Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 7

[p. 117]

Lezen als proces van herkenning voor lezer en schrijver
Joke Linders

‘Alle loofbomen hebben blaadjes, maar niet alle bomen zijn eikebomen’ is een uitspraak die ondanks of misschien wel dankzij de triviale teneur van toepassing is op adolescentenliteratuur. Alle literatuur is gebaseerd op ‘herkenning’ maar literatuur voor adolescenten biedt bijzondere vormen van herkenning.

Uit de brieven die Aidan Chambers aan zijn uitgever Jacques Dohmen stuurde, zijn een aantal fragmenten geselecteerd die samen met citaten uit Recognitions, a study in Poetics van Terence Cave (1988) en de Poetica van Aristoteles een toelichting vormen op de adolescentenroman in het algemeen en De Tolbrug van Aidan Chambers in het bijzonder.

De mogelijkheid voor herkenning, ook wel identifikatie genoemd, wordt vaak een belangrijke eigenschap van kinder- en jeugdliteratuur genoemd, onder andere door Rita Ghesquière in Het Verschijnsel Jeugdliteratuur. Kinderen en jongeren op zoek naar hun identiteit zouden door de herkenning van gevoelens, ervaringen en situaties bij verhaalfiguren een beter inzicht kunnen verwerven in hun eigen gevoels- en ervaringswereld. Die identifikatiemogelijkheid ligt in feite ten grondslag aan alle vormen van literatuur. Ook volwassenen lezen om inzicht te krijgen, om zich begrepen te voelen of hun kennis te verrijken. Aristoteles definieerde die herkenning [anagnorisis] als een verandering of overgang van onwetendheid naar kennis, ‘producing either friendship or enmity among those marked out for good fortune or ill.’ (Poetica II.4)

Volgens Terence Cave bevat deze definitie twee elementen. Op etymologisch gebied is er de simpele tegenstelling tussen niet weten [agnoia] tegenover weten [gnosis]. ‘Ana-gnorisis like re-cognition in fact implies a recovery of something once known rather than merely a shift from ignorance to knowledge’ in die zin dat de graad van kennis (het inzicht) verandert.

Het tweede deel van de definitie ‘producing either friendship or enmity [ê eis philian ê eis echthran] among those marked out for good fortune or ill’ suggereert dat er naast verandering van kennis of

[p. 118]

inzicht ook sprake is van een verandering in vriend- of vijandschap. Verandering van kennis zou dan kunnen resulteren in een andere (vriendschaps)relatie.

Intrigerend aan het Griekse woord voor herkenning [anagnorisis] is bovendien de etymologische verbinding met het woord anagnostes dat ‘lezer’ betekent! Lezers zouden dan bijzondere herkenners kunnen zijn.

Aidan Chambers beschouwt ‘recognition’ als een wezenlijke eigenschap van adolescentenliteratuur. Alle literatuur mag dan herkenningsmogelijkheden bieden, die voor adolescenten doet dat op een specifieke wijze. Volgens Terence Cave is die herkenning (knowledge lost and regained) meestal (though not always overtly) verbonden met kennis en inzicht op sexueel gebied. Die herkenning werkt als een tragische, komische of romantische koppeling tussen gestalten die als een paar of tweeling bij elkaar horen, als een samensmelting van tegenstellingen die doet denken aan de mythen over hermafrodieten. In het geval van een problematische identiteit wordt de ander op een verontrustende of juist geruststellende wijze hetzelfde. En met name dat inzicht in de sexuele identiteit speelt volgens Chambers een belangrijke rol in literatuur voor adolescenten.

Klassieke voorbeelden van de recognition-story, bij voorbeeld Midsummer Night's Dream, The Winter's Tale en The Tempest van Shakespeare, bevatten een aantal voor dat genre essentiële aspecten: ‘severance in time and space, conflict of generations, mental alienation, accident, the telling of stories false and true, the status of dreams, riddles, prophecies and ghosts - and they exhibit them openly, often as the prime currency of the characters' dialogue.’

Chambers afficheert zijn nieuwste jeugdroman, De Tolbrug, dan ook als ‘a reworking, a revision of one of the oldest narratives: the Recognition Story. It is out of fashion these days in serious literature because the recognition story requires closure: the plot has to come to an end in which the mystery is revealed to the reader. And these days that is thought outmoded. There can be no such thing as closure in modern thought. We know there is never a “satisfactory” end; no mystery -neither the smallest personal mysteries nor the mystery of the universe- is ever resolved, satisfactorily or otherwise. The fiction where one finds the traditional recognition story nowadays is of course the detective story (whether as police detective, private eye,

[p. 119]

spy story, or whatever). Which is perhaps why it is such a popular genre. People like recognition stories because they are so fundamental to human experience, to our experience of ourselves.’

Bij het schrijven van De Tolbrug heeft Chambers zich laten inspireren door de in de literatuurwetenschap lang verwaarloosde theorieën over de recognition-story: ‘What I came to realise after reading Cave's book was that somehow I had to revise the traditional recognition plot so that the offense of closure -the feature that sets it outside what is thought acceptable in modern serious literature- could be turned to new advantage. I did it by using the conjuror's trick of misdirection. The plot is shaped so that it appears to be Adam's story in that he is the mysterious one and it is his mystery that is revealed at the end. But of course, it isn't Adam's story at all; it is Jan's, and his “mystery” is greater at the end than it was at the beginning. (Is he straight, gay or bisexual? Is he a writer or isn't he? What is his relationship to Tess etc.) I thought this would be pretty obvious. But so far no one has said, in print anyway, that this is a recognition story and that it works as a metafictional version of anagnorisis: the recognition of something once known and then forgotten, then newly re-cognized, but with a different understanding.’

Sophocles' Oedipus is het perfecte voorbeeld van wat Chambers bedoelt: ‘...what Oedipus recognizes is his own repressed desires, hitherto projected on another criminal figure, a phantasm whom the tyrant rigourously prosecutes until he discovers that he is himself the object of his prosecution.’ Ook het verhaal van Theseus en de minotaurus heeft elementen van de recognition-story, terwijl Umberto's Eco In de naam van de roos daar min of meer een parodie op is. ‘He pretends to write an entertaining detective story that is a parody of the classical recognition story, and in doing so revises the genre and writes what is then treated both as entertainment for the naïve reader and a piece of post-modernist literary fiction.’

Bij eerdere gelegenheden heeft Chambers al eens betoogd dat hij de voorkeur geeft aan literatuur die niet beschrijft (zoals in het grootste deel van de traditionele fictie), maar herschrijft (re-description). ‘Redescription moves us on (“us” being author and reader sited together in the making/re-making of the narrative). It generates what didn't exist before, creating the possibility of our being more than we were. That is, re-cognition creates in us something that wasn't there before. Which, to me, is the real work of literature - of writing it and reading it.’

[p. 120]

Moderne adolescentenliteratuur kan nooit uitsluitend gebaseerd zijn op nostalgische jeugdherinneringen, maar heeft net zo goed te maken met de nog altijd aanwezige emoties van de auteur die hij/zij vanuit zijn levenservaringen opnieuw doorleeft (the adolescent crisis lived again if it were in the present, as now). Alleen op die manier kan een auteur werkelijk contact krijgen met, binnendringen in het bewustzijn van zijn hoofdrolspeler. ‘Few protagonists could actually “know” what they are enabled to know by their authors. The “trick” is that the author so writes that the reader accepts (entirely unthinkingly, often) that the protagonist “really could” know all he/she knows, or could recognize it as a result of the crisis of the plot.’

In literatuur voor adolescenten staat die bijdrage van de auteur onder extra spanning. Holden Caulfield van Catcher in the Rye bij voorbeeld had in werkelijkheid nooit zo wijs kunnen zijn als in het boek. Ook in Het dagboek van Anne Frank presenteert een jong meisje op een sublieme wijze haar kennis over zichzelf en de wereld:

‘Ik heb een sterk uitkomende karaktertrek die iedereen die me langer kent moet opvallen, en wel mijn zelfkennis. Ik kan mezelf bij al mijn handelingen bekijken, alsof ik een vreemde was. Helemaal niet vooringenomen of met een zak verontschuldigingen sta ik dan tegenover de Anne van elke dag en kijk toe wat die goed en wat ze slecht doet. Dat “zelfgevoel” laat me nooit los en bij elk woord dat ik uitspreek weet ik dadelijk als het uitgesproken is: “Dit had anders moeten zijn”, of: “Dat is goed zoals het is.” Ik veroordeel mezelf in zo onnoemelijk veel dingen en zie steeds weer hoe waar dat woord van vader was: “Ieder kind moet zichzelf opvoeden”. Ouders kunnen alleen raad of goede aanwijzingen meegeven, de uiteindelijke vorming van iemands karakter ligt in zijn eigen hand.’

‘If I'd written that in a novel, reviewers would be saying that my Anne is far too thoufhtful, far too knowing to be real. The fact is Anne Frank is a quintessential adolescent: what she records is what every reasonably aware adolescent feels every day. Saying it as well as that is another matter, perhaps. But then this is another of literature's functions, isn't it?, to say well for us what we cannot say so well for ourselves. To speak for us. And to speak us into a state of consciousness that is greater, more aware than we can manage without it. She's a marvellous benchmark for the author of adolescent fiction, Anne Frank: she shows us what the limits of “real” adolescence

[p. 121]

are and shows they are much less fixed, much wider than conventional commentators like to think they are.’

In de opvattingen van Terence Cave biedt de ik-vorm van de bekentenisroman de beste mogelijkheden voor geïnternaliseerde, natuurlijke herkenning. In dat soort verhalen wordt altijd een moment bereikt waarop het verleden -in positieve of negatieve zinbetekenis krijgt. De voorbije periode van onwetendheid of blindheid wil om de een of andere duistere reden onthuld worden. Het christelijke model daarvoor is Augustinus' Belijdenissen; seculiere voorbeelden zijn onder andere Rousseau's Confessions and Proust's A la recherche du temps perdu. Allemaal vertellingen waarin dankzij het geheugen een verbroken cirkel hersteld wordt. ‘Aristotle's suggestion that a plot should never be too long to be held in the reader's memory is transmuted here into a thematic principle. At the narrative level, coherence is assured by a first-person pronoun having a function at once singular and plural: the “I” of the present rediscovers the “I” of the past and imposes meaning on it.’

In De Tolbrug is in feite sprake van twee soorten herkenning: de herkenning of het inzicht van de vier verhaalfiguren, Adam, Jan, Tess en Gill, én de herkenning door de lezers van het verhaal. In moderne literatuur ligt de nadruk doorgaans op de herkenning die een kunstwerk oproept bij de lezer en daarom kan over die literatuur alleen gesproken worden in termen van leeservaringen. Het gesprek over wat de verhaalfiguren ontdekt of herkend hebben is daarmee overbodig geworden en uitsluitend een handreiking aan de lezer om de woorden te vinden voor zijn/haar beleving van de tekst. Daarmee is de relatie tussen auteur en lezer belangrijker geworden dan die tussen lezer en verhaalfiguren.

De volgende passages in De Tolbrug zijn volgens Chambers in zuiver structurele termen te zien als mogelijke herkenningspunten voor de lezer:

1.	De opdracht
2.	Tess eerste interventie na paragraaf 4 van ‘Déja vu’
3.	De paragrafen 3, 4, en 5 in ‘Bijkomen’
4.	De scène in ‘Morgenster’ waar Tess Adam in de boot opzoekt
5.	De afscheidswoorden van Gill bij het station
6.	Jany's gedachten net voordat hij naast Adam in slaap valt

[p. 122]

7.	De scène waarin Jany de spullen uit Gill's tas haalt
8.	De scène waarin Jany beseft dat hij een Janus-karakter heeft

Anders dan in de traditionele romans komt die herkenning/het inzicht niet plotseling. Robinson Crusoë bijvoorbeeld ontdekt de voetafdrukken in het zand en beseft dan, als door een donderslag getroffen, dat er nog meer mensen moeten zijn op zijn eiland. Het is eerder een geleidelijk proces waarin de aanwijzingen zich opstapelen. Zoals in het werkelijke leven iemands zelfkennis niet te danken is aan een plotseling en dramatisch inzicht maar aan een geleidelijk proces van inzicht verwerven. Er gebeurt iets waardoor je het een bij het ander op kan tellen en je jezelf op een nieuwe manier gaat zien en begrijpen. In die zin zijn we allemaal lezers van onszelf en vinden we tijdens het lezen zo nu en dan een aanwijzing die helpt het raadsel van onze aard en persoonlijkheid op te lossen.

‘We have to keep in mind that characters in authored books are still read as having separate identities from each other but of course we modern readers know that they are all “splits” of / “parts” of the author: that they are aspects of one being.’

Flaubert zei het al: ‘Madame Bovary is me. So, one can read them as themselves and discuss them as discrete beings (as is usually done in ordinary gossip about novels and was done in old fashioned literary criticsm) but we can also discuss them as surfaces of the prism: sides of a whole that help reveal the rainbow nature of light. If you do this with the quartet of adolescent characters that engage in the dance of The Toll Bridge you can see how the recognitions that each experiences about him or herself in relation to him/herself, and about him/herself in relation to the others, are in fact a composite anagnorisis experienced by the personality of the text.

That is to say, a narrative is a living body, an organic self, a being of whom the characters, including the author- and reader-in-the-book, are aspects, and so the narrative suffers the anagnorisis as a whole. In this respect a narrative is an objectification of the subjective experience of a living person. By creating the object-narrative the (author) reader is enabled to contemplate his/her subjectivity and come to an understanding of his/her self.’