Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 7

[p. 95]

De bijdrage van Harrie Geelen aan de esthetische opvoeding
Dolph Kohnstamm

In 1905 verschenen in ons land van J.W. Gerhard de boekjes De aesthetische opvoeding der jeugd en Onze kinderliteratuur in de aesthetische opvoeding. Zoals de gehele Nederlandse opvoedkunde in die tijd beïnvloed was door de Duitse pedagogiek zo beriep deze Gerhard zich onder meer op Schillers Briefe ueber die aesthetische Erziehung uit 1795. Enkele citaten uit deze boekjes ‘Het ideale prentenboek moet vóór alles een kunstwerk zijn’; ‘Dat dus alleen ware kunstenaars goede prentenboeken kunnen geven, spreekt vanzelf’.

Wat de schoolleesboeken betreft stond Gerhard achter de eisen zoals door L. Leopold voor die categorie opgesteld: Punt 3 van Leopold luidde:

‘Het Leesboek ontwikkele in den leerling het gevoel voor het Schone door hem te gewennen aan schoonheden, aan schone letterkundige voortbrengselen...het leere den jongen lezer zich behaaglijk te voelen in den atmosfeer van het schoone, oefene hem in 't schoon vinden, ook zonder dat gevraagd kan zijn waarom’.

En punt 5:

‘Het Leesboek geve passende en, kan 't zijn, schoone illustratiën’.

Gerhard meende dat de school niet alleen moest opleiden tot producerende, maar ook tot ‘genietende’ mensen. Hij beriep zich op Lessing volgens welke ‘genot het einddoel is van alle kunsten, dus ook van de literatuur’.

‘Zij (de literatuur) dient tot verheffing van ons innerlijk leven, tot bevrediging van ons aesthetisch gevoel’.

Maken wij nu een sprong van bijna 90 jaar naar de tentoonstelling gewijd aan de kinderboeken van de kunstenaar Harrie

[p. 96]

Geelen. Kunnen Geelens eigen boeken en illustraties in andermans boeken bijdragen tot deze gewenning aan het schone waar Gerhard voor pleitte?

Die vraag is niet in algemene zin te beantwoorden. Van zijn tekeningen, aquarellen en computerprenten zijn er die ik prachtig vind en er zijn er die ik lelijk vind. Ik begin met de laatste, dan ben ik daar ook het vlugst vanaf. Geelens computerprenten in het boek van Toon Tellegen Juffrouw Kachel vind ik niet mooi en ik kan mij niet voorstellen dat zij de jonge lezertjes helpen ‘gewennen aan het schone’.

Nu was dat misschien ook helemaal Geelens bedoeling niet. Juffrouw Kachel gaat over een wrede schooljuffrouw en over de wraakgevoelens die dat bij de ik-figuur, een van haar leerlingen, oproept. Het is een boek vol agressie en Geelens zwart-wit illustraties ondersteunen het lelijke en agressieve van de vertelling.

In de geschiedenis van het kinderboek zijn er wel meer van dit soort boeken geweest. Denk aan het oude Piet Smeerpoets (Struwelpeter) waarvan ik de illustraties altijd heel functioneel, maar niet mooi gevonden heb.

Daarentegen vond ik de potloodtekeningen van Mance Post in Kuijers Hoe Mieke Mom haar maffe moeder vindt wél mooi en zeker niet hard en agressief.

Ook Geelens computerprenten in De wolf die tegen water praatte van Imme Dros kan ik niet mooi vinden, ofschoon wel expressief, intrigerend en voor kinderen mogelijk zelfs angstaanjagend.

Gelukkig vind ik de meeste van Geelens andere illustraties wel heel mooi. Daar zijn de cartoonachtige zwart-wit tekeningen in zijn eigen serie over Gijs met zijn hondje Flop en in de boekjes van Imme Dros over Roosje. In het begin van deze eeuw bestonden er nog geen cartoons en was de kunst om humor in tekeningen weer te geven nog niet zo ver ontwikkeld als nu. Gerhard schreef ‘Wij hebben leesboeken nodig die in dienst staan van het ware, het goede en het schone’.

Voor Harrie Geelen en Imme Dros klinkt dat ongetwijfeld te

[p. 97]

plechtstatig. Met het ware en het goede zullen zij zich wellicht ongemakkelijk voelen, ofschoon bijvoorbeeld De o van opa in alle opzichten voldoet aan de trits ‘het ware, het goede en het schoone’, zowel in de eenvoudige zwart-wit Nederlandse uitgave als in de Duitse uitgave met de prachtige aquarellen van Geelen. Maar in veel van hun andere boeken staat toch het leuke boven het ware en het goede. Het leuke van het onverwachte, van het contrast, ook en juist met het ware, het goede en het schoone.

In een interview met Jolan Douwes en Lieke van Duin zei Geelen: ‘Als iets te mooi wordt, zoeken we allebei onmiddellijk iets ondermijnends’ en Dros vulde daarop aan: ‘Ons werk is één grote dissonant’. Gelukkig heb ik die dissonant in De o van opa niet kunnen vinden, al zullen sommigen van mening zijn dat in de Duitse uitgave de kleuren hier en daar vloeken. In datzelfde interview zegt Imme Dros dat ze beiden meer houden van kleuren die vloeken dan van roze en blauwe figuren in lieve kinderboeken. Maar vloeken nu de kleuren in Ik wil die! of in het prachtige boek Toen Sjoerd naar de dierentuin ging?

Gijs, Roosje, Ella, Sjoerd en Jim lijken allemaal familie van elkaar omdat ze dezelfde neuzen hebben. Sjoerd vindt zijn neus nog niet geprononceerd genoeg en vraagt de olifant om diens slurf. Als ik van alle door Geelen geïllustreerde boeken er slechts één mocht houden, zou ik Sjoerds tocht naar de dierentuin kiezen. Het is een meesterwerk van absurditeiten. Met het ware, het goede en het schoone heeft het alleen het laatste gemeen: het idee, de zinnetjes en de aquarellen zijn prachtig. Maar verder is het vooral mooi omdat het allemaal onmogelijk en absurd is. Want welk kind neemt nu naar de dierentuin zijn mooiste knikker, zijn vlieger en zijn katapult mee? Ook denk ik dat je die twee laatste attributen al bij de ingang zou moeten afgeven. Bovendien, weten jonge kinderen nog wat katapults zijn? Het einde van dat boek, de scène bij Sjoerds thuiskomst, als zoontje van de elephant man, herinnert aan de mooiste absurditeiten in Hamelen.

Ach, dat er zo een hele serie mag verschijnen. Ieder jaar één! Want daar ligt Geelens unieke en onnavolgbare bijdrage aan de esthetische vorming: Kinderen en volwassenen ontvankelijk

[p. 98]

maken voor de genieting van de subtiele humor, door middel van absurde wendingen, mooi vormgegeven in een overigens veilige en gemoedelijke wereld.

Sjoerd kwam thuis.
‘Help!’ riep zijn moeder.
‘Een eng beest’.
‘Nee hoor’, zei Sjoerd.
‘Ik ben het. Sjoerd.
Kijk maar, je ziet het aan mijn mooiste knikker’.