Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 7

[p. 36]

[p. 37]

Josje's Droom
Henk Eisma

Het lijkt erop dat Sjoerd Kuyper de pech had dat zijn boekje in hetzelfde jaar als Nachtverhaal van Paul Biegel verscheen. Beide boeken zijn bij het genre van het cultuursprookje in te delen; en wie gaat vergelijken, kan de grootmeester op punten van de meester laten winnen. Maar Josje's Droom bezit te veel kwaliteiten om ongenoemd te blijven.

Ouverture

Alleen al het eerste hoofdstuk, 9 bladzijden tekst, loochenstraft een uitspraak die de jury van de Libris Woutertje Pieterse Prijs dit voorjaar deed: ‘De taal leverde zich dit jaar niet uit.’

Een zwart schip gleed over zee. Het was nacht. De hemel was zwart als het schip...

Een ouverture van acht zinnen. In klanken en beelden is het naderende onheil even hoorbaar, zichtbaar. Even, want het leven is sterker dan de dood. Het licht van de zomerzon schittert in de zinnen die volgen; proza dat zich verdicht tot poëzie:

‘Tintelend licht,’ zei de eend.
‘Dansend licht,’ zei het schaap.
‘Dansend als kangoeroes,’ zei de kangoeroe.
‘Als kangoeroes van vuurwerk,’ zei de jonge buffel.

Josje trouwt met haar soldaat. De dieren in het stadje aan de kleine haven maken er een groot feest van, dat duurt tot het weer donker wordt. Dan herhaalt zich de dialoog:

[p. 38]

‘Leuk feest,’ zei de kangoeroe.
‘Beetje donker,’ vond de eend.
‘We halen de fakkels,’ zei het schaap.
‘Het vuurwerk,’ riep de buffel.

De sombere tonen uit de eerste zinnen keren terug. Het eerste hoofdstuk eindigt zoals het begon: met een zwart schip dat dichterbij komt.

Al is Josje gelukkig, in haar droom komt de angst naar boven, dat haar geluk van korte duur zal zijn. De dieren mobiliseren de tegenkrachten. Zij willen dat het licht blijft in Josje's leven (of anders gezegd: zij symboliseren haar levensdrift). Zij hebben dat echter niet in de hand. Sjoerd Kuyper verwoordt dat in het beeld van het vuurwerk:

Later droomde Josje. Ze zag hoe het vuurwerk terugkeerde naar de aarde, hoe het uit de hemel viel: gloeiende bollen, vallende sterren, strepen door haar droom. Het vuurwerk viel! Niet naar de kleine haven, nee, naar kanonnen op een zwart schip, dat voer over een zwarte zee, onder een zwarte hemel...

Over het eerste hoofdstuk wil ik hier nog drie opmerkingen maken:

-	Zo stil als de mannen Teer op de plecht van hun schip staan, zo levendig zijn de dieren: ze juichen als matrozen op de hoogste ra. De keuze van dit beeld plaatst de dieren en de mannen Teer tegenover elkaar.
-	Acht keer rijdt Neef Ezel het bruidspaar door alle straten en steegjes. Later houden Josje en de soldaat hun hoepels omhoog, op elkaar als een grote acht. In ‘Er was eens... er is nog’ (Deventer: Ankh-Hermes, 1973) noemt C.J. Schuurman acht het getal van de ervaring van dood en wedergeboorte.
-	De ijsvogel onderscheidt zich van de andere dieren. Waar de anderen spontaan en vrij ongecompliceerd overkomen (met Neef Ezel als tweede uitzondering) doet hij alle moeite om zijn overgevoeligheid de baas te blijven. Hij is

[p. 39]

de eerste die de angst van Josje voor de kwetsbaarheid van het geluk vertolkt (en biedt haar en de soldaat ieder een paraplu aan: ‘Jullie krijgt vast ruzie, nét als het regent... zul je altijd zien - maar het onheil dat dreigt is veel groter dan een regenbui). Later, als de andere dieren Josje komen troosten, staat hij op de uitkijk want verdriet grijpt hem teveel aan. Als enige wil hij later zijn verdriet ook niet terug. Op de laatste bladzijde maakt hij zich zorgen over de zoon van Josje: ‘Dat kan toch niet goed gaan,’ zei hij, ‘zo'n klein kind zo vlak bij het water?’ Wanneer de anderen het onheil dat over het water kwam, al weer zijn vergeten, heeft hij daar nog weet van. Weet-hebben-van, een geweten hebben, maakt het leven niet gemakkelijk.

Troosten

Ook de volgende hoofdstukken hebben veel te bieden. Slapend naast haar soldaat doorleeft Josje haar angst voor het verlies van haar geliefde. Verlatingsangst waartegen zij zich niet teweer kan stellen: in haar droom laat zij zelf de mannen Teer binnen, die de soldaat ophalen. Zij voelt dat hij niet zal terugkomen. De dieren spreken haar moed in.

Humor verlicht de ernst die het verhaal in deze fase doortrekt. Het levert ontroerende bladzijden van troost op. Neef Ezel die, achteruitlopend om Josje maar te kunnen zien, ‘Je hebt mij toch,’ zegt; steeds weer opnieuw. De oprichting van de Josje Club, die van heinde en verre dieren naar het huis van Josje brengt. Om haar te troosten, maar ook als remedie tegen een saai leven. (Er komt hier een ironische toon in de verteltrant van Sjoerd Kuyper; de troosters bedoelen het goed maar zij peilen het verdriet van Josje niet en zitten haar soms letterlijk en figuurlijk in de weg).

In hoofdstuk drie groeit Josje's droom naar een climax. Vijf maal springt zij op om naar de plaats te snellen waar de soldaat haar in zijn herinnering ziet. Toen Sanders, bij wie zij woonde, stierf was zij nog klein. Zij is weer klein als zij in haar droom (een nachtmerrie nu) de dood van haar soldaat doorleeft. Klein en weerloos in een apocaliptisch gebeuren. - Deze bladzijden uit

[p. 40]

Josjes Droom roepen de beste passages uit Annetje Lie in het holst van de nacht van Imme Dros in mijn herinnering op.

Verdriet

Langzaam maar zeker verandert er hierna iets in de droom van Josje.

‘Ze wilde uit de droom ontsnappen. Niet omdat haar soldaat dood was, want die was niet dood, dat wist ze opeens zeker; haar soldaat lag naast haar en sliep in zijn warme lijf. Nee, ze was bang dat ze de dieren weer verdriet zou doen. En dat wilde ze niet. Nooit. Ook niet in een droom...’

Josje is zo iemand die al het verdriet van de wereld wel zou willen wegnemen om het samen met haar eigen verdriet diep weg te stoppen in haar onderbewuste: zij droomt van een grote kast in de kelder met veel laden en dubbele bodems. Daar bergt zij al het verdriet van de dieren keurig in op. Hoe leeg worden dan dialogen als: ‘Mooi weer.’ ‘Ja prachtig.’ En in haar droom doet zij een belangrijke ontdekking:

Als je geen verdriet hebt, snap je niks. Als je verdriet vergeten bent, is wat je nog wél weet ook niet veel waard. Haar herinneringen zouden kaal zijn zonder verdriet. ‘We willen zo graag gelukkig zijn. En zonder verdriet kunnen we dat niet.’

Tegen het einde van haar droom geeft zij de dieren hun verdriet terug. Dat loopt uit op een waar feest van verdriet, troost en vreugde. Inmiddels heeft Sjoerd Kuyper ook 16 bladzijden lang een evocatie gegeven van hoe wij in onze samenleving met verdriet omgaan. Tot en met de (financiële) massage die op de publieke opinie wordt toegepast om mensen te laten wennen aan het idee dat vredesmissies soldatenlevens gaan kosten:

Wie een dode soldaat had kreeg honderd munten. ‘Zo kopen wij uw verdriet,’ zeiden zij. ‘Dan bent u er vanaf.’

[p. 41]

Koe en ezel

Josje's Droom is een sprookje over dood en wedergeboorte. Onder de verhalende laag liggen volwassen motieven: literatuur zonder leeftijd. (In idee 494 schrijft Multatuli: ‘Kinderboeken - 'n mal woord... is er kinderbiefstuk ook?’).

In het laatste, het zevende, hoofdstuk ontwaakt Josje uit haar droom. Het is de dag na haar bruiloft. Zij laat haar droom niet achter zich, zij draagt die als diep doorleefde ervaring met zich mee. Later, als haar zoon Alexander geboren is, vertelt zij hem keer op keer de droom. In Majesteit, Uw ontbijt (Sjoerd Kuyper, Leopold, 1988) komt de zin voor: ‘Verhalen doden de vijandelijke tijd. Daarom moeten wij ervoor zorgen dat de tijd onze verhalen niet doodt. En dat kan alleen maar door ze te vertellen en te vertellen en te vertellen...’

Josje's Droom ís een verhaal om keer op keer voor te lezen: Neef Ezel kon echt álles met taal (p. 57). Gerrit Achterberg gaf een van zijn gedichten de titel mee: De dichter is een koe. Sjoerd Kuyper reikt hier een variant aan: de dichter is een ezel.