|
| |
| |
| |
De moderne samenleving met humor.
Over de jeugdboeken van Anne Fine
Selma Niewold
Zes boeken van Anne Fine zijn in een Nederlandse vertaling verschenen. Het totale werk van Anne Fine bevat ook boeken voor volwassenen en boeken voor jonge kinderen. De zes vertaalde werken zijn allemaal bestemd voor kinderen, ouder dan tien jaar.
Toen ik aan een analyse van het werk van Anne Fine begon, had ik drie boeken van haar gelezen, die ieder een totaal verschillende indruk hadden gemaakt. Het leek of ze niet van één en dezelfde schrijfster waren. Nu ik meer van haar werk ken, moet ik die mening herzien.
Eén element is altijd in haar werk aanwezig: humor. En die is niet platvloers, zoals je die vaak in blijspelen aantreft, maar fijnzinnig en het beste te karakteriseren als typisch Engels. De vaak zware onderwerpen die zij in haar boeken aansnijdt krijgen daardoor een luchtigheid, waardoor ze makkelijker te verteren zijn. Intellectueel doet Anne Fine een groot beroep op haar lezers, doordat ze enige culturele bagage in haar verhalen verweeft. In haar boeken wordt gelezen en gefilosofeerd.
Een telkens terugkerend thema in haar werk is het groeiproces dat kinderen doormaken op hun weg naar volwassenheid. Globaal is er een tweedeling te maken in haar werk:
| 1. | boeken die serieus van toon zijn. |
| 2. | boeken, die meer weg hebben van de theatervorm: de komedie. |
| |
| |
| |
Serieus van toon
In Een vreemde vogel in het tuinhuis - dat in 1978 in het Engels verscheen en in 1979 in het Nederlands - woont lone samen met haar vader. Ione's moeder is overleden toen zij drie was. Haar vader, een professor geschiedenis, gaat volledig op in zijn werk. Omdat hij blind is, zet zijn secretaresse, Caroline Hope, artikelen voor hem om in braille en werkt zijn artikelen uit vanaf de band of vanuit het braille.
Het verhaal speelt zich af in een uiterst korte tijdspanne, iets meer dan een etmaal. Ione zit in het tuinhuis om na te denken. Ze wordt aangesproken door een student van haar vader, Ned Bult, die hopeloos verliefd is op Caroline. Caroline wijst hem af omdat hij haar geen vastigheid kan bieden. Ione cijfert haar eigen gevoelens voor Ned weg en brengt de gelieven tot elkaar. Zij manipuleert Ned zo, dat hij zonder dat hij zichzelf geweld aan hoeft te doen zijn ideeën over de Vroege Sardische Handelsroutes herziet. Het is een onderwerp waarover hij al geruime tijd onenigheid heeft met Ione's vader. Ned slaagt voor zijn examen en krijgt de bijbehorende baan.
Ione heeft veel over zichzelf en de anderen geleerd. De band met haar vader is dieper geworden. De blindheid van de vader en het vroege verlies van de moeder zijn geen thema's, die daardoor nadruk zouden krijgen. Het zijn feitelijke gegevens, die de karakters van de hoofdpersoon mede hebben gevormd. Een vreemde vogel in het tuinhuis is een bijzonder mooi boek, het laat conclusies over aan de lezer en het verhaal wordt zonder overbodige franje verteld.
Een veel gecompliceerder verhaal is De lijst van de tweeling, dat in 1981 verscheen en pas in 1986 in het Nederlands werd vertaald. In dit verhaal zit veel meer handeling en het aantal belangrijke personages is aanzienlijk groter.
Anne Fine vertelt in dit boek over de groei naar volwassenheid van Tom. Voor hem betekent dat ook dat hij zich los moet maken van zijn tweelingzus Cass. De tweeling heeft jarenlang samen in hun schuilplaats, het ijshuis, een lijst bijgehouden van alle tekortkomingen die volwassenen bij hen opmerkten. Bijna alle opmerkingen hebben betrekking op de bazigheid en ruzie- | |
| |
zoekerij van Cass en de slordigheid van Tom. Ook zijn ze er altijd samen op uit getrokken om de knecht Jamieson, die al het ongedierte op de boerderij moet verdelgen, te dwarsbomen. Sinds de tweeling aparte kamers heeft gekregen, is Cass zich van Tom los gaan maken, zij zoekt haar eigen weg. Zij vult allang de lijst niet meer aan en gaat niet meer mee om Jamieson te achtervolgen. Tom sluit zich steeds meer in zichzelf op, het beeld dat hij van zichzelf heeft is weinig positief: Ik zit zo diep verstopt, dat ze er niet opkomen dat ik hier ben (...) Eerlijk gezegd weet ik niet eens of ik mijn eigen gezicht wel zou herkennen in een mensenmenigte. Kenmerkend is, dat hij nooit een blik in een spiegel werpt en wanneer dat toch een keer per ongeluk gebeurt, schrikt hij van zichzelf. Het is dan ook geen wonder, dat iemand met een zo lage dunk van zichzelf het volkomen verknalt als hij verliefd wordt. Tom stoot Lisa, de dochter van Jamieson van zich af door haar heel diep te kwetsen.
Na allerlei, ook spannende, gebeurtenissen komt Tom er achter dat hij niet alleen uit tekortkomingen bestaat. Hij zal zich niet langer verschuilen, maar zich, net als Cassandra verzetten, zodat hij zich een eigen weg door het leven kan banen.
Dit thema komt in een iets andere vorm terug in Anne Fine's latere werk De hellekat. Bij de bespreking daarvan zullen de overeenkomsten tussen de hoofdfiguren duidelijk worden.
| |
Kloof tussen volwassenen en kinderen
Drie boeken, uit de tweede categorie, hebben meer weg van de komedie. In deze boeken geeft Anne Fine een satirische kijk op de moderne samenleving. In alle drie is sprake van een grote kloof tussen volwassenen en kinderen. Niet alleen de kinderen maken een ontwikkeling door, maar het zijn vooral de ouders die iets leren van hun kroost. De noodzaak om op te komen voor jezelf, die ook in De lijst van de tweeling aanwezig was, wordt steeds sterker benadrukt.
Het duidelijkste voorbeeld is Juffrouw Tureluurs (uit 1987 en vertaald in 1989). Daar dreigen drie kinderen kompleet vermalen te worden tussen hun gescheiden ouders. Met hun haat
| |
| |
treffen de ouders niet elkaar, maar hun kinderen. De beschrijvingen van Anne Fine doen je soms de haren te berge rijzen, maar geven ook veel om te lachen. Als de kinderen een brief van moeder hebben meegekregen, die ze eigenlijk niet aan hun vader durven te geven, reageren ze als volgt:
Ogenblikkelijk gingen al zijn goede voornemens in rook op. Hij duwde Natalie van zijn schoot, sprong op, griste de envelop van de plank en ritste hem open. Zijn ogen gleden over de paar zinnen, vernauwden zich en begonnen te glinsteren. Hij klemde zijn vingers om de rand van het papier tot zijn knokkels wit werden. ‘Dat loeder! Dat misselijke, egoïstische, onnadenkende loeder!’
‘Pap!’
‘Mijn weekends inpikken! Hoe durft ze! Hoe durft ze!’
‘Pap, toe nou!’
‘Ik zou haar kunnen vermoorden. Eerlijk waar! Ik zou haar soms met plezier de keel af kunnen snijden.’
‘Nee! Pappa! Nee!’ Natalie schoot in een flits van haar stoel af. Huilend rende ze op haar vader af en beukte woest op hem in met haar vuisten.
Lydia was diep geschokt.
‘Pap! Ben je nou helemaal!!?!’’
Dit boek heeft ondanks het zware thema het meeste weg van een blijspel. Er staan vlotte dialogen in en de plot is vermakelijk. Vader komt als juffrouw Tureluurs in de huishouding helpen bij zijn ex-vrouw. De kinderen genieten er in het begin van dat hun vader zo vaak bij hun is. Maar gaandeweg schamen ze zich, als de zorgzame Juffrouw Tureluurs intieme wetenswaardigheden over haar mislukte huwelijk aan de moeder ontfutselt. Bovendien is het toch anders als vader in huis is als Juffrouw Tureluurs en niet als zichzelf. Wanneer het spel doorzien wordt en er een enorme ruzie tussen de ouders losbarst, zijn het de kinderen die voor zichzelf opkomen en duidelijk maken dat zij niet langer de inzet van dit macabere spel van hun ouders willen zijn.
Anne Fine geeft een rake typering van hoe mensen met elkaar kunnen omspringen. Toch moet ze een diepgeworteld
| |
| |
vertrouwen hebben in het goede van de mens. Uiteindelijk komen ouders en kinderen bij haar altijd tot een oplossing. Ook in Het oma-werkstuk (Uit 1983, vertaald in 1989) maken de kinderen duidelijk dat het gedrag van hun ouders te wensen overlaat. Omdat het veel te lastig wordt om te zorgen voor een zevenentachtigjarige, licht dementerende vrouw, moet oma het huis uit. Om dat te voorkomen maken de oudste kinderen een werkstuk voor maatschappijleer over oude mensen in de samenleving. De kleinste twee helpen door nachtmerries voor te wenden. Sophie en Ivan noteren alle gesprekken die in huis met en over oma gevoerd worden. De inhoud daarvan is niet altijd even verheffend. Sophie en Ivan krijgen onenigheid. Ivan wil onder het motto: het doel heiligt de middelen, zijn ouders chanteren met het werkstuk. Sophie vindt dat veel te ver gaan. Oma mag blijven, op voorwaarde dat Ivan de totale verzorging van haar op zich neemt. De ouders gaan van hun vrijheid genieten, iedere avond zijn ze weg.
Het oma werkstuk hekelt niet alleen de neiging om oudere mensen uit de samenleving te weren. - Oma maakt het overigens niemand in het gezin makkelijk om van haar te houden. Zelfs Ivan is voor het grootste deel ook alleen maar in haar geïnteresseerd omdat zij interessant materiaal geeft voor zijn werkstukken. - Anne Fine laat ook nog eens zien, dat het de moeite loont om in overleg tot compromissen te komen. In dit geval komt het compromis te laat, oma gaat dood voordat er een verpleegster ingehuurd zal worden om de dagelijkse zorg op zich te nemen en het hele gezin enigszins te ontlasten. Degene die in dit boek de grootste ontwikkeling doormaakt is Ivan, die erachter komt dat zijn instelling om kost wat het kost zijn doel te bereiken, niet goed is. Hij weet nu wat hij wil en dat is als vakbondsman zorgen dat veranderingen niet te snel en niet te langzaam doorgevoerd kunnen worden.
In alle boeken van Anne Fine zitten maatschappelijke vraagstukken en problemen verweven. Het meest onomwonden in De Gluiperd, een verhaal dat zij in 1989 publiceerde en dat hier in 1991 in vertaling verscheen.
In dit boek geeft Anne Fine het duidelijkst haar boodschap
| |
| |
mee, dat het voortbestaan van de wereld een belangrijk item voor iedereen moet zijn. Zij doet dat echter wel op de bekende genuanceerde en humoristische wijze.
Het begint met een raamvertelling, waarin een meisje, Helen, overstuur de klas verlaat. Kitty wordt door de lerares achter haar aangestuurd, hoewel zij niet haar beste vriendin is. Kitty komt achter de oorzaak van Helens ellende: haar moeder heeft een nieuwe vriend, die zij niet uit kan staan. Dan begint het echte verhaal, dat van Kitty en haar ervaringen met de Gluiperd, de vriend van háár moeder. Hoewel de Gluiperd haar moeder zichtbaar gelukkig maakt, haat Kitty hem. Zijn levensovertuiging botst voortdurend met die van Kitty en haar moeder. De laatste lijdt daar overigens niet onder. Bij Kitty thuis is iedereen actief in de strijd voor de nucleaire ontwapening. Het is een eerlijk verhaal, dat Kitty doet over hoe de Gluiperd voor haar is veranderd in Gerald, die een soliede steun en toeverlaat blijkt te zijn en zich op zijn manier op de achtergrond inspant voor de beweging.
De vorm van een raamvertelling is een kunstgreep, die niet nodig geweest was en inhoudelijk is het boek tezeer een tijdgebonden zedenschets om lang in het geheugen te blijven hangen.
| |
De hellekat
Sterker is het zojuist verschenen De hellekat, dat eigenlijk een mengvorm is van de twee categorieën in het werk van Anne Fine. De heftige taferelen die beschreven worden zijn kolderiek, maar er zit in dit boek een heel serieuze ondertoon, die we in de eerste twee boeken al aantroffen. Alle elementen lijken hier in een juist evenwicht bij elkaar te komen.
Wil lijdt - net als Tom in De lijst van de tweeling - onder het gedrag van zijn één jaar jongere zusje Estelle. Hij kruipt in zijn schulp en niemand lijkt zijn aanwezigheid op te merken. Wil beschrijft als een oorlogscorrespondent alle strijdtonelen in het gezin. Als groot voorbeeld dient hem een boek, De langste zomer, waarin een jongen de oorlog ingaat met de verwachting het grote avontuur te beleven. Wil legt parallellen en die helpen hem zowel het boek als het werkelijke leven beter te begrijpen. De
| |
| |
terreur die zijn zus uitoefent drukt haar stempel op het hele gezin. Moeder gaat bij voorkeur niet door de deur, maar klimt regelmatig door het raam naar binnen om maar even aan haar dochter te kunnen ontsnappen. Bij Wil groeit eveneens het besef, dat hij niet met zich moet laten sollen en dat hij zich net als Estelle moet verzetten om zich een eigen leven te bevechten. (Het zijn overigens altijd de meisjes en jonge vrouwen, die bij Anne Fine de weg bereiden voor de iets later in hun puberteit rakende jongens). Maar ook hier leren de ouders weer wat bij. Eeuwig discussiëren helpt niet, streng verbieden ook niet, maar wel: inzien dat de kinderen groot worden en hun eigen verantwoordelijkheden moeten nemen.
| |
De moderne samenleving met humor
Anne Fine is een meester in het neerzetten van aspecten van de moderne samenleving. De haarscherpe karakteriseringen worden verzacht door de humor in haar werk. Juist die humor maakt haar boeken onvergelijkbaar met die van Nederlandse schrijvers die geëngageerde verhalen willen vertellen. Wat zij in ieder boek zegt is hoe belangrijk het is om jezelf te leren kennen en om als kind en volwassene samen in alle redelijkheid te zoeken naar oplossingen, zonder daarbij jezelf tekort te doen. |
|
Auteursrechtelijk beschermd