Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 5

[p. 52]

Boekbesprekingen

J. van der Weg-Laverman. Net foar bern! Jeugdlân tusken 1930 en 1980 yn oarspronklik-fryske berne- en jongereinliteratuer. Vrije Universiteit Amsterdam, 1990 (Co-Frisica VIII). ISSN 0920-3028 f 35,-

J. van der Weg-Laverman nam als onderwerp voor haar doctoraal-scriptie Fries de Friese kinder- en jeugdliteratuur, tenminste een deel daarvan. Na haar afstuderen bewerkte zij die scriptie tot een boek, dat als titel meekreeg Net foar bern! (Niet voor kinderen!). Dat boek is uitgegeven in de COFRISICA-reeks van de studierichting Fries van de Vrije Universiteit in Amsterdam. Op 26 september was er een Studiedag Jeugdliteratuur in de CHN (Christelijke Hogeschool Noord-Nederland) te Leeuwarden. Daar werd het eerste exemplaar van het boek door Prof. A. Feitsma aangeboden aan mevrouw A. van der Linden-Bergstra van het NBLC (Nederlands Bibliotheek en Lektuur Centrum).

De titel van het boek zou de lezers enigszins op een dwaalspoor kunnen brengen, want het gaat in dit boek juist wel over boeken die voor kinderen en jongeren bedoeld zijn. De ondertitel geeft dat ook aan: ‘Jeugdland tussen 1930 en 1980 in oorspronkelijk-Friese kinder- en jeugdliteratuur’. Dit boek van Jant van der Weg geeft feitelijk het eerste onderzoek met wetenschappelijke pretenties naar Friese kinderboeken. In verschillende tijdschriften zijn wel af en toe wat losse artikelen over jeugdliteratuur in Friesland geschreven, maar op wetenschappelijke basis is er in Friesland nog niet zo veel werk verzet. Daarom alleen al mogen wij blij zijn dat er nu dan een begin is gemaakt.

In het eerste hoofdstuk maakt de schrijfster duidelijk dat het haar er om gaat uit te zoeken of er in de Friese jeugdboeken een concept zit dat we de naam ‘jeugdland’ kunnen geven (die term is gebruikt door Lea Dasberg in Het kinderboek als opvoeder van 1981). Verder wordt nagegaan hoe dat jeugdlandconcept en de ontwikkeling van dat concept in de loop van de tijd gestalte heeft gekregen. Met ‘jeugdland’ wordt dan een land bedoeld, een ‘abstracte’ ruimte, zoals die in literatuur voor de jeugd gestalte krijgt.

[p. 53]

Voor haar onderzoek heeft Jant van der Weg uit de periode 1930-1980 vijfenwintig kinder- en jeugdboeken geanalyseerd, voor elke tien jaar vijf boeken. Daartoe heeft zij een onderzoeksmodel ontworpen, waarin zaken zijn opgenomen als: hoofdpersonen (uiterlijk, karakter, rolpatronen), andere kinderen, volwassenen, milieu (geografisch, sociaal-economisch en religieus). Tegelijk komen de verschillende subgenres overeenkomstig de inhoud aan de orde (dierenverhaal, jongens- en meisjesverhaal, reisverhaal enz.).

Het grootste gedeelte van het boek wordt ingenomen door hoofdstuk 5, ‘Beskriuwing fan it korpus’ (Beschrijving van het corpus). Hierin worden de vijfentwintig boeken (van Torda de sigeunerhoun tot en met Cap Sud) op de zeef gelegd en min of meer uitvoerig geanalyseerd. Dat wil zeggen dat er over de boeken geen waarde-oordeel wordt gegeven in de trant van mooi - niet mooi. In de eerste plaats wordt niet op literaire kwaliteiten, maar op pedagogische kenmerken de nadruk gelegd. Elk boek wordt steeds volgens een vast stramien bekeken. Feitelijk gaat het om formele zaken, die in de boeken onderzocht worden. Al is het natuurlijk waar, dat een onderzoek dat zich ook richt op het al of niet doorbreken van taboes (seksualiteit, dood en geweld), nooit helemaal waardevrij kan zijn, en al evenmin helemaal objectief. Maar daar wordt het niet minder van, dunkt mij.

Hoofdstuk 6 bevat de samenvattende conclusies van het onderzoek. Alle onderdelen van het onderzoek en de kenmerken van de subgenres worden nogeens besproken, terwijl aan het eind een samenvattende matrix is opgenomen. Het laatste hoofdstuk geeft de conclusies. Het blijkt dat in vijftig jaar Friese kinder- en jeugdliteratuur verscheidene elementen van het concept jeugdland te zien zijn. Het belangrijkste is de veiligheid die in het gezin concreet gestalte krijgt met de figuur van de moeder als middelpunt. Dat wordt versterkt door traditionele waarden en normen zoals die vooral in rolpatronen tot uiting komen. Inbreuk op het jeugdland-concept maken in het begin vooral de sociaal-economische omstandigheden, soms ook ziekte. Later komt die inbreuk meer uit de verhaalfiguren zelf voort. Er heeft dus een kleine verschuiving plaatsgevonden in de loop van vijftig jaar.

Het schijnt mij, dat daarmee de Friese kinder- en jeugdliteratuur niet zo veel verschilt van bijvoorbeeld de Nederlandse. Misschien, maar dat is nattevinger-werk van mij en geen wetenschappelijk onderzochte stelling, dat in de Friese kinderboeken de traditionele waarden en normen langer stand hebben gehouden, dat de verschuiving dus minimaal is geweest. En zelfs als de schrijfster concludeert dat in Cap Sud van R.R.R. van der Leest het jeugdland is verlaten en dat daar ook het gezin als veilige plek heeft afgedaan, dan durf ik dat te betwijfelen. Ik geloof niet dat het gezin in dat boek heeft afgedaan, wel dat de rol van dat gezin iets anders is dan bijvoorbeeld in boeken van vijftig

[p. 54]

jaar geleden en meer in overeenstemming met onze hedendaagse maatschappij; het accent is iets anders komen te liggen en de verschuiving is misschien nog minimaler dan Jant van der Weg meent.

Net foar bern! is een werkstuk waarmee de schrijfster een zwaar karwei heeft geklaard: het was bij wijze van spreken ‘monnikenwerk’. Het boek laat zich vlot lezen, de auteur formuleert over 't algemeen zeer helder. Alleen de lay-out had wat mij betreft wat beter mogen uitvallen: ik heb graag de paginering midden boven of onder op de bladzijden, en de letters staan meest nogal dicht op elkaar en dat stoort soms bij het lezen, vooral als er twee ‘m’'s enz. achterelkaar staan. Maar verder ziet het boek er heel mooi uit.

Het boek is bedoeld voor studenten van HBO en Universiteit die zich bezig houden met jeugdliteratuur. En ook natuurlijk voor iedereen die geïnteresseerd is in kinderboeken. Er is inderdaad, zoals de schrijfster in haar voorwoord hoopt, een bijdrage geleverd aan de theorievorming op het terrein van kinder- en jeugdliteratuur. Zoals de schrijfster zelf al opmerkt: ‘met dit onderzoek is het laatste woord over deze zaken nog lang niet gezegd’. Dat is maar goed ook, anders zou de aardigheid er nu af zijn. Wat mij betreft, zou ik nog wel eens een vergelijkend onderzoek, bijvoorbeeld met Nederlandse en anderstalige jeugdboeken, willen zien over dezelfde zaken. Werk blijft er in ieder geval nog genoeg op het gebied van de jeugdliteratuur. Maar wie zich in de toekomst aan die zaken waagt, zal met goed fatsoen niet zonder het onderzoek van Jant van der Weg kunnen.

Wim van der Schaaf

[p. 55]

Winnips, J. Nienke van Hichtum en ‘Afke's tiental’ in de conventie van de jeugdliteratuur. Doctoraalscriptie Nederlandse Taal en Letterkunde. Rijksuniversiteit Utrecht, 1990.

Dit is een studie over Nienke van Hichtum als jeugdboekenschrijfser, recensente, publiciste en redactrice van jeugdtijdschriften en jeugdboekenseries. De schrijver bestudeerde dit onderwerp in het kader van zijn gekozen specialisatie ‘Cultuurstudies van de 18e en 19e eeuw’ en uit belangstelling voor de jeugdliteratuur.

Aan de hand van een analyse van Nienke van Hichtum's belangrijkste werk Afke's tiental onderzocht hij hoe dit boek paste in de jeugdliteraire conventie en van hoeveel betekenis het is geweest in de ontwikkeling van een canon van de jeugdliteratuur.

Het gaat de auteur niet zozeer om een biografie van Nienke van Hichtum als wel om juist die gegevens die een bijdrage kunnen leveren om haar literaire werk beter te kunnen interpreteren, zoals haar van huis uit meegekregen sociale gevoeligheid, haar verteltalent, de culturele invloed van de Dokkumer kostschool en de aanmoediging van de kant van haar echtgenoot Pieter Jelles Troelstra.

Omdat zij het gewone volk wilde bereiken begon ze korte verhalen in het Fries te schrijven (notabelen in Friesland spraken vaak Nederlands) in het door Troelstra geredigeerde blad ‘For hûs en hiem’. Helaas kon zij dit principe voor haar omvangrijke werken niet doorvoeren daar uitgevers het te riskant vonden om jeugdboeken in het Fries uit te geven. In haar laatste levensperiode schreef zij wéér in het Fries, maar de Friese uitgave in 1939 van Jelle van Sipke-Froukjes: De jonge priiskeatser heeft zij niet meer mogen beleven.

Voordat de schrijver overgaat tot het analyseren van Afke's tiental houdt hij zich bezig met de vraag hoe de jeugdliteratuur past in de literaire conventie. Hij constateert dat de volwassen wereld en de kinderwereld sedert Rousseau hoe langer hoe meer uit elkaar zijn gegroeid en dat vooral het kinderboek gegevens oplevert voor cultuur en opvoeding in een bepaalde tijd. Schrijver doorloopt snel de rationalistische periode ten tijde van de Verlichting, waarin het sprookje niet erg paste. Via de meer romantische periode van het Victoriaanse tijdperk (met meer plaats voor het geloof) belandt hij in de realistischer periode rond 1900, waarin ook de sprookjes weer toegelaten

[p. 56]

werden. Nienke van Hichtum heeft er oneindig veel verzameld en bewerkt.

De sociale omstandigheden verbeterden, ouders kregen meer vrije tijd, kinderen gingen naar school en langzamerhand werd er een ‘jeugdland’ gecreëerd, d.w.z. een min of meer afgeschermde levensperiode, waarin voornamelijk kinderen uit gegoede kringen zich konden vinden. Een vriendin van Nienke van Hichtum, de Zweedse Ellen Key schreef het boek De eeuw van het kind. Nienke van Hichtum zelf zette iets nieuws in gang met haar grensverleggende verhalen over Kaffers en Eskimo's, waarin zij meer de overeenkomsten tussen volken dan de verschillen benadrukte. Met Afke's tiental wist zij een goed evenwicht te bereiken tussen jeugd- en volwassenenland; ze confronteerde kinderen wel met problemen, maar vermeed het al te schrille. Haar ‘Afke’ heeft model gestaan voor vele moeders als middelpunt in (Friese) kinderboeken die daarna verschenen.

In haar beschouwingen over jeugdliteratuur ging Nienke van Hichtum vooral op haar eigen intuïtie af en eiste van de schrijvers dat ze niet beneden hun niveau schreven. Zij vroeg aandacht voor kunstzinnige boeken en zette zich af tegen goedkope bazarboekjes en sensationele leesstof. Het ging haar om liefde en warmte, wilskracht en opgeruimdheid. De personages moesten op eigen kracht uit de moeilijkheden komen.

Zij streefde naar een personale benadering, maar wist in Afke's tiental toch niet helemaal aan de auctoriale te ontkomen; dit was wellicht haar trouw aan een verteltraditie.

Als conclusie stelt J. Winnips dat Nienke van Hichtum vernieuwing bracht in de opvatting van jeugdliteratuur en dat zij die staafde in haar eigen verhalen voor de jeugd van acht tot achtentachtig, zodat haar sterkte vooral haar geloofwaardigheid was. Die is van onschatbare invloed geweest op de canon van de jeugdliteratuur.

Afke van der Linden-Bergstra