Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 7

[p. 53]

Veertig jaar in hink-stap-sprong
Ontwikkelingen in de benadering van het jeugdliteraire werk
Peter van den Hoven

Een uitputtend overzicht van de naoorlogse ontwikkelingen in de benadering van het jeugdliteraire werk is binnen de mij toegemeten tijd en ruimte uiteraard een onmogelijkheid. Daarbij voegt zich onmiddellijk het probleem dat van enige geordende systematiek (nog) geen sprake is. Ook wat dat betreft loopt de jeugdliteratuur ver achter bij de literatuur voor volwassenen.

Ik zal dan ook proberen enkele opvallende markeringspunten te noemen die voor de emancipatie van de jeugdliteratuur van belang zijn. Daarbij gaat het me om twee zaken: enerzijds de wetenschappelijke aandacht voor het jeugdboek, anderzijds de stand van zaken in de jeugdliteraire kritiek.

Vier jaar na de Tweede Wereldoorlog wordt door de toenmalige minister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen, Rutten, een adviescommissie inzake Lectuurvoorziening ingesteld, vanuit de gedachte dat er weerstand geboden dient te worden aan de dreigende vervlakking van onze cultuur, aan het gevaar tot een afglijden van de leeslust naar bevrediging van sensatiezucht. Gezin, school, jeugdbibliotheekwerk en jeugdbeweging worden opgeroepen een bijdrage te leveren tot geestelijke wederopbouw door middel van goede lectuurvoorziening.

Twee jaar later, in 1951, leidt die oproep tot een nationaal congres met als thema: de waarde van het goede kinderboek in de opvoeding. Eén van de sprekers is D.L. Daalder, die een jaar

[p. 54]

tevoren zijn historisch-kritisch overzicht van de Nederlandse Kinderliteratuur onder de titel Wormcruyt met suyker heeft laten verschijnen. Hij is ook een van degenen die, naast de grote aandacht voor ethische normen, de esthetische bewustwording bepleit. Daalder is daarmee een belangrijke verbindingsfiguur tussen vooroorlogse kunstzinnige opvattingen, vooral verwoord door Jan Ligthart en Theo Thijssen, en de latere aandacht voor het literaire kinderboek.

Eén van de praktische gevolgen van het congres van 1951 is, een jaar later, de oprichting van Bureau Boek en Jeugd, en dat feit markeert de grote aandacht die er ontstaat, tot op de dag van vandaag, voor de leesbevordering. Het lezen in gezin en school - van jeugdbibliotheek tot leerplanontwikkeling - wordt één van de speerpunten van de naoorlogse aandacht voor jeugdliteratuur. Hierbij moeten de namen worden genoemd van Annie Moerkerken van der Meulen, J. Riemens-Reurslag, Annie C. Gebhard, Jannie Daane en zeker ook Annie M.G. Schmidt, denkt U maar aan Van schuitje varen tot Van Schendel uit 1954. Pedagogie en psychologie, later de didactiek, worden te hulp geroepen bij de bevordering van het lezen en leveren voor de jeugdliteraire kritiek de belangrijkste argumenten voor besprekingen.

In 1961 wordt er, nu onder auspiciën van de CPNB, opnieuw een congres over kinderliteratuur gehouden en daar zijn enkele opvallende geluiden te horen. Het wordt geopend door Prof. Dr. J.G. Bomhoff, die meteen een knuppel in het hoenderhok werpt met een lezing waarin hij hardop filosofeert over de achtergronden van wat een goed kinderboek wordt genoemd.

Hij erkent de waarde van literaire maatstaven, maar vindt dat die aan het kinderlijk apperceptievermogen ontsnappen. Hij is het eens met de opvatting van Langeveld die in 1950 schreef: Het lezen van boeken met een literaire waarde kan men pas in de puberteit verwachten en blijft ook daar nog menigmaal uit. Bomhoff wijst erop dat wanneer ervaring en psychologie uitwijzen dat het kind aan literair waarderen niet toe is, het aanleggen van literaire maatstaven als eerste vereiste aan een goed kinderboek onjuist is.

Hoe men daar ook over denkt, dat is de introductie van een belangrijk discussiepunt, dat tot op de dag van vandaag de

[p. 55]

gemoederen blijft bezighouden.

Een andere spraakmakende lezing op dat congres is die van Anne de Vries Sr. die in Het peil van onze kinderliteratuur onder meer de stelling verdedigt dat er in literair opzicht geen wezenlijk verschil bestaat tussen een goed kinderboek en de roman voor volwassenen. Hij is één van de eersten die zo nadrukkelijk en stellig de grens tussen jeugdliteratuur voor kleine en grote mensen oversteken. Hij nuanceert Langeveld en Bomhoff door te stellen dat het vermogen tot literair genot reeds bij het kind aanwezig is en ziet de kunstenaar-schrijver als degene die dat genot wakker kan en moet roepen. En bovendien wijst hij op het gebrek aan vakmensen in de jeugdliteraire kritiek en wijt dat in de eerste plaats aan de desinteresse op wetenschappelijk gebied voor de studie van het kinderboek. En ook dat is een constatering die na ruim dertig jaar nog recht overeind staat.

Het congres mag dan concluderen dat het wetenschappelijk onderwijs geen achterstand mag vertonen tegenover het buitenland, waar een dergelijke bestudering reeds lang plaatsvindt, het zal tot het begin van de jaren zeventig duren voordat de universiteit zich serieus met het kinderboek gaat bezighouden.

De doctoraalscriptie van Betske Tans- Salverda en Marleen Wijma- van der Laan, waarin zij de structurele analyse-methode toepassen op kinderboeken, is één van de eerste universitaire benaderingen van de jeugdliteratuur. Het is in ieder geval een belangwekkende poging om de hegemonie van de pedagogie te doorbreken.

Deze scriptie verschijnt aan de Rijksuniversiteit van Groningen en het is daar dat in 1974 een lezingencyclus over jeugdliteratuur wordt gehouden. Het is opnieuw Prof. Bomhoff die het licht van de algemene literatuurwetenschap over het kinderboek laat schijnen. Zijn visie is niet wezenlijk veranderd - hij wijst er nog eens op dat niet alleen de literaire kwaliteiten bepalen of een kinderboek goed is - maar hij plaats een en ander nu wel in een breder kader van de ontwikkeling van esthetische waardeoordelen en kunstzinnige vorming.

Daarmee opent hij een perspectief waar we - denkt U aan de

[p. 56]

actuele discussie rondom de achtergronden van de kunstzinnige/literaire vorming en de inrichting van het literatuuronderwijs - ook nu nog mee vooruit kunnen.

Naast de literaire invalshoek van Bomhoff wordt ook aandacht besteed aan historische en ontwikkelings-psychologische aspecten, maar het is vooral de door Bert Brouwers verdedigde sociologische benadering die in de komende jaren van invloed zal zijn.

Alle Groningse lezingen worden opgenomen in Project Jeugdliteratuur, een initiatief dat bedoeld is om allerlei beschouwingen en onderzoeksresultaten te bundelen, vier jaar stand houdt, en gezien kan worden als de voorloper van wat vanaf 1982 het Lexicon van de Jeugdliteratuur zal worden.

Vanaf ongeveer halverwege de jaren zeventig zijn er vele initiatieven en komt de discussie over zowel jeugdliteratuurkritiek als de verschillende benaderingen daarvan in een stroomversnelling terecht.

Het optreden van de zogenaamde Werkgroepen Kinder- en Jeugdlectuur en hun pleidooi - ik vat dit ruwweg samen - voor de doorbreking van het ideologisch traditionalisme in het kinderboek, is mede de aanleiding voor het verschijnen, in 1978, van een rapport over de jeugdboekenkritiek met de veelzeggende titel: Veel verhaal en weinig kritiek.

Het is een verslag van een vergelijkend onderzoek naar de recensies van acht kinder- en jeugdboeken. De analyses leiden tot de conclusie dat voor de meeste boekbesprekingen het woord recensie niet op zijn plaats is. Gebrek aan objectieve criteria en systematische opbouw leiden tot het navertellen van het verhaaltje in wat papegaaienrecensies genoemd kunnen worden. Jeugdboekenkritiek vermomd als veredelde consumentenvoorlichting, daar komt het wel ongeveer op neer.

Acht jaar later wordt dit kleinschalige onderzoek grondig overgedaan door Margot Krikhaar en Bea Ros, die onder de al even opmerkelijke titel Een spannend boek. Warm aanbevolen! een doctoraalstudie presenteren naar twintig jaar jeugdliteraire kritiek, van 1965-1984.

[p. *1]

[p. *2]

[p. *3]

[p. *4]

[p. 57]

Zij constateren op kwantitatief en kwalitatief terrein weliswaar vooruitgang, maar ten opzichte van recensies van literatuur voor volwassenen is de kwantiteit ver onder de maat, en ook kwalitatief is er nog veel mis. Zo wordt er nog altijd veel, teveel, naverteld, terwijl de argumentatie er zo'n beetje bijhangt. En àls die er is, laat de kwaliteit ervan te wensen over. Oordelen blijven onduidelijk, mistig en oncontroleerbaar. Formele aspecten, aspecten dus die ingaan op het wezen van het kinderboek, de talige structuur, komen nog steeds te weinig voor. Morele argumenten daarentegen worden veel te vaak benadrukt.

De jeugdliteratuur, zo stellen zij aan het eind van ook vast, is daarmee in een vicieuze cirkel terechtgekomen: recensenten besteden weinig aandacht aan de vorm, dit wordt een ‘vergeten’ kant van het jeugdboek, waardoor ook auteurs er niet toe worden uitgenodigd hier meer aandacht aan te besteden. De kritiek wordt hierdoor weer niet gestimuleerd, enzovoorts, zo is het kringetje rond.

Overigens zien zij niet alleen de recensenten als grote boosdoeners. Ook de jeugdonvriendelijke houding van met name kranten- en weekbladredacties, die weinig ruimte beschikbaar stellen en meestal niet eens op de literatuurpagina's, heeft grote invloed. Recensenten moeten vaak genoegen nemen met een achterafkolommetje en zijn alleen daarom al nauwelijks in staat een boek adequaat te bespreken. Een situatie waarin sindsdien weinig veranderd is. Maar, zeggen ze nog eens duidelijk tot slot: De critici mogen niet klagen dat hun werk niet serieus genomen wordt zolang zijzelf hun eigen werk niet serieus nemen.

Ik ga wat uitvoeriger op het onderzoek van Krikhaar en Ros in omdat het een goed voorbeeld is van hoe aan universiteiten - ik noem Nijmegen, Leiden, Amsterdam, Tilburg en Groningen - de jeugdliteratuurstudie in de jaren tachtig een opleving doormaakt. Ik benadruk dit omdat het voor de recensiepraktijk van grote waarde is dat die ondersteund en begeleid wordt door een gevarieerde wetenschappelijke aandacht voor het hele veld van de jeugdliteratuur en daarnaast het brede terrein van ook andere, meer specifieke (jeugd)culturele disciplines als jeugdtheater, jeugdtelevisie en jeugdfilm.

Maar voorlopig is de aandacht voor jeugdliteratuur op de uni-

[p. 58]

versiteiten nog niet geïnstitutionaliseerd en moet de bestudering van de kinder- en jeugdliteratuur meestal via een omweg, van bijvoorbeeld historisch-pedagogische of massapsychologische aard, tot stand worden gebracht. Dat wil overigens niet zeggen dat dat geen bijzonder interessant resultaat op kan leveren. Het invloedrijke werk van Lea Dasberg bijvoorbeeld of de studies van Saskia Tellegen en Rita Ghesquiere zeggen in dit verband hopelijk genoeg.

Toch blijft het een ernstig gemis dat de jeugdliteratuur op universitair niveau een ondergeschoven kind is. Er is ooit een poging ondernomen het kinderboek tot volwaardig studieobject te maken door de instelling van een officiële leerstoel jeugdliteratuur. Er is nog altijd, heb ik me laten vertellen, een leerstoelcommissie, die echter reeds geruime tijd slapend door het leven gaat. Is dit symposium geen goede gelegenheid op dit terrein een wakker beleid te gaan voeren?

Want het is natuurlijk vreselijk jammer dat we zo langzamerhand wel een en ander weten op het gebied van de taalontwikkeling van kinderen, maar dat het onderzoek naar de literaire ontwikkeling nauwelijks van de grond is gekomen.

In feite, zegt Will van Peer in zijn zojuist verschenen boek Lees meer Fruit, bekommert de literatuurwetenschap zich niet of nauwelijks om dit ontwikkelingsproces. In theorie erkennen literatuurwetenschappers natuurlijk wel het belang ervan, maar in de praktijk wordt er vrijwel geen onderzoek naar gedaan. Dat betekent niet dat we over de literaire ontwikkeling helemaal niets zouden weten. Maar de kennis erover komt grotendeels uit andere gebieden: uit (delen) van de taalwetenschap, de etnografie, de folklore-studies en uit (diverse takken van) de psychologie. Het gevolg daarvan is dat deze kennis - juist doordat ze vanuit verschillende disciplines verzameld - nogal versnipperd en fragmentair is. Bovendien ontbreekt de mogelijkheid om de verzamelde kennis te systematiseren tot een theoretisch geheel dat ons een samenhang tussen de onderdelen laat zien.

Maar ik wil absoluut niet in mineur eindigen, want de laatste tien, twaalf jaar laten een stormachtige hoeveelheid activiteiten en publikaties zien die de gemoederen van verschillende kanten

[p. 59]

blijft bezighouden. En dat is een goede zaak, want slechts tegen de achtergrond van discussie is verandering en vernieuwing mogelijk.

Men zou de verschijning, in 1980, van Het geminachte kind van Guus Kuijer een belangrijke cesuur kunnen noemen in de aloude discussie over pedagogische en literaire benaderingen van de jeugdliteratuur. Vanaf dat jaar, kan men zeggen, steekt het kinderboek zijn literaire nek uit en is er sprake van een toegenomen grensverkeer tussen jeugdliteratuur en literatuur vol volwassenen.

Aan het eind van de jaren tachtig culmineert die ontwikkeling in enkele belangrijke werken op verschillend terrein. De dissertatie van Anne de Vries, Wat heten goede kinderboeken? zet 100 jaar theorie en praktijk van opvattingen en beoordelingen op een rij en levert daarmee een waardevolle documentatie die de huidige discussie, ook blijkens zijn Slaa-lezing over Het verdwijnende kinderboek, volop stimuleert.

Op biografisch terrein is het Joke Linders die met een studie over An Rutgers van der Loeff laat zien dat ook daar volop werk ligt. De geschiedenis van het kinderboek krijgt een belangrijke injectie met de publikatie van het historische handboek De hele Bibelebontse berg.

En er is meer. De literaire vorming is gepromoveerd tot zesde discipline van de kunstzinnige vorming en heeft inmiddels met Tsjip een eigen tijdschrift. Het literatuuronderwijs in basis-, middelbaar- en hoger onderwijs wordt leerplanmatig op doelen en werkvormen onderzocht teneinde de literaire competentie te verbreden en verdiepen.

Leesgedrag en leesbevordering, het is al eerder gezegd, blijft een belangrijke speerpunt. Je zou overigens wensen dat (creatief) schrijfgedrag en (literaire) schrijfbevordering net zoveel aandacht konden krijgen. Net zo als...

Ja, zo is er nog wel meer te noemen, maar dan gaat het over toekomstige ontwikkelingen.

Genoeg dus.

Ik ben me ervan bewust U wat hink-stap-sprongerig door bijna

[p. 60]

een halve eeuw jeugdliteraire ontwikkelingen gevoerd te hebben. Laat duidelijk zijn dat daarin veel is gebeurd. Maar dat er nog meer te doen is.