Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 6

[p. 70]

Literatuur voor volwassenen of literatuur voor kinderen?
Selma Niewold.

Het gapende gat tussen kinderboeken en literatuur voor volwassenen werd pas in de jaren zeventig ontdekt. Vroeger werd de kloof overbrugd door eenvoudige literatuur van A.M. de Jong, Den Doolaard en Wolkers, waarmee je geleidelijk toetrad tot ‘De literatuur’. Nu zijn er boeken voor tieners, die in twee stromen te verdelen zijn. De publieksboeken van schrijvers als Thea Beckman, Evert Hartman en Lieneke Dijkzeul, voert het gros van hun lezers naar de streek- en familieroman en naar de spannende lectuur. Als medewerker van een bibliotheek kan ik daar niets op tegen hebben, het is immers belangrijk dat mensen lezen. Deze boeken, met hun vaak harde realisme, blijken mensen iets te vertellen te hebben over het leven.

Als criticus van kinder- en jeugdliteratuur wil je iedereen toch eigenlijk tot het betere boek brengen. Daaronder versta ik dan: boeken waar een eigen inzet van de lezer bij wordt gevraagd. Deze stroming is in de jeugdliteratuur gelukkig ook aanwezig en wordt vertegenwoordigd door schrijvers als Aidan Chambers, Cynthia Voigt, Els Pelgrom met De Eikelvreters en De andere kant van Paul Biegel kun je er eveneens bij rekenen. Peter Pohl en Willem van Toorn bewegen zich ook op dat pad.

Nu is de grote vraag: wat maakt Jan mijn vriend van Pohl en Rooie van Willem van Toorn tot jeugdliteraire werken en waarom wordt Robinson van Doeschka Meijsing tot de literatuur van volwassenen gerekend?

Alle drie de boeken hebben een jeugdige hoofdpersoon (respectievelijk 13, ongeveer 14 en 17 jaar). Er is nog een overeenkomst: al is er een duidelijke hoofdpersoon (twee van de drie zijn in de ik-vorm geschreven), ze geven allemaal eigenlijk een beeld van een ander of van anderen. In Jan mijn vriend gaat het niet om

[p. 71]

Krille, werkelijk centraal staat Jan. De handeling in Robinson wordt niet door Robinson bepaald, maar door Daniël. Krille noch Robinson hebben vat op de gebeurtenissen om hen heen, zij zitten beiden in dezelfde positie als de lezer; ze registreren en moeten de stukjes van de legpuzzel zelf bij elkaar zoeken.

Walter in Rooie is een bewuste verteller, niet echt een alwetende, hij vertelt het verhaal, waarbij zijn hele klas belicht wordt, achteraf vanuit de positie van de volwassene. Deze gekozen vertelpositie verleidt Willem van Toorn tot het schrijven van enkele passages, waarin de verklaring gevonden kan worden voor wat dit boek tot een typische jeugdroman maakt.

Van Toorn komt vaak tussen de lezer en het verhaal instaan. Een paar voorbeelden: ‘Ik heb geloof ik Linda nog niet voor je beschreven, en vindt dat ook behoorlijk moeilijk.’ (p.39); ‘Misschien moet ik je nog iets vertellen van dat systeem van Mol dat geen systeem was’ (p.47) en: ‘Zo. Nu wil ik het eens over mijzelf hebben. Over al die types in mijn klas heb ik je van alles verteld, maar van mij weet je nog niks.’ (p.55).

Zó, denkt Willem van Toorn, richt je je tot de jeugd en daarmee heeft hij zelf dit publiek uitgekozen. Het is wel de vraag, of een lezerspubliek van dertien jaar en ouder op deze manier aangesproken wenst te worden.

Rooie is een prachtig verhaal, maar de schrijfhouding van Willem van Toorn maakt het nu niet direct tot een boek waar twijfel over kan bestaan: het is geschreven voor de jeugd en uiteraard kunnen volwassenen er genoegen aan beleven.

Ingewikkelder ligt het antwoord bij de andere twee. Wanneer Robinson niet in 1976 was verschenen, maar nu, dan was het vast als jeugdliterair werk uitgegeven. Het is door de auteur beslist niet naar jongeren toe geschreven, maar het verhaal heeft veel in zich dat het bij uitstek geschikt maakt voor jongeren. Hoofdpersoon is iemand, die op de rand staat van volwassenheid en zich moet schikken in een verhuizing, die niet zelf gewenst en bedacht is. In alle opzichten wordt van Robinson verwacht en geëist dat zij zich aanpast. Dan is daar opeens een rebel, die lak heeft aan alles en iedereen en die haar hele wereld op zijn kop zet, ingrijpender dan Robinson zelf in de gaten heeft.

[p. 72]

Liefde en verliefdheid spelen ook een rol. Indien dit boek tot de jeugdliteratuur zou behoren, is die vorm van literatuur een prachtige beschrijving van een eerste sexuele ervaring rijker. Robinson houdt zich niet zo duidelijk bezig met haar uiterlijk, vrijen en sex. De vrijpartij met Daniël overkomt haar en zonder dat Meijsing daar de nadruk op legt is het duidelijk dat het één van de ingrijpendste gebeurtenissen in haar leven is, omdat Daniël haar dan zijn ware gezicht toont.

Robinson als Literatuur voor volwassenen heeft als oorzaak voor die etikettering alleen het tijdstip van verschijning. Jan mijn vriend (een prachtig opgebouwd, spannend verhaal) is evenals Robinson niet echt naar jeugdigen toe geschreven. De toegankelijkheid van Robinson voor jongeren is groter, voornamelijk komt dat doordat de structuur niet zo gecompliceerd is. Dat wil niet zeggen, dat jongeren na eerste lezing alles direct begrepen zullen hebben, maar dat is niet erg, een goed boek wordt voor een groot deel ook gekenmerkt doordat het bij herlezing nog steeds geheimen herbergt voor de lezer.

Wanneer je de in mijn ogen toch enigszins dwaze scheiding accepteert tussen jeugdliteratuur en literatuur voor volwassenen, zou ik Jan mijn vriend niet bij de eerste groep indelen. Ik heb het over een ‘dwaze scheiding’, omdat gesuggereerd wordt dat er een lijn getrokken kan worden, die precies aangeeft wat waarbij hoort. Alle voordelen zijn me wel bekend: jongeren lezen graag boeken over leeftijdsgenoten, omdat de mogelijkheid tot identificatie groter is. Ook kan het behoorlijk frustrerend zijn om steeds te moeilijke boeken te pakken, waarvan inhoud en bedoeling je ontgaan.

De scheiding werkt echter ook stigmatiserend: jij bent nog te jong voor grote mensenboeken. Daar komt nog bij, dat veel volwassenen de lijn heel stringent opvatten: die boeken zijn voor de jeugd, niet voor ons. Dit is geen echt belangrijk argument, want door deze houding missen volwassenen weliswaar een aantal bijzonder mooie boeken, maar dat kan helemaal toegeschreven worden aan hun eigen verantwoordelijkheid. Daar zijn ze per slot van rekening volwassen voor.

[p. 73]

Hoewel ik als recensent blij ben, dat ik de boeken van onder andere Chambers en Pohl onder de aandacht mag brengen (goede literatuur voor een beperkt gezelschap), pleit ik er toch voor om de scheidslijn niet te strak te trekken. Ik zou veel liever spreken over romans, die zich bijzonder goed door jongeren laten lezen.