Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 6

[p. 10]

Tekenen, schrijven, lezen.
De voorbereiding van een lees- en schrijfproject.
Joke Linders

Binnenkort gaan alle, bijna alle of heel veel scholen in Alkmaar aandacht besteden aan het lezen en schrijven van hun leerlingen. Of anders gezegd aan het stimuleren van creatieve uitingsmogelijkheden. Want lezen vereist net als schrijven creativiteit, speelsheid van geest, bereidheid het vertrouwde met andere ogen te bezien.

Het motto - Ze vinden dat ik anders ben - biedt vele mogelijkheden die eigen capaciteiten te verkennen. Hoe zie ik mezelf? Anders dan anderen mij zien? En hoe ziet dat andere, dat toch zo volstrekt eigen is, er dan uit?

Geïnspireerd door het motto sla ik de wetenschappelijke en pedagogische verklaringen over het nut van lezen en schrijven even over en kies ik voor een persoonlijker aanpak. In de hoop dat mijn ervaringen die van anderen zullen losmaken uit het schemergebied waarin ze opgeslagen liggen. Tenslotte berust het principe van onderwijs op het doorgeven van ervaringen.

Ik kom uit een middenstandsgezin waar na de oorlog hard gewerkt moest worden aan het herstel van de zaak. De kinderen werden min of meer aan hun lot overgelaten. Er was weinig tijd voor spelletjes en uitjes en of er ooit is voorgelezen, kan ik me niet herinneren. Er waren trouwens maar weinig boeken in huis. Met lezen bedierf je je ogen. Mijn ouders lazen niet of nauwelijks. Naast mijn vaders bed lag een stapeltje Readers Digest voor als ie niet kon slapen; mijn moeder had een abonnement op wat toen de Beatrijs heette. Van een stimulerende leesomgeving was dus geen sprake en toch was lezen mijn liefste bezigheid. Ik las alles wat los en vast zat. Lezen was voor mij een vorm van overleven, denk ik. Tijdens het lezen voelde ik me volstrekt

[p. 11]

veilig en thuis. Er waren twee bronnen van inspiratie: de Engelbewaarder die wekelijks op school werd uitgereikt en de bibliotheek. Daar haalde ik elke week een bruin gekafte verzameling letters die ik 's avonds in bed bij het licht van een zaklantaarn verslond. Kent u dat? Het genoegen van een eigen wereld scheppen onder kussen en dekens waar niemand anders bij kon of mocht?

Nu verliep dat lezen niet zonder risico, want ik deelde het bed met mijn zusje en als zij mij betrapte, kreeg ik op mijn donder. Volstrekt onterecht, want ze deed het zelf ook. Lezen bij het licht van een zaklantaarn was trouwens evenmin risicoloos. Batterijen hebben namelijk de onaangename eigenschap leeg te raken, bij voorkeur midden in een spannende achtervolgingsscène of vlak voor hij haar gaat kussen. Nieuwe batterijen bevonden zich in de la van de toonbank, beneden in de winkel. Ik heb in die jaren grote kwaliteiten ontwikkeld als acrobaat, want alleen op handen en voeten over de leuning van de zoldertrap lopend kwam ik geruisloos beneden, langs de huiskamer, de trap naar beneden, door het kantoor, naar de winkel. En vice versa natuurlijk. Achteraf denk ik wel eens dat niet de avonturen in de boeken mij zo'n kloppend hart bezorgd moeten hebben, maar vooral die escapades op de trap en het besef dat ik iets volslagen verbodens aan het doen was. Het zevende gebod: gij zult niet stelen!

Dat stiekeme maakte lezen tot een toppunt van genoegen. Voor kwaliteit had ik geen oog. Als het maar spannend was of zielig. Helden die bedreigd werden, dienden te winnen, zielige, verdrukte kindertjes moesten op hun pootjes terecht komen, smerige boeven opgehangen. Arendsoog en Witte Veder maakten me vertrouwd met het Wilde Westen. Bob Evers, Jan Prins en Arie Roos schotelden me een Amerika voor waar iedereen rijk was en in een Rolls Royce rondreed. Ik smulde volop en had er geen last van dat mijn denkbeelden over Amerika volstrekt niets met de werkelijkheid, maar alles met cliché's te maken hadden. Als mijn ouders wat meer geweten hadden van kinderboeken, dan had ik misschien ook De Kinderkaravaan van An Rutgers van der Loeff of Rossy, dat krantenkind te lezen gekregen. Boeken die net zo spannend en minstens even zielig zijn, maar

[p. 12]

genuanceerder, informatiever en mooier geschreven.

In de vijfde klas van de lagere school kwam juffrouw Mol in mijn leven, een angstaanjagende dame met grijs haar, een knotje en hoge zwarte rijglaarzen. Zij bleek van grote betekenis voor mijn lees- en schrijfontwikkeling. Ze was verschrikkelijk streng en ieder kind vreesde haar, máár ze droeg gedichten voor: Dit is de spin Sebastiaan. Het is niet goed met hem gegaan. De spanning die zij bij het voorlezen van dit gedicht wist op te roepen, ben ik nooit vergeten. Onder haar bezielende leiding kreeg taal een aantrekkingskracht die ik niet kende. Zij liet ons het verschil zien tussen mooie en lelijke woorden, tussen mooie en lelijke zinnen én zij stimuleerde ons tot schrijven. Voor haar heb ik mijn eerste gedichten geschreven. Die noteerde ik in een schriftje waar ook een plek werd ingeruimd voor gedichten van anderen. De eerste letters of woorden van zo'n gedicht werden ter versiering ingekleurd en soms waagde ik me aan een tekening.

Dankzij juffrouw Mol ontdekte ik dat poëzie/literatuur een uitdaging is van taal, klank en ritme, van inspirerende ideeën en dat er veel manieren zijn om iets te zeggen. Taal geeft een mens handen en voeten. Taal maakt mondig. Taal maakt je wereld groter en rijker.

Eenzelfde soort ervaring had ik jaren en jaren later met Het verhaal van Bobbel die in een bakfiets woonde en rijk wilde worden van Joke van Leeuwen. Een heerlijk gek boek met een uitdagende titel. Vanwege de lengte ervan, vanwege de concrete mededeling over de inhoud en vanwege de taal. Bobbel die in een bakfiets woonde (het gebruik van de verleden tijd suggereert dat we met een verhaal te maken hebben en niet met de werkelijkheid, het is een variant op 'er was eens') en rijk wilde worden. Mooi die alliteraties.

Bobbel, die eigenlijk Beau Belle heet, is een bijzonder meisje. Ze wordt geboren in een bakfiets. ‘Bobbel en haar ouders waren altijd onderweg omdat ze ergens heen wilden om er daarna weer vandaan te kunnen gaan.’ Dan is zo'n bakfiets dus reuze handig. Bobbels ouders zijn arm, raar, anders dus, maar lief. Haar moeder tekent op wc-papier. Haar vader maakt wonderlijke figuren uit hout, en als er geplast moet worden, duiken ze de struiken

[p. 13]

in. ‘Even met de kont op reis en lekker ritselen.’

De ijzeren logica van het verhaal in combinatie met de prikkelende taal bleek onweerstaanbaar en niet alleen voor mij. Duizenden andere lezers met mij hebben hetzelfde ervaren, soms in andere boeken. De geheimzinnige schoonheid en de kracht van de taal verschaffen je toegang tot emoties en beelden die eerst niet zo toegankelijk waren. Daarom kan literatuur zo verrijkend zijn: je leert anders tegen jezelf en de wereld aankijken.

De relatie tussen beeld en tekst

Tekst en beeld staan als het goed is in relatie tot elkaar. Bij prentenboeken vormen de illustraties zelfs een onlosmakelijke eenheid met de tekst, want beide, tekst én illustraties, vertellen een verhaal. Ieder met eigen middelen. Dat geldt in beperktere zin ook voor de illustraties in een leesboek en ook dat wil ik toelichten aan de hand van eigen leeservaringen met De Gouden Lotus van Sandor Kis, Ottelientje van Freddy Hagers en Dit is de spin Sebastiaan van Annie M.G. Schmidt.

De kaft van De gouden lotus (illustrator is nergens vermeld) sprak indertijd het meest tot mijn verbeelding. Een bijna dood meisje vastgebonden op een vlot, dobberend op de golven van een woeste zee, op de achtergrond een bootje met een paar mannen die haar misschien wel komen redden. Zo'n omslagtekening doet je hart een paar slagen sneller kloppen. Het mag dan niet het toppunt van esthetisch genoegen zijn: je wist als lezer wat je kon verwachten: een heus drama. Sandor Kis stelde wat dat betreft niet teleur. Ik heb hete tranen geschreid over dit boek.

De omslagtekening van Ottelientje van Nans van Leeuwen was aanzienlijk saaier, vond ik. Een paar kinderen, waarschijnlijk twee meisjes en een jongen, met een overall aan, bevinden zich in een landelijke omgeving. De hoofdfiguur kijkt enigszins verlekkerd naar een bosje bloemen: paardebloemen waarschijnlijk. Het geheel maakt een bijzonder brave indruk en dat klopt ook wel. Ottelientje moet bij haar oom en tante die buiten wonen, aansterken en flink worden. Daar doorloopt ze tevens de

[p. 14]

[p. 15]

[p. 16]

[p. 17]

school van het leven. Ze leert teleurstellingen verwerken en ontdekt wat vriendschap is.

Mijn derde voorbeeld is Dit is de spin Sebastiaan met de tekeningen van Wim Bijmoer. De omslag daarvan vond ik kinderachtig en nietszeggend, de binnenwerktekeningen daarentegen bijzonder spannend. Wim Bijmoer vertelt namelijk in zijn tekeningen en concentreert zich op de hoogtepunten van verhaal of gedicht. Die tekeningen daagden mij uit tot geconcentreerd inkleuren, de buitenkant wat dikker aangezet dan de binnenkant.

Goede illustraties maken nieuwgierig en zetten de lezer op een spoor. Wie zijn er belangrijk, wat gebeurt er, in welke sfeer speelt een en ander zich af, die van de werkelijkheid of die van de fantasie?

Omdat men er van uitgaat dat het lezen en het begrijpen van een boek makkelijker is als er illustraties in staan, worden boeken voor jonge kinderen vaker en rijker geïllustreerd dan boeken voor kinderen ouder dan 10 jaar. Daar zijn natuurlijk verschillende technieken voor, maar voor elke soort illustraties geldt dat de afbeelding moet kloppen met de tekst. Kinderen voelen zich - terecht - onterecht behandeld als de hoofdfiguur krullen heeft terwijl de tekst zegt dat ze vlechten draagt.

Sommige illustratoren proberen in hun tekeningen de werkelijkheid zo nauwkeurig mogelijk weer te geven (Jenny Dalenoord, Piet Klaasse, Dick van der Maat, Mance Post, Ietje Rijnsburger, Fiel van der Veen). Anderen, zoals Bert Bouman, Babs Siljee, Reintje Venema, Monica Maas, The Tjong Khing en Joke van Leeuwen, voegen door hun techniek van tekenen iets aan die werkelijkheid toe: een fantasierijk of dromerig karakter. Soms wordt die werkelijkheid tot de essentie teruggebracht zodat slechts basisvormen overblijven die voor kinderen makkelijk te herkennen zijn. Dick Bruna is daar een meester in. Maar het is ook mogelijk de werkelijkheid enigszins uit te vergroten of belachelijk te maken (Fiep Westendorp, Ivo de Weerd, Joep Bertrams, Sylvia Weve). Illustratoren als Rie Cramer, Lidia Postma of Margriet en Annemie Heymans hebben dikwijls een voorkeur voor een romantisch tintje, terwijl Eric Carle, Max Velthuys en Wim Hofman eerder op zoek zijn naar iets kinderlijks.

[p. 18]

[p. 19]

[p. 20]

[p. 21]

[p. 22]

Tips voor het werken met tekeningen in de klas

Om kinderen te laten ervaren hoe tekst en tekeningen elkaar kunnen aanvullen en versterken, werken we in dit project vanuit het illustratiemateriaal. Ter voorbereiding krijgen alle kinderen in de klas een van de vier tekeningen van The Tjong Khing uitgereikt. In een klasse- of kringgesprek worden vervolgens zoveel mogelijk aspecten daarvan opgezocht en besproken. U kunt daarbij als volgt te werk gaan:

*	Laat de kinderen eerst spontaan reageren op wat ze zien en hoe ze de prent waarderen (in steekwoorden op het bord schrijven)
*	Laat ze vervolgens concreet opsommen wat ze zien. Het gaat daarbij om alle onmiddellijk herkenbare voorstellingen. (Handig hulpmiddel is om de tekening van links naar rechts ‘zigzaggend’ te bekijken.)
*	Dan besteden we aandacht aan de manier van tekenen: - Over het licht: Is er schaduw? Komt het licht van de zon of van een lamp? Is alles in het licht of maar een onderdeel? - Over de kleuren: Felle kleuren of fletse? Kleuren zoals die uit de tube komen of gemengd? Natuurgetrouwe kleuren? Kan je het papier er doorheen zien? - Over de ruimte: Is die dichtbij of veraf? Staat alles naast elkaar of overlapt het een het ander? Waar is de horizon? Hoe kijk je de prent binnen? In vogelperspectief, kikkerperspectief? - Over de lijnen: Zijn die gebogen, strak, onderbroken? - Over de vormen: Zijn die fors, hoekig, rond, bijna niet te zien? - Over de prent als pagina in een boek: Vult de tekening de hele pagina of maar een gedeelte? Staan er letters in de tekening? Hoe staat de tekening op de bladzijde: met een kaderlijn of met een strook wit eromheen? Is de tekening vet gedrukt of juist heel mager?
*	Tenslotte vertellen de kinderen wat er volgens hen in de prent gebeurt en welke suggesties de prent bevat? Blijkt daaruit dat het een vrolijk, eng, spannend of zielig verhaal wordt? Welke elementen in de tekening zijn het belangrijkste?

[p. 23]

Is de tekening realistisch, gefantaseerd, overdreven, romantisch, abstract? Etc. etc.

Na zo'n klassikale inleiding krijgen de kinderen een andere tekening van The Tjong Khing uitgereikt. Daarmee gaan ze - ieder voor zich of in groepjes - op dezelfde wijze aan het werk. Als de prenten uitvoerig bestudeerd en besproken zijn, zullen er voldoende ideeën verzameld zijn voor het schrijven van een verhaal dat bij die tekening past. Laat de kinderen ook aangeven op welke plaats in het verhaal de tekening het beste past en besteed extra aandacht aan een pakkende titel.

Een dergelijk project is uiteraard pas afgerond als de resultaten van deze inspanning worden gedrukt, gebundeld en uitgegeven. Via de schoolkrant of als boekje: kopiëren, een nietje erdoor en een door leerlingen gemaakte kaft er omheen.

Wie zo met kijken en schrijven bezig is, krijgt allicht de smaak van het lezen te pakken.