Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 7

[p. 23]

Een dier denkt wat af.
Bregje Boonstra

De beste lezing over de dierenverhalen van Toon Tellegen lijkt mij een voorlezing: drie kwartieren, gevuld met bizarre, geestige, sombere, onmogelijke, ontroerende, wijsgerige, subtiele en poëtische verhaaltjes. Wat zou dat prachtig zijn - niet in het minst voor de voorlezer - en wat zouden de luisteraars een goed idee van Tellegen krijgen.

De auteur maakt het de criticus niet gemakkelijk hem op papier te vangen. Dit werk biedt geen meeslepende gebeurtenissen om na te vertellen en ook geen onvergetelijke, want helder omlijnde karakters, waarmee lezers zich kunnen identificeren. Het avontuur en de opwinding zitten in de taal zelf én in de grillige, binnen de Nederlandse jeugdliteratuur zelden gedachte gedachten.

Inmiddels zijn er tweehonderd dierenverhaaltjes gepubliceerd en hoe vaak ik ze ook herlees, altijd heb ik het gevoel dat ze nieuw en ongekend zijn, afgezien van een paar persoonlijke favorieten. Die zou ik nog steeds niet kunnen navertellen, maar wel denk ik er tevreden spinnend iets bij als: oh ja, die van de egel die zo'n spijt heeft van zichzelf of die van de potvis die zwijgend en ernstig danst met de meeuw op het maanovergoten strand.

Zo langzamerhand voel ik me aardig thuis in Tellegens bos. Ik bedenk dat het weer eens tijd wordt voor een feest met heel veel taart. Ik weet dat brieven per wind naar het juiste adres waaien, dat de olifant uit elke boom dondert, dat de mier een knapperd is en dat de keuze tussen op reis en dus op avontuur gaan en lekker thuis blijven moeilijk te maken valt. Ik vind het doodnormaal dat de walvis naast de eekhoorn in een beukeboom zit en dat diezelfde eekhoorn op een vliegerug naar huis getransporteerd wordt. Hoewel het een van de wezenlijke bezigheden van Tellegens beestenspul is om zich te verbazen, moet je je daar als lezer ver van houden.

Bijna tien jaar geleden schudde de vaderlandse kinderboekenwereld zachtjes in haar voegen bij het verschijnen van de eerste verhalenbundel Er ging geen dag voorbij. Wij wreven ons de ogen uit, waren overrompeld, wisten er geen raad mee en vonden er geen woorden

[p. 24]

voor. Zelf vergeleek ik de verhaaltjes toen met zeepbellen: Even zijn ze er, je weet nooit precies waar ze heengaan, maar ze zijn mooi om naar te kijken. Ik herinner me ook vanaf de eerste lezing de sensatie als van poëzie: de mooie gedachten over het ingewikkelde bestaan, de betrekkelijkheid van dingen, de melancholieke sfeer, de geserreerde formulering, waar sommige woorden en zinswendingen glanzend uitspringen en erom vragen hardop gelezen te worden, de noodzakelijkheid van een boel verhaaltjes bijelkaar om een beeld te krijgen van wat de schrijver te zeggen heeft, de onmogelijkheid om wat gelezen is te onthouden.

Nu we vijf bundels verder zijn is het misschien beter mogelijk om het ongrijpbare enigszins in kaart te brengen, hoewel ik het idee blijf houden dat het onTellegensiaans en eigenlijk ongepast is om het instrumentarium van de criticus op deze glinsterende, elegant zwevende verzameling zeepbellen los te laten. De eekhoorn zelf zou ongetwijfeld een paar onthullende vraagtekens weten te plaatsen bij het nut van deze handeling.

Waar de dierenverhalen over gaan is moeilijk vast te stellen, want in het bos gebeurt voornamelijk niets. Men komt elkaar tegen, zit wat in de zon, denkt een gedachte en voert een min of meer samenhangend gesprek. Het leven vloeit traag als stroop, er hoeft nooit iets, er heerst grote tevredenheid en slechts af en toe roeren zich vage verlangens, wil iemand tijdelijk iets anders of even weg, naar hij weet niet precies waar. De wensen zijn bescheiden: de waterslak wil zachtjes kabbelen, de egel wil een keer gevaar lopen en de mier zou graag lucht zijn. De grootste gemeenschappelijkheid ligt in het feit dat veel dieren niet alleen figuurlijk, maar ook letterlijk hun aardse bestaan proberen te ontstijgen. De zwaan leert van de vlinder dat hij pas kan fladderen als hij eerst zijn gedachten laat fladderen. De eekhoorn viert zijn verjaardag op de maan, het nijlpaard gaat in de lucht wonen en de olifant vliegt weg voor de ogen van de ongelovige menigte. Lucht en ruimte spelen helemaal een belangrijke rol, want er wordt veel gevallen - zowel omhoog als omlaag - opgestegen, gezweefd en gevlogen.

De meest algemene en zorgvuldig beschreven bezigheid van het dierenvolk is het vieren van feestjes, meestal ter gelegenheid van iemands mogelijke verjaardag. Het zijn langdurige, luisterrijke festijnen, met alles erop en eraan: wonderlijke geschenken, een overvloed aan al dan niet zwevende taarten, zang, dans, toespraken en ver-

[p. 25]

moeid gesnurk. De prioriteiten worden al in het vierde verhaal duidelijk gesteld. Ze wisten niet wat zij vierden, maar wel wat zij aten en daarbij zat iedereen naast wie hij het liefste zat, zodat alles het beste smaakte. De rups viert op een dag zijn jas en ook de spektor op de maan heeft een ruim gevoel voor feest: Je kunt het niet bedenken of we vieren het. Temidden van het individualistisch gedoe van al die diertjes die met hun eigen preoccupaties langs elkaar heen schuiven, vormen de feesten tastbare eilandjes van min of meer tevreden samen zijn. Zelfs als alle zekerheden wankelen blijven de feesten overeind. Op het moment dat de eekhoorn van de mier hoort dat de spektor niet bestaat, schrijft hij snel een brief naar de maan: Ik heb gehoord dat je niet bestaat./ Dat vind ik heel jammer voor je./ Maar je feest bestond wel./ Dat weet ik zeker! Het lijkt mij een geloofsbrief in de ware zin van het woord.

De tijd die er na het dansen, zingen en eten overblijft, is bestemd om te denken. Er is altijd wel iemand van plan om te gaan denken of iets te bedenken dat hij nog nooit bedacht heeft. Wat is later en wat vroeger - als alles voorbij gaat, gaan wij dan ook voorbij - nu zijn we gelukkig, maar zouden we niet nog gelukkiger kunnen zijn - waar gaat pijn heen nadat hij over is? Jacq Vogelaar bestempelt dit dierengedoe onder andere als oefenstof om te leren filosoferen. De begrippen oefenstof en leren lijken misplaatst binnen Tellegens wereld, maar in de praktijk van de lezer zou het wel kunnen kloppen. Het gaat immers om existentiële vragen, waarbij de hersenen van zowel de verhaalfiguren als de lezer flink moeten kraken.

Zo weet de schildpad niet zeker of hij wel de schildpad is. Bij de andere dieren is dat geen probleem. Als een echo van Descartes schreeuwen ze hun identiteit van de daken: Ik tsjirp, dus ik ben de krekel en Ik kwaak, dus ik ben de kikker. Zou ik dan misschien niet de schildpad zijn? dacht de schildpad. Maar wie zou ik dan zijn... Als ik nou eens denk: ik schuifel, dus ik ben de schildpad... Hij schuifelde wat heen en weer. Nee, dacht hij. Dat is niets. Er schuifelen er trouwens zoveel. Dan stort de olifant met donderend geraas naast de schildpad ter aarde en slaat zijn ogen op. ‘Hallo schildpad’, zei hij zachtjes. ‘Weet je zeker dat ik dat ben?’ vroeg de schildpad verbaasd. ‘Weet je dat echt zeker?’ ‘Ja’ kreunde de olifant. ‘Wie zou je anders zijn?’ ‘Dat weet ik niet’ zei de schildpad. ‘Nou dan’ zei de olifant.

Het denken strekt zich ook uit tot de merkwaardigheid van de taal. De lijster kan zijn liedje niet beginnen omdat hij de juiste toon kwijt is. Boven een brief staat Beste egel en elke keer als de geadresseerde

[p. 26]

dit leest, groeit zijn gevoel van eigenwaarde. Hij is immers een of misschien wel dé beste egel! Wat is eigenlijk een verloren dag en wat betekent ‘tot hier en niet verder’ in de praktijk? Kortom: een dier denkt wat af. (Overigens kwam ik in de gedichten zelfs de mogelijke gedachtengang van een appel tegen als ook de verzuchting: Mijn gedachten zijn een zee/waarin ik dikwijls ben verdronken.)

Wat te zeggen over de verhaalfiguren? Er is geen dier dat niet mee mag doen. Wie een naam heeft, bestaat. Voor de beginnende Tellegenlezer is dat even wennen. Vooral in de eerste bundels fladdert en wandelt alles ordeloos, omtrekloos en onderling inwisselbaar door elkaar heen: sprinkhaan, lepelaar, kameel, tor, aardvarken, mossel, potvis, giraf, beer, vlinder en pelikaan.

Bij oppervlakkige waarneming houden de beesten zich aan de biologische afspraken - de nachtegaal zingt, de pad zwelt en de bever knaagt - maar wie iets verder kijkt, ziet een thee zettende spreeuw en de vlinder en de giraffe die het bed delen. Het dierenvolk profileert zich ook niet met menselijke eigenschappen, zoals in de fabel. Volgens Jacq Vogelaar heeft het alleen de taal van de mens geleend.

Opvallend is dat iedereen mét lidwoord en zonder hoofdletter optreedt. Het gaat hier om soortnamen, niet om eigennamen. Ik merk dat ik, naarmate ik een dier beter meen te kennen, geneigd ben over bijvoorbeeld Olifant of Egel te spreken. En dat geldt dan in de eerste plaats Eekhoorn en Mier, want dat zijn, naarmate de stapel vertellingen groeit toch de echte protagonisten op het bostoneel. Het zou me niet verbazen als Tellegen het niet zo bedoeld heeft, maar het tweetal is aardig op weg om de Nederlandse pendant van Arnold Lobels Kikker en Pad te worden.

De eekhoorn is de argeloze vragensteller, de kinderlijke denker die zich afvraagt wat argwaan is en of hij op dit moment misschien besluiteloos is. De mier is meer van het antwoorden geven, want hij weet alles, althans zo goed als. Prachtig blijkt het verschil tussen beiden tijdens een soort wachtkamergesprek over pijntjes. Men heeft pijn in de angel, in de snor, in de bulten of het gewei. ‘Pijn is onzin,’ zei de mier. De eekhoorn dacht aan de pijn die hij soms binnenin zich voelde - hij wist nooit precies waar. Het was een verdrietige pijn, vond hij. Zou die pijn ook onzin zijn? Aan het eind geeft de mier toe dat hij wél eens last van scheuten heeft. Als jullie dat pijn willen noemen, dan vind ik het goed.

Tussen de eekhoorn en de mier bestaat een begaanheid met elkaars

[p. 27]

wel en wee die langzaam maar zeker de vorm van vriendschap begint aan te nemen. Het is ook tussen hen dat zich het begrip ‘missen’ zo prachtig ontvouwt. Natuurlijk is het de eekhoorn die met missen begint, ook al weet hij niet precies wat dat is. Met een denkbeeldige grote hand wenkt hij de mier naar zijn boom. In een volgend stadium stelt de mier voor om proefondervindelijk vast te stellen of ze elkaar zullen missen. Dat je iemand zult missen staat namelijk niet vast, je kunt elkaar ook vergeten. De eekhoorn begon hem onmiddellijk te missen. ‘Mier,’ riep hij, ‘ik mis je!’ Zijn stem kaatste heen en weer tussen de bomen. ‘Dat kan nu nog niet!’ zei de mier. ‘Ik ben nog niet eens weg!’ Ook buiten het dierenbos vind je deze gedachte terug, in de bundel Een langzame val. Een man maakte zich los uit beslommeringen en dacht:/ er moet iemand zijn die mij begrijpt/ en mij met deernis ziet vertrekken.

Het dier dat zich overigens het duidelijkst met uiterlijke kenmerken profileert, is de boktor. Hij is de enige wiens naam naar de werkelijkheid verwijst: je kunt er de aanspreektitel van de patiënten in horen. De boktor heeft dan ook een wachtkamer, waar dieren komen omdat ze moe van zichzelf zijn of omdat ze zichzelf raar vinden. Hij spalkt een gebroken reuk, heeft verstand van pijn en maakt alle dieren beter, al waren zij nog zo ernstig gewond, ziek of dood. Door deze schrijfader stroomt onmiskenbaar artsenbloed.

Het meest constant en herkenbaar is Tellegen in zijn schrijfwijze en woordgebruik. Alles is klein en weloverwogen opgetekend. De verhaaltjes vallen meestal met de deur in huis, met een terloops soort mededeling die klinkt alsof het de gewoonste zaak van de wereld betreft: Op een ochtend werd de eekhoorn wakker en was iedereen weg en Toen de eekhoorn op een ochtend langs de rand van het bos liep zag hij een taart staan, tussen de seringen. Als afronding is iedereen terug in ruststand, een status quo die soms bevestigd wordt met letterlijk dezelfde formulering: Nog lang zaten zij zwijgend bij elkaar of In de verte zong de lijster. Voor woorden als traag, langzaam, stil, ernstig en zwijgend, voorzichtig heeft de schrijver een knipkaart en hij is ook erg gesteld op een flardje natuurbeschrijving. Dunne nevels maakten zich voorzichtig uit de struiken los en slingerden langzaam tussen de bomen door het bos in.

De toon is in hoofdzaak laconiek, wat maakt dat de lezer, althans deze lezer, soms hardop in de lach schiet. Tijdens het zingen van een lied eet de mug zijn muts op en dan staat er: Toen de muts op was, was het lied uit. De olifant stort door het dak bij de waterslak, die vervol-

[p. 28]

gens informeert: Had ik op je moeten rekenen? Krankzinnig is de conversatie tussen de kikker en de walrus die elkaar zojuist hebben ontmoet: ‘Doet u nog iets aan geluid?’ vroeg de kikker toen zij die avond aan de soep zaten. ‘Ik bedoel kwaken of krijsen of zoiets?’ ‘Ik geloof het niet,’ zei de walrus. ‘Ook niet piepen?’ vroeg de kikker. ‘Bijna iedereen piept wel.’ Maar de walrus schudde zijn hoofd.

Tot slot wil ik nog een gedachte over de dierenverhalen verkennen die mij inviel bij het lezen van het andere proza, Juffrouw Kachel, Jannes en het nog te verschijnen Mijn vader: Tellegen is eigenlijk een sterke verhalen verteller, een soort Baron von Münchhausen. Zoals hij juffrouw Kachel neerzet als het toppunt van pedagogische verschrikking, zo portretteert hij Tellegen senior als haar absolute tegenpool, als de vader aller vaders. Papa kan boeven verjagen en onzichtbaar worden, hij zegt voor op school, gooit de verschrikkelijke badmeester in het water, weet het beter dan de dokter en hij zal nooit dood kunnen gaan. Op eenzelfde manier bestaan ook de dierenverhalen bij de gratie van de uitvergroting en het onmogelijke. De zandvlieg verfrommelt het struikgewas, de slak staat op één steeltje en de eekhoorn drinkt een vloedgolf op. De maan en de zon worden van hun plaats gehaald, de reiger kan niet omvallen, wie er ook tegen hem aanduwt en de olifant smelt van de hitte of zweeft door het raam naar binnen.

Het effect van al deze merkwaardigheden is in de eerste plaats dat de lezer wakker en bij de les blijft. Zo zou het slaapverwekkend kunnen zijn om te lezen over het mensenkind Jannes, dat een tevreden kleuterbestaan leidt en de oogappel van zijn moeder is. Daarom vermomt Tellegen Jannes als olifant en laat ook diens omgeving een totale verslurfing ondergaan. Dat maakt het verhaal grappig, spannend en ongewoon. Gewoon is er eigenlijk niets bij Tellegen. Alles is betrekkelijk, niets staat vast en niemand laat zich kennen. De schrijver zelf wel het allerminst.

Literatuur

Het literair klimaat 1986-1992. Onder redactie van Nicolaas Matsier, Cyrille Offermans, Willem van Toorn en Jacq Vogelaar. Amsterdam: De Bezige Bij 1993.