Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 8

[p. 20]

[p. 21]

Fidessa: de geharnaste droom
Marita Mathijsen

Couperus schreef zijn sprookje Fidessa bepaald niet voor kinderen. Mogelijk zou hij zelfs lichtelijk ontstemd geweest zijn als iemand hem voorgesteld had er een toneelbewerking voor de jeugd van te maken. Hij zal de kuisheidsthematiek van het verhaal niet geschikt hebben gevonden voor jong publiek. De late Tachtiger die Couperus was, bewoog zich in Fidessa in de wereld van het symbolisme. Hij zocht naar wijsgerige ideeën buiten de werkelijkheid en voor de beschrijving van de andere werkelijkheid exploreerde hij de mogelijkheden van de taal. De stijl doet onmiddellijk denken aan die van de schilderende impressionisten. Veel nevenschikkingen, herhalingen met kleine nuanceverschillen en neologismen moeten een sfeer oproepen waarbij het minder gaat om de feiten dan om de indruk die iets teweeg brengt. Bij voorbeeld:

En een wijde vlakte, als een weide, strekte zich in de manemist uit, transparant en schijnbaar eindeloos, naar een horizon toe van vochtigen dauw, of strak gespannen wazen optrokken, wazen van vocht; zilverwazen van vochtige glanzen, opdoomende en opdauwende uit het gras der nachtgedrenkte weide.

Of deze schildering van witkleuren:

Zij lag, schuimblank, op zijn sneeuwblanke rug, om zijn hals hare armen, en heur haren stroomden wijd-uit, als een vlag van zilverblond.

Hiertegenover een Wagneriaans heftig tafereel waarin hij met klanknabootsingen werkt:

En hoorde een stem dreigen en lachen en daveren, dreigender, daverender dan den donder en lachend zoo luid, dat de bergwanden trilden. Bliksem verlichtte den nacht en zij zag op een vlakland een grot, als een smidse, hel verlicht, zich achteruit deinen in vuurperspectief, zee van oplaaiend vuur, scharlaken vlammekolommen, waartusschen reusachtige smeden zich

[p. 22]

weerden, met spierende armen hamers zwaaiend en ze dreunende en donderrommelende latende vallen neêr op hun aanbeeld.

Louis Couperus schreef Fidessa in 1899, tien jaar na zijn eerste roman, Eline Vere. Het werd bij zijn vaste uitgever Veen gedrukt terwijl hij op de boot naar Indië zat. Toen het verscheen, werd het hoog gewaardeerd, maar later vond men het te kunstmatig, gezocht, en ook sentimenteel.

Het verhaal is betrekkelijk eenvoudig, omdat er maar één verhaallijn is, weinig personen en weinig lokaties. De drie voornaamste lokaties zijn de speelweide waar Fidessa en haar zusternimfen hun onschuld doorbrengen, het ‘inktwoud’ waar Fidessa doorheen gaat als ze ontvoerd wordt en de ommuurde stad, die bereikt wordt via het woud en de paarse heide. Dan is er nog een slot waar wellust bedreven wordt, en het bovenaardse rijk van de smedende cycloop. Zo zijn er ook drie hoofdpersonen: de nimf Fidessa, de geharnaste ridder Sans-Joye en de eenhoorn, die respectievelijk thuishoren op de speelwei, in de ommuurde stad en in het inktwoud. Daarnaast zijn er veel bijfiguren, zoals de zusters van Fidessa, de soldaten van Sans-Joye en zijn knecht, de cycloop en zijn medecyclopen, de tovenaar van het wellustslot en de verleidende ridder daar. De eenhoorn is het enige dier met een rol.

Het verhaal begint op de speelweide, waar Fidessa met haar zusters danst in het licht van de maan en daarbij worden de manestralen als harp gebruikt. De witte eenhoorn uit het woud wordt gewekt door de muziek en betreedt de weide, waar hij geplaagd wordt door de nimfen. Fidessa springt op zijn rug om hem te temmen, maar hij ontvoert haar door het inktwoud dat zij nog nooit gezien heeft en werpt haar ten slotte af op een heide voor een stad. Tijdens de tocht heeft Fidessa voor het eerst zwaartekracht gevoeld. Een gepantserde ridder vindt haar daar en neemt haar, ondanks haar zondige naaktheid, in bescherming. Zijn soldaten waarschuwen Sans-Joye voor haar. Hij voert haar naar zijn huis en belooft haar te helpen de weide terug te vinden. Hij gaat door het woud terug na een nacht met haar doorgebracht te hebben, maar bij de weide blijkt die zijn bekoring verloren te hebben. Fidessa gaat mee terug, hoewel Sans-Joye haar duidelijk maakt dat in de stad slechts leven in een harnas mogelijk is. Fidessa wil afstand doen van haar naaktheid. Als Fidessa en Sans-Joye terugkomen bij de stad, wordt de menigte moorddadig. Ze

[p. 23]

vluchten in zijn huis. Fidessa verdwijnt om zich bij de cyclopen een harnas aan te laten passen, hoewel ze voelt dat het tegen haar natuur is. In die tijd wordt Sans-Joye in de kerker geworpen omdat hij met een ongepantserde samen geweest is. Op haar tocht naar de cyclopen wordt Fidessa beproefd. Elfen lokken haar en de cycloop weigert haar te pantseren. Hij biedt haar zijn eigen hand aan, maar Fidessa is vastbesloten. Nu ze ompantserd is, is alle lichtheid verdwenen. Op haar zware terugtocht wordt ze opnieuw op de proef gesteld. Een ridder die haar bijstond, neemt haar mee naar een slot waar harnassen afvallen via een toverdrank en de wellust bedreven kan worden. Fidessa weigert en wordt dan door de eenhoorn naar de heide gebracht. In de stad wordt ze als vreemdeling die mogelijk een spion is, in de kerkers geworpen, waar ze Sans-Joye weerziet. De stad wordt inmiddels door vijanden belegerd die steeds verder doordringen en Sans-Joye wordt losgemaakt om de legers aan te voeren. Ook Fidessa wordt bevrijd. Ze strijden beiden en overwinnen, maar Sans-Joye is dodelijk gewond en sterft. Fidessa doorboort de éne zwakke plek in haar harnas om hem te volgen. Ze ontmoeten elkaar opnieuw in de sfeer van harmonie. Sans-Joye moet in de hemelsfeer van de eerste rechtvaardigheid blijven. Fidessa mag als nimf tot de hogere sfeer van onzegbare zaligheid stijgen, maar ze wil bij haar ridder blijven. De eenhoorn brengt het liefdespaar bij elkaar en vleit zich aan Fidessa's voeten.

Alle elementen van dit verhaal wijzen in de richting van symbolische interpretaties. Te weinig stoelt het sprookje op de realiteit om het als een puur verhaal te kunnen waarderen. Wat om een duiding vraagt is Fidessa en haar naaktheid, Sans-Joye en zijn pantser, de eenhoorn en het zwarte woud, en de smedende cycloop.

Hiermee kan men veel kanten op. Gewoonlijk laat een verhaal diverse interpretaties toe. Er bestaat niet één goede interpretatie, maar wel moet een duiding van een verhaal (of gedicht, of toneelstuk) zich houden aan de gegevens die het verhaal aanreikt. Een thema mag niet zomaar veranderd worden, of een bijfiguur hoofdrolspeler gemaakt. Zo zijn er ook in Fidessa enkele elementen die de leidraad vormen bij een interpretatie. In de naamgeving zitten al enkele aanwijzingen. De trouw en de vreugdeloosheid beheersen de namen van de hoofdfiguren (Fidessa en Sans-Joye). Uitgangspunt bij een interpretatie moet het ongerepte van Fidessa in het begin zijn, de verandering daarvan onder invloed van de eenhoorn en haar wens tot aanpassing en opoffering.

[p. 24]

Wie het verhaal wil lezen binnen het sprookjesgenre, zal de verwantschap met Andersens De kleine zeemeermin herkennen. Ook hier offert een wezen haar eigen vrijheid op om zich aan te sluiten bij de mens en laat zij haar zusters en andere familie los om zich op te offeren aan de liefde. Fidessa is dan het symbool van de droomwereld, die ten onder gaat aan de ruwe werkelijkheid.

Misschien ligt een freudiaanse interpretatie nog wat meer voor de hand. Fidessa leeft als nimf zonder seksualiteit, en daardoor licht en zonder verdriet. Door de eenhoorn - welk fallisch symbool! - leert ze de seksualiteit kennen. Hij voert haar door een donker woud: het onderbewuste, en werpt haar dan af op een plaats waar de naaktheid beteugeld is: in de wereld waar seksualiteit onderdrukt is en geen plaats mag hebben. Fidessa is zich nog onbewust van haar naaktheid, maar past zich aan om bij Sans-Joye te kunnen horen. Ze voelt echter dat zijn vreugdeloze bestaan tegen haar natuur - en ook de zijne - ingaat.

Aansluitend hierbij kan ook gedacht worden aan een uitbeelding van de groei van een kind naar de volwassenheid. De nimf Fidessa is in het begin het onschuldige kind dat zich van geen kwaad bewust is. Door de seksualiteit - zij gaat het verst met de eenhoorn - leert ze het onderbewuste kennen in het donkere woud, en die gang voert haar naar de volwassenheid. De volwassenheid betekent beteugeling en aanpassing.

Ook een actuele interpretatie is mogelijk. Fidessa is de vluchteling die uit haar geboortestreek gevoerd wordt en in een vijandige wereld terecht komt waar men haar wantrouwt en om haar ongebruikelijk uiterlijk gevangen neemt. Slechts een enkeling beschermt haar.

In Fidessa kunnen ook nogal wat religieuze verwijzingen gevonden worden. Er is zeker een parallellie met het paradijsverhaal: Fidessa (Eva) wordt door een eenhoorn (de slang) verleid naar verboden streken (het inktwoud, de appelboom), leert daardoor het kwaad kennen en moet daarvoor boeten met sterfelijkheid en verdriet. De eenhoorn wordt vaak gebruikt als een symbool voor de kuisheid en voor Christus. De eenhoorn zou slechts gevangen kunnen worden door een reine maagd, waarna hij geofferd kan worden. Dit wordt uitgelegd als een beeld voor de ontvangenis van Jezus door de maagd Maria en zijn kruisdood. Couperus staat de temming van de eenhoorn pas toe nadat Fidessa haar trouw aan Sans-Joye getoond heeft. Een symbool voor de kuisheid is hij hier niet, omdat hij juist wellustig werd van de nimfen.

[p. 25]

Couperus' biograaf, F. Bastet, legt Fidessa autobiografisch uit. Het sprookje zou een ode zijn aan Couperus' vrouw, die zich voor de homoseksuele Couperus uit liefde opgeofferd heeft in een maagdelijk huwelijk. Haar liefde loutert hem en zo verliest hij ook de treurige naam van Sans-Joye. Voor hem heeft zij afstand gedaan van de seksualiteit.

Nog één mogelijke interpretatie wil ik aangeven. In het symbolisme beschrijft de poëzie vaak in beelden het ontstaan van de poëzie zelf. Ook Fidessa kan zo gelezen worden. Het beginstadium op de weide stelt de inspiratie voor die echter nog geen vorm heeft gekregen. De inspiratie voegt zich aan de verbeelding (de eenhoorn) en moet dan door een woud van onbekendheden om tenslotte bij de stad van de geharnasten te komen: bij de vorm. De inspiratie op zich is niet voldoende om tot een kunstwerk te komen: die moet ondergebracht worden in regels (pantser). Het cyclopenvuur is daarbij nodig om tot de hoogste verfijning te komen.

Zo blijken er nogal wat mogelijkheden te zijn. Fidessa kan staan voor het ongeschonden kind, voor de droomwereld, voor de zuivere liefde die beproefd wordt en voor de inspiratie. Haar naaktheid kan een symbool zijn voor het vormloze, voor het onbeschaafde, voor het onbewuste, de onschuld, de afwezigheid van seksualiteit, de kwetsbaarheid en het ongeschondene. De eenhoorn treedt steeds op als er veranderingen plaatsvinden in de lokaties, die ook altijd psychische veranderingen met zich meebrengen. Hij brengt Fidessa van de ene sfeer naar de andere. Alleen bij de gang naar de cyclopen is hij niet betrokken. Hij heeft de seksualiteit bij haar opgewekt, maar ook de liefde. Zo kan hij als een symbool gezien worden voor de puberteit, voor de seksualiteit, voor het onderbewuste, maar steeds wel als iets wat tembaar of onderdrukbaar is en dan tot hogere sferen leidt. Het inktwoud staat voor het onderbewuste, de angst, de bedreiging en het kwaad, maar het moet gepasseerd worden om van de nimfen naar de mensen te komen en andersom.

Sans-Joye vertegenwoordigt de teleurstelling en de aanpassing, maar blijkt in zijn harnas toch te leven. Het harnas kan een beeld zijn voor de beschaving, voor de afwijzing van seksualiteit, voor de vormgeving van kunst, voor de afwijzing van menselijk mededogen en individualiteit. Het cyclopenvuur geeft loutering door beproeving en is in staat om vormen te maken.

[p. 26]

Wie door dit woud van symbolen het bos niet meer ziet, doet er goed aan de toneelbewerking van Fidessa door theatergroep Saga te bekijken. Voor de kinderen is het sprookjesachtige benadrukt, door Fidessa's onschuld en verwondering over de ernst van de eenvormige stoere ridders als centraal punt te nemen. Maar ook deze bewerking geeft weer aanleiding tot meer interpretaties. Als Sans-Joye hier letterlijk zijn harnas aflegt, is hij dan een antimilitarist geworden die als flower-power kind samen met Fidessa de wereld in wil? Of is het afleggen van het harnas symbolisch voor het toelaten van de liefde? Couperus zelf zou schrikken van alles wat zijn schijnbaar eenvoudig sprookje allemaal toelaat.

Bron: Louis Couperus, Fidessa.

Amsterdam/Antwerpen, Veen, 1992.

(Volledige werken Louis Couperus dl. 15).