Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 7

[p. 91]

Een grensverleggend boek.
Over Wij zijn Koerdistan van Elizabeth Laird
Nel Teeuwen

Het volk van Koerdistan is Koerdistan, en dat kunnen ze ons niet afnemen, zelfs niet als ze ons buiten ons thuisland sluiten en de sleutel weggooien. (p. 235)

Dit citaat vormt het slot van het jeugdboek Wij zijn Koerdistan, een boek geschreven door Elizabeth Laird en bekroond met de Glazen globe, een prijs ingesteld door het Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap.

Het doel van deze prijs is: Maatschappelijke herkenbaarheid van het vak en versterking van het besef dat de geografische kennis nodig is om goed te kunnen functioneren in de huidige internationaliserende samenleving. Het is geen wetenschappelijke prijs en moet daar ook niet mee vergeleken worden. Het is een prijs in een genre waarin schrijvers een breed scala van onderwerpen uit het vak toegankelijk maken voor jongeren. Wat de historische roman voor het vak geschiedenis betekent zal de geografische roman voor het vak aardrijkskunde moeten zijn.

De schrijfster Elizabeth Laird is in Nieuw Zeeland geboren, maar woont sinds haar derde jaar in Engeland. Ze studeerde Engels en heeft les gegeven in Maleisië, Ethiopië en India. Na haar huwelijk heeft ze ook enige tijd in Wenen, Baghdad en Beiroet gewoond. Haar man is Midden-Oostenspecialist.

De oorspronkelijke titel van het boek is Kiss the dust. Het is vertaald door Virgi Smits en uitgegeven door Hans Elzenga b.v. Tilburg. De omslagtekening is van Francien van Westering.

[p. 92]

Wij zijn Koerdistan is opgedragen aan de Koerdische vluchtelingen. In een voorwoord geeft de schrijfster in het kort de situatie van het Koerdische volk weer, waarbij ze vooral de nadruk legt op de eigenheid van het volk dat tot uitdrukking komt in de taal, kleding, gewoonten en tradities. Voor in het boek is een kaartje opgenomen met de grensaanduiding van het huidige Koerdistan dat verdeeld is over de landen Turkije, Rusland, Iran, Irak en Syrië.

Het verhaal vertelt de belevenissen van een Koerdische familie ten tijde van de oorlog Irak-Iran gedurende de jaren 1984 tot 1988. Aan het beschermde leven van Tara, de hoofdpersoon van het verhaal, komt een einde als ze getuige is van de executie van een Koerdische jongen die verdacht wordt van samenzwering. Ze wordt zich dan bewust van de dreiging die er uitgaat naar Koerdische mensen in Irak. Omdat haar vader connecties onderhoudt met de bevrijdingsbeweging, moet het gezin vluchten naar de bergen. Voor Tara, die het bergleven alleen van vakanties kent, is de overgang van het stads- naar het plattelandsleven heel ingrijpend. Ze mist het contact met vriendinnen en school en de verveling slaat toe. Het leven op het platteland biedt hen echter niet de nodige veiligheid. Omdat de peshmerga's, de vrijheidsstrijders, de dorpen gebruiken als uitgangspunt en als munitieopslagplaats worden de dorpen regelmatig gebombardeerd. Met gevaar voor eigen leven vluchten ze de grens over naar Iran, waar ze terechtkomen in overvolle vluchtelingenkampen. Zo goed en zo kwaad als het gaat weten ze zich te redden en klampen zich vast aan elke verbetering van hun lot. De oudere broer van Tara gaat terug naar Irak om te vechten met de peshmerga's. Hij wil niet in het leger van Iran vechten. Na aankomst in Iran kost het vooral de vrouwen moeite zich aan te passen aan de strenge kledingsvoorschriften en de rol van de vrouw in het Shi'itische Iran. Wanneer ze overgebracht worden naar de omgeving van Teheran krijgen ze weer hoop op een wat normaler leven. Ze hebben daar familie wonen die hen misschien kan helpen. Maar ook die hoop blijkt vergeefs. Ze zullen uit Iran moeten vertrekken wil de vader niet gedwongen worden zijn vroegere medewerkers te verraden. Door al hun bezittingen te

[p. 93]

verkopen en geld te lenen, slagen ze erin om via München naar Londen te vertrekken. Daar begint hun leven als asielzoekers. Over dit leven gaat het laatste deel van het boek.

Elisabeth Laird geeft een genuanceerd beeld van de problematiek van het Koerdische volk dat door haar versnippering steeds weer te lijden heeft van onderdrukking, verdrijving en vernietiging. Het gegeven dat Koerdistan geen zelfstandige staat is en daardoor gedoemd is om in vijf landen de positie van minderheid in te nemen komt herhaaldelijk in het verhaal naar voren.

De schrijfster neemt geen duidelijke politieke stelling in, maar laat de omstandigheden voor zich spreken. In bepaalde opzichten is dit jammer. Een grotere betrokkenheid bij de problematiek van de Koerden en de rol van de Westerse mogendheden daarin had het verhaal sterker gemaakt. Haar nuancering komt o.a. tot uiting in de beschrijving van de peshmerga's. Ze doet dat in de vorm van drie persoonsbeschrijvingen die exemplarisch zijn voor vrijheidsstrijdbewegingen n.l. Kak Soran, de vader van Tara, zijn broer Rostam en Ashti, de oudere broer van Tara. Kak Soran voelt zich betrokken bij de vrijheidsstrijd, maar probeert zo op diplomatieke wijze te handelen. Rostam is een vechtersbaas. Hij is trots op zijn heldendaden en heeft weinig scrupules over de gevolgen ervan en Ashti is idealistisch maar ook onzeker over de juiste aanpak van de strijd.

Het familieleven is door Laird uitstekend beschreven. De personen worden beschreven als krachtige en optimistische mensen, die zich staande weten te houden. De familie ondervindt naast de vernedering ook warmte en vriendschap van anderen. Tara's moeder neemt in het gezin een centrale rol in. Ze houdt zich strikt aan de Islamitische leefregels, maar is absoluut geen onderdanige vrouw. De verschillen tussen het geseculariseerde Irak en het Shi'itische Iran blijken o.a. uit het dragen van de chador. Tara is daar zowel positief als negatief over. Negatief omdat het van hogerhand wordt opgelegd, positief omdat het ook een soort veiligheid biedt. Deze uitspraak sluit aan bij een gedachtengang die door meer Islamitische vrouwen naar voren is gebracht en kan voor Westerse lezers taboedoorbrekend werken.

[p. 94]

Confronterend is het laatste deel als de familie in Engeland als asielzoekers ontvangen worden. Na alle ellende en vernedering die ze in Irak en Iran hebben ondergaan, komt er nu nog de verachting bij. In het asielzoekerscentrum verwoordt Tara het als volgt: Ze verachten ons, zei te tenslotte in zichzelf. Dat is het, ze denken dat wij schorriemorrie zijn. Dat was een raar idee. De soldaten in Iran waren nooit aardig geweest en ze hadden de vluchtelingen niet veel vriendelijkheid betoond, maar ze hadden wel naar hen gekeken alsof ze menselijke wezens waren. (p.212)

Ook de ontwikkeling die de familie na aankomst in Engeland doormaakt is overtuigend getekend. Het jongste meisje is het gelukkigst. Zij past zich het snelste aan. Ook Tara zal het lukken. Alleen voor de ouders is het leven erg moeilijk. Hun toekomstmogelijkheden zijn zeer beperkt. Het boek eindigt zoals het begint, heel open.

Het verhaal zal Nederlandse jongeren zeker kunnen aanspreken. Het is geschreven in een niet-literaire, eenvoudige taal, die hier en daar enigszins clichématig is. Het tekent op uitstekende wijze de sfeer van het ruige bergland, de woestijn en de klimaatverschillen. Het laat de leze kennismaken met de complexe Midden-Oostensituatie. Het vraagt begrip voor het leven van vluchtelingen, asielzoekers en geeft inzicht in gebruiken en gewoonten van andere culturen. Om die reden kan Wij zijn Koerdistan zeker bijdragen tot meer begrip voor de positie van minderheden en vooral tot betrokkenheid bij het lot van het Koerdische volk.