonder, want er zijn niet zoveel boeken voor de leeftijdsgroep tussen zes en negen jaar in de eerste persoon geschreven.

Bregje Boonstra noemt in haar bespreking van 21 juni 1991 in NRC Handelsblad De zeven vadertjes niet meer dan een uitgewerkte grap. In haar overigens enthousiaste recensie schrijft zij: Zo Lindenbaum al een bedoeling mocht hebben, dan wil ze misschien laten zien dat moeders als rotsen in de branding het leven bestieren, maar dat je met vaders - hoe klein ook - iets kunt beleven.

Boonstra stipt in haar bespreking even aan dat Else-Marie zich zorgen maakt over wat andere kinderen die allemaal één vader hebben zullen zeggen, wanneer ze haar zeven vaders ontmoeten. Terwijl dit volgens mij het grondthema van het boek is gaat zij daar snel aan voorbij. Kinderen kunnen zich enorm schamen voor hun ouders. Ook al houden ze nog zoveel van ze, op het moment dat ze

[p. 36]

vriendjes of vriendinnetjes kunnen tegenkomen ontstaat de angst dat ze uit de toon vallen. Moeder mag thuis zo hard lachen als ze wil, maar vinden anderen dat niet wat overdreven? Die neus hoort natuurlijk wel bij vader, maar vergeleken bij de neuzen van andere vaders is deze wel gigantisch. Else-Marie vindt het gewoon dat zij zeven, klein uitgevallen, vaders heeft, maar het wijkt wel af van wat regel is en dat veroorzaakt angst voor de reactie van de buitenwereld.

Een spekkie uit Leerdam

De zeven vadertjes begint met een uitleg over hoe het er gewoonlijk bij Else-Marie thuis aan toegaat, wanneer haar vadertjes op donderdagavond thuiskomen. Haar zeven vadertjes reizen van maandagochtend tot donderdag door het land om autotelefoons te verkopen. Vrijdag is hun kantoordag.

Soms brengen de vadertjes een cadeautje voor Else-Marie mee uit de plaatsen die ze bezocht hebben, bij voorbeeld een spekkie uit Leerdam. Vaak zijn ze te moe om op donderdagavond met Else-Marie te spelen. Ze willen rustig zitten, of ze moeten hun paperassen nog ordenen. Hun dochter helpt hen door gaatjes te maken in de papieren.

De tekeningen in De zeven vadertjes zijn absoluut onmisbaar. Zij dikken elementen uit de tekst aan of geven extra informatie. In de tekst lees je wel dat de vadertjes meestal niet meer met Else-Marie willen spelen, maar de prent die erbij staat afgebeeld laat heel duidelijk naar voren komen hoe sneu dat voor Else-Marie is. Hoopvol staat zij klaar met haar monopoly-spel. Op de bank verschuilen zich zeven vadertjes achter één grote krant. Je ziet alleen hun veertien beentjes er onderuit steken. Op de tafel staan zeven dampende kopjes koffie. Het is zonneklaar dat Else-Marie haar spel beter weer kan opbergen.

Het interieur van deze kamer is knus en burgerlijk. Op de met groen bloemetjesbehang beplakte wand hangt onder andere een trouwfoto, waarop een grote vrouw met bruidssluier te zien is, omringd door zeven keurig aangeklede mannetjes.

Om acht uur zijn de vadertjes onverbiddelijk: Else-Marie moet naar bed. Natuurlijk is zij het daar niet mee eens, maar als ze snel gaat, lezen haar vaders nog even voor.

Op de grote prent kun je zien hoe dat in zijn werk gaat: Je kijkt een beetje schuin, van bovenaf op het bed neer, waar aan het hoofdeinde

[p. 37]

zeven mannetjes zitten. Ze hebben ‘vrijetijdskleding’ aan, dat wil zeggen ze dragen geen overhemd maar een shirt met daar overheen een grijs vest. In de slobberige bruine broeken die ze aanhebben zullen ze zeker niet hun klanten bezoeken of naar kantoor gaan. Else-Marie ligt languit in het midden, zij houdt het boek De kleine prins vast. Twee vaders zitten ernstig met elkaar te praten. Eén poetst zijn bril schoon en een ander inspecteert zijn nagels. De vijfde krabt zich achter het oor, van de vader die naast hem zit vallen de ogen bijna dicht. Eén vader leest voor. Naast het bed staat een tafeltje, daarop staat het paardje dat ze uit Stadskanaal hebben meegebracht. Vergelijk je de afmeting van het paardje met de lengte van de vaders, dan zie je direct dat zij veel van Else-Marie moeten houden: het moet ze grote inspanning hebben gekost om het cadeau, dat half zo hoog is als zijzelf, voor haar mee te nemen.

De milde humor waarmee Else-Marie over het voorlees-ritueel vertelt, toont dat zij ook veel om haar vaders geeft: Ze lezen om de beurt een stukje, maar ze kunnen nooit onthouden wie z'n beurt het is. Soms hoor ik een zacht gesnurk, dan is er een pappa in slaap gevallen. Ik moet hem een duwtje geven, als het zijn beurt is en dan weet hij helemaal niet waar we gebleven zijn. Als het verhaaltje uit is, slaap ik soms al. Want voordat we bij het einde zijn, ben ik al doodmoe van het luisteren. Dan hoor ik mijn pappa's alleen nog maar om mij heen zoemen.

Met deze beschrijving van huiselijk geluk sluit Else-Marie het eerste deel van haar verhaal af. In het volgende gedeelte haalt ze herinneringen op aan een dag, toen zij nog maar zes en een half was.

Ze komen me halen

Het begint als een heel gewone dag. Else-Marie heeft zoals gewoonlijk moeite met opstaan. Als ik niet zo verschrikkelijk nodig moest plassen, zou ik doen of ik nog sliep. Terwijl zij zich in de badkamer verschanst, staan haar vaders mopperend in de rij voor de deur. Ze zien er in hun streepjespyama's bepaald niet uitgeslapen uit. Grote blauwe wallen tekenen zich af onder hun ogen.

Het kijkje in de badkamer, dat een tekening ons verleent, laat zien dat Pija Lindenbaum tot in de kleinste details rekening houdt met de aanwezigheid van zeven vaders. Naast de twee grote tandenborstels hangt een rekje waarin zeven kleinere borsteltjes steken. In een grote emmer met sop staan veertien sokken in de week.

[p. 38]

Aan de ontbijttafel zie je de vaders opknappen, de wallen onder hun ogen zijn bijna verdwenen. Op hoge krukken gezeten nuttigen ze een ontbijt. Je ziet Else-Maries moeder hier voor het eerst helemaal in beeld: een forse vrouw. Zij leest onder het eten de krant. En dan doet zij de mededeling dat zij langer moet werken en dat daarom de vaders Else-Marie van het clubhuis zullen halen.

Onmiddellijk slaat de schrik het meisje om het hart. Wat moet dat worden?! Ze hebben mij nog nooit afgehaald! Andere kinderen hebben één vader. Een grote.

Else-Marie doet al het mogelijke om te laten zien dat zij groot genoeg is om alleen naar huis te komen. De schaamte slaat toe. Else-Marie wordt plotseling geconfronteerd met het anders zijn van haar vaders. Nu is alles wat zij doen in haar ogen verkeerd. Bij het opmaken van het bed zingen ze een liedje en hebben dolle pret terwijl zij in hun streepjespyama's op en neer springen. Hun slofjes schieten door de slaapkamer. Moeder probeert onverstoorbaar het dekbed recht te leggen. Op een andere dag zou Else-Marie waarschijnlijk mee gedaan hebben met het dolle spel van haar vaders, maar nu denkt ze: Ik snap niet dat vaders zo kinderachtig kunnen zijn. Als iemand ze zo eens zag!

Het zit haar beslist niet mee vandaag, de ritssluiting van haar rode broek begeeft het en ze moet haar bruine broek aan, waar ze een hekel aan heeft. De vaders krijgen opeens haast. Bij de deur neemt moeder afscheid. Zij buigt zich naar al haar mannen voorover en geeft ze een kus. Zeven heren in krijtjespakken, met beige regenjassen aan en gleufhoeden op, zijn met hun aktentassen in de hand helemaal klaar voor hun kantoordag. In niets lijken deze burgermannetjes meer op de vrolijk springende vaders uit de slaapkamer. Moeder heeft op de deur, op ooghoogte van haar echtgenoten, een briefje geplakt: N.B Else-Marie halen! Else-Marie probeert ondertussen te zien hoe de bruine broek van achteren zit: net een aardappelzak.

Dromen vol ellende

Moeder brengt haar dochter naar school. Nu begint de ellende voor Else-Marie pas goed. Onderweg in de bus heeft zij haar eerste angstvisioen. Ze ziet de grote witte hond (een bul-terriër) van Gudrun buiten lopen, een hond die jaagt op alles wat klein is en beweegt. In gedachten ziet zij hoe de hond haar arme vaders in een boom jaagt.

[p. 39]

[p. 40]

Voor de tekening heeft Pija Lindenbaum een laag gezichtspunt genomen, vanwaaruit de boom schuin naar achteren helt; de hond op de voorgrond krijgt hierdoor enorme proporties en ziet er ondanks zijn kwispelende staart angstaanjagend uit.

De dagdromen van Else-Marie zijn in de tekst te herkennen doordat de regels cursief gedrukt zijn. De tekeningen, waarop haar angsten in beeld zijn gebracht, hebben een bruingrijze kleur en zijn daardoor duidelijk van de werkelijkheid gescheiden.

Op school kan Else-Marie haar gedachten niet bij de les houden. Rekenen, schrijven en tekenen, niets wil lukken. Op deze twee bladzijden wisselen tekst en tekeningen elkaar af. Je ziet het vel met mislukte letters en vlekken, het potloodje ernaast; de som: twee plus vijf aardappelen (die samen zeven vadertjes maken volgens Else-Marie en die je dan ook op wolkjes over de bladzijden ziet zweven) en de worst die Else-Marie heeft getekend (volgens de juffrouw is dat een mooi nijlpaard).

De angstdromen stoppen niet, wanneer Else-Marie in het clubhuis is, ze worden erger. Terwijl ze vadertje en moedertje speelt komt een verschrikkelijke gedachte in haar hoofd op: Stel je voor dat de kinderen met mijn pappa's gaan spelen, ook al zeggen mijn pappa's dat ze haast hebben. Misschien hebben de kinderen wel een hekel aan de strenge stemmen van mijn pappa's. En dan zeggen ze: Kom, lieve kleine mannetjes niet zeuren.

In de tekst valt deze droom nog mee, maar de illustratie laat zien dat dat spelen echt een schrikbeeld is: De kinderen kleden de vadertjes uit, doen ze jurkjes aan en leggen ze in een poppewagen. Als een vader niet wil wordt hij achterna gezeten.

Else-Marie voelt zich ziek van ellende. Ze mag in de kamer van de leiding omdat ze wat bleek ziet. Liggend op de bank bekijkt ze de kamer en ziet De kleine schoorsteenveger liggen, het boek waaruit iedere dag wordt voorgelezen. Ze vindt dat zo'n zielig verhaal, dat ze elke keer een brok in haar keel krijgt. Denkend aan dit boek vergeet Else-Marie haar vaders.

Pija Lindenbaum heeft voor de tekening weer een ander gezichtspunt betrokken, we kijken van bovenaf in de kamer. Else-Marie zien we op de bank tevreden kijkend naar een poster met moderne kunst.

Het, inmiddels in slaap gevallen, meisje schrikt op uit een nachtmerrie: de leidster die voorleest uit De kleine schoorsteenveger heeft haar stevige achterwerk laten neerkomen op de vadertjes, die op haar

[p. 41]

stoel zijn gaan zitten. Ook deze droom heeft zijn neerslag gekregen in een tekening, zij het dat het formaat aanzienlijk verschilt van dat van de andere prenten.

Vogels

Wanneer Else-Marie de kamer uitrent, ontdekt ze dat het gevreesde moment is aangebroken. Haar vaders zijn aangekomen. Ze wil zo snel mogelijk weg. Met vastberaden stappen struint ze langs haar verbaasde vaders, die net een warm welkom krijgen.

[p. 42]

Else-Marie ontdekt de waarheid die in het spreekwoord schuilt: De mens lijdt het meest door het lijden dat hij vreest. De andere kinderen nemen haar vaders mee op sleeptouw en laten hen van alles zien. De door de kinderen gemaakte vogelhuisjes worden van binnen en van buiten geïnspecteerd. Dat wordt in een aantal kleine tekeningen verspreid tussen de tekst in beeld gebracht. En ze voeren het hoogste woord: ‘Toen wij jong waren, hadden we veel belangstelling voor vogels,’ zegt Gösta met zijn piepstem. ‘Wij bestudeerden het vogelleven van de binnenlanden van Afrika tot in Mongolië. Wij hebben zelfs de paardans van de “Druipstaart” in Tibet gezien.’ ‘Toedeloe-toedeloe-twiet-twiet,’ zingen ze.

Het is bijna net als anders, wanneer één van de ouders of grootouders van de anderen langskomt, meent Else-Marie.

De dag krijgt een heerlijk besluit. Na het eten, dat door de vaders wordt klaargemaakt, gaat het hele gezin in bad foto-albums kijken. En dat levert de mooiste prent van het boek op: Een badkuip, met daarboven de was aan de lijn. In het bad de welig gevormde moeder met Else-Marie dicht tegen zich aan. Vier vadertjes hebben zich ook tegen moeder aangevlijd. Drie dobberen rond in het bad. Eén vader, met een zwemband om, wast zijn haar. We verlaten dit genoegelijke tafereel met de verzuchting van Else-Marie: Wat is het toch heerlijk, dat de hele familie in één bad past, als je zeven kleine vadertjes hebt!

Puntneuzen

Voor een uitgewerkte grap is dit verhaal wel heel zorgvuldig opgebouwd. In de inleiding wordt geschetst hoe gewoon, en niet echt van andere gezinnen verschillend, het huiselijke leven er bij Else-Marie uitziet. Dit deel staat in de tegenwoordige tijd. Heel knap laat Pija Lindenbaum het verhaal overgaan in de herinnering, waarover het meisje eigenlijk wil vertellen. Als een volleerd verteller begint ze in de verleden tijd: Het gebeurde op een dag toen ik nog maar zes en een half was. Ik zat nog maar pas op school. Om haar publiek te blijven boeien schakelt ze dan over op de tegenwoordige tijd: Het is een vrijdag. Mijn pappa's hoeven dan niet op reis. Op vrijdag werken ze op hun kantoor in de stad. En het begint als een heel gewone dag. Het publiek is dan helemaal klaar voor het volgende verhaal. Doordat Lindenbaum daarin gebruik maakt van de tegenwoordige tijd voelt de lezer zich heel direct betrokken bij het vertelde. De angstdromen zijn zo veel indringender.

[p. 43]

De tekst van De zeven vadertjes is humoristisch, maar niet uit op een daverende lachsalvo. De illustraties brengen bij mij wel meer dan alleen een glimlach op mijn gezicht. Samen maken ze het boek tot een zeer geslaagd geheel.

Over de Zweedse schrijfster Pija Lindenbaum kan ik niet zo veel vertellen. Zij heeft in Zweden een aantal boeken geïllustreerd. Ik weet wel dat Lindenbaum een grote voorkeur heeft voor bul-terriërs. Want in het tweede boek van haar dat in Nederland is verschenen: Het boek over Bodil zien we opnieuw zo'n hond. Bij Bodil ontbreekt alleen de zwarte vlek op het linkeroog die de hond van Gudrun in De zeven vadertjes sierde. Bodil is overigens een vrij sloom exemplaar dat zich maar één keer per dag volledig uitleeft. De illustraties in Het boek over Bodil zijn aardig, maar missen de detail-grapjes die zo kenmerkend zijn voor De zeven vadertjes. De tekst op rijm gaat mank aan een kreupele vertaling van Jan Kuijper. Dit zijn de enige twee boeken van Lindenbaum die tot nu toe in Nederlandse vertaling zijn verschenen. Ik ben niet te weten gekomen of zij meer boeken in haar eigen land heeft gepubliceerd.

Voor een oordeel over de plaats dat het werk van Lindenbaum inneemt tussen andere illustratoren baseer ik mij op wat Lieke van Duin hierover heeft opgemerkt in een artikel dat op 14 augustus 1991 in het dagblad Trouw heeft gestaan. Volgens haar is het werk van Lindenbaum samen met dat van Anna Höglund nieuw binnen de op volkskunst geënte Zweedse prentenboekentraditie. Toch sluit Lindenbaum, concludeert Van Duin, nog wel aan bij de traditie, vooral wat de gezichten betreft. Daarin komen nogal eens vlechtjes; puntneuzen; puntogen en bovenlippen die over onderlippen vallen voor.

De vlechtjes ontbreken bij Else-Marie. En wat de rest betreft: het maakt mij niet zoveel uit, dan maar wat minder modern. Ik houd van Else-Marie, misschien wel omdat ze een puntneus en puntoogjes heeft en een bovenlip die over de onderlip valt.