Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 7

[p. 42]

[p. 43]

[p. 44]

[p. 45]

Troosten met de quantummechanica
Jant van der Weg

Het is natuurlijk heel gemakkelijk kritiek uit te oefenen op de keuze van de Griffels en Penselen. Zulke keuzes blijven subjectief wat voor formele criteria je ook bedenkt. Ik kan me echter zeer goed vinden in de keuze voor de Gouden Griffel van dit jaar. Het Nachtboek van Paul Biegel is een schitterend, poëtisch en bovendien prachtig uitgevoerd boek; het heeft de bekroning kortweg verdiend.

Erger is dat een even poëtisch boek, dat speelt met allerlei soorten literatuur, ontbreekt in de lijst van Zilveren Griffels. Het heeft zelfs geen Vlag en Wimpel gekregen. Natuurlijk, het is geen gemakkelijk boek, maar de moeilijkheidsgraad kan geen criterium zijn bij de toewijzing van bekroningen. Kwaliteit, literaire kwaliteit, daarvoor staan we toch, ook in de kinderboekenwereld, op de bres? In dat licht had Aan de andere kant van de deur van Tonke Dragt, niet mogen ontbreken.

Zeeën van tijd

Het boek heeft mij zeer geboeid, intrigerend als het is naar tekst zowel als naar uiterlijk. Motieven als deuren, klokken, trappen en het ABC spelen in het verhaal een grote rol. En spiegelbeelden, niet te vergeten! Dat laatste begint al bij de naam van de hoofdpersoon, Otto. Op de titelpagina kunnen we lezen dat dit boek het eerste deel is van een meer delen omvattend werk, dat de samenvattende titel Zeeën van tijd heeft gekregen, een motto dat we in het verhaal ook voortdurend tegenkomen. In de Januaraanse Ambassade, want die bevindt zich aan de andere kant van de deur, heeft men nu eenmaal zeeën van tijd. Steeds wordt verwezen naar het tweede deel, ‘De weg naar de cel’. Of is zelfs

[p. 46]

dit een mystificatie, zoals zoveel in het boek? De titel hoort bij een verhaal in het boekje waarmee voor Otto alles begint. In de winkel waar hij geregeld helpt, wordt hem door een onzichtbaar, geheimzinnig iemand aangeraden het boekje te kopen. Later vermoedt hij dat deze geheimzinnige vreemdeling Christian Morgenstern oftewel het Galgekind, die hij aan de andere kant van de deur ontmoet, is geweest. Hij krijgt de opdracht het boekje naar de bibliotheek van de ambassade terug te brengen.

Toevluchtsoord

Mysterieus en juist daardoor spannend zijn de avonturen die Otto aan die andere kant van zijn slaapkamerdeur meemaakt. Na lezing van dit boek zul je nooit meer onbevangen een deur open kunnen doen. Tien tegen een vind je daarachter heel iets anders dan je verwachtte. Niet de gang in je eigen huis, niet de straat achter je eigen voordeur, maar de trap naar het Vertrek van het Midden of de tuin bij de Ambassade. Seizoenen wisselen elkaar in razend tempo af en tijd is er een vreemd begrip. Daardoor kun je mensen als Albert Einstein (1879-1955) en Christian Morgenstern (1871-1914) zomaar tegenkomen, terwijl een robot je even de quantummechanica uitlegt op een manier die zelfs alfamensen kunnen snappen. Het wonderbaarlijke is, dat die uitleg tevens troost betekent voor Otto in zijn verdriet om de weggelopen poes. Een ontroerend gedeelte, hoewel je ontroering niet meteen associeert met quantummechanica.

Otto heeft reeds meer ontdekt in die verwarrende wereld. In de encyclopedie heeft hij het gevonden: Ambassade, dat is het woord voor toevluchtsoord, asiel. Voor hem heeft die plek allereerst deze waarde. Als begaafde leerling heeft hij het op school bepaald niet gemakkelijk. Pesterijen zijn zijn deel en vrienden heeft hij niet. Die krijgt hij pas aan de andere kant van zijn deur, in het toevluchtsoord. Zijn huiswerk maakt hij amper en onder de lessen heeft hij heel andere gedachten. Dit motief van de hoogbegaafde, maar eenzame, gepeste leerling zijn we de laatste tijd vaker tegengekomen. Hier wordt het zonder melodramatiek, ingehouden, maar tegelijk zeer overtuigend uitgewerkt.

[p. 47]

Twee boeken

Voorzover Otto, en met hem de lezer, de verwijzingen in het verhaal naar heden en verleden niet herkent, zijn bibliothecaris en secretaris van de ambassade behulpzaam door het geven van voetnoten en verwijzingen naar andere literatuur. Met deze verwijzingen wordt doorlopend gespeeld, zodat de lezer zich afvraagt: Wat is er waar en waar moet ik met een korreltje zout lezen? Dit spel van verwijzingen verhoogt de geheimzinnigheid.

In het verhaal spelen twee boeken een grote rol. Allereerst is dat het bovengenoemde boekje dat Otto zo mysterieus in handen heeft gekregen en waarmee de lezer op raadselachtige wijze kennis maakt. Flarden tekst, die nieuwsgierig maken naar meer, soms langere stukken waarbij een brede rand van zwart marmerpapier en een afwijkende paginering aangeeft dat we hier met een ander verhaal te maken hebben. Na het intrigerende omslag vol deuren, spiegels, klokken en trappen, dat je doet denken aan het werk van Escher, sla je het boek open en merk je direct dat de vervreemdende werkwijze van Escher ook hier toeslaat. Er zijn opgeplakte vodjes papier waarop in handschrift aangegeven staat wat hier had moeten staan. Helaas, de bladzijde ontbreekt. De figuur van de bibliothecaris die door het hele boek heen telkens opduikt, geeft hier aan het begin tekst en uitleg. Nog voor de eigenlijke titelpagina kunnen we een fragment lezen van een van de verhalen uit Otto's boekje. Op de blanco pagina na die met het colofon maken we kennis met de secretaris. In handschrift vertelt hij over het ontstaan van het verhaal ‘Zeeën van tijd’ waarnaast in verschillende andere handschriften opmerkingen zijn toegevoegd, zoals sommige boekgebruikers dat graag doen. Tegelijkertijd lijkt het op een schriftelijk gevoerde dialoog. Daarin komt reeds het devies voor, dat eveneens staat voor een naam: vertrek van het midden, een raad die Otto later opvolgt om weer in zijn eigen kamer te komen.

Even verder in het verhaal komen we een tweede belangrijk boek tegen, een ABC-boek. Daarmee moet het Galgekind tot Alfabeet [met een A] gepromoveerd worden. Maar evenals Otto's boekje raakt ook dit boek weg en gaan ze op zoek. Ze doorkruisen, samen of ieder voor zich, het grote gebouw, van boven naar

[p. 48]

beneden. De lezer gaat met Otto op stap en ontmoet daardoor de meest wonderlijke personen in dit land zonder tijd. Alle klokken staan stil, zij hebben een heel andere functie gekregen. Ze wijzen niet meer de weg in de tijd, maar in de ruimte. Met behulp daarvan kan Otto op een bepaald moment uit de chaos van trappen, vertrekken en gangen zijn weg vinden. Ook zijn eigen horloge moet worden aangepast: zonder wijzers tikt het verder. Dat de tijd hier geen functie heeft, wordt nog eens onderstreept door het feit, dat de zonnewijzer in de tuin in de schaduw staat.

Tipje van de sluier

Langzamerhand raken de beide werelden met elkaar verstrengeld, de wereld van de beide boekjes die staan voor de wereld zonder tijd of ofwel de wereld met zeeën van tijd, en die van Otto's alledaagse werkelijkheid met verdriet over de scheiding van zijn ouders, zijn eenzaamheid en een weggelopen poes. Die poes krijgt zijn spiegelbeeld aan de andere kant van de deur in de poes van Schröder, een natuurkundige paradox, maar ook in de sprookjesfiguur Sneeuwwitje. Heet de poes niet Witje? Op haar beurt staat het meisje Claartje voor deze figuur. Zij is bovendien nauw verweven met het muziekstuk ‘Au clair de la lune’. De maan is ook weer een motief voor tijdsaanduiding. Zo sluit alles in elkaar en op elkaar aan en moet je aandachtig lezen om de kluwen te ontrafelen.

Claartje heeft tevens een geheimzinnige zus, muzikaal gesymboliseerd in het bekende ‘Für Elise’. Deze Elise is aan het woord in het titelverhaal uit Otto's boek, waaruit we verschillende motieven en feiten later in het ‘grote’ verhaal tegenkomen. Tot aan het slot van het omvangrijke boek blijft zij de grote afwezige. Daar pas wordt duidelijk wie zij eigenlijk is. Daar ook wordt van de sluiers een klein tipje opgelicht, zodat de lezer een vermoeden krijgt wie wie is. De relaties tussen deze geheimzinnige wereld en de werkelijkheid krijgen iets meer contouren. Hoewel, er blijven nog genoeg raadsels over voor het eventuele volgende deel. Want wie is toch die geheimzinnige ambassadeur? En zal Otto professor Einstein werkelijk ontmoeten?

[p. 49]

[p. 50]

Prachtig is het taalgebruik in dit verhaal. Wat kunnen Christian en Claartje heerlijk schelden, soms in schitterende alliteraties. Otto leert heel wat bij en laat zich op een zeker moment niet onbetuigd. Dan is hij bepaald niet meer de timide angsthaas uit het begin.

De verwijzingen naar de werkelijkheid houden ook verwijzing naar (andere) literatuur in. Sprookjes als die van het lelijke jonge eendje en Sneeuwwitje spelen een prominente rol.

Immens bouwwerk

Tijd en ruimte, het zijn zowel in het verhaal als in de beeldcollages - eveneens van de auteur - de thema's die telkens onder andere gedaante naar voren komen. Voortdurend moet je denken aan het werk van Escher dat dezelfde verwarring oproept die je ondergaat bij het lezen van dit boek. Daardoor juist intrigeert het je zo, dat je steeds maar weer verder wilt lezen. Het bijzondere karakter van dit boek had een aanleiding kunnen zijn voor de Griffeljury om, al is het dan niet een Gouden Griffel, in ieder geval een Zilveren toe te kennen. De literaire kwaliteit van dit immense bouwwerk geeft alle reden voor zo'n bekroning. Van deze lezer krijgt het in ieder geval een lauwerkrans!