Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 4

[p. 55]

Cynthia Voigts Tillerman serie
Bregje Boonstra

Cynthia Voigt was ook in Nederland en de kinderboekwinkel te Utrecht organiseerde een avond rondom deze schrijfster. Bregje Boonstra hield een inleiding over het werk van Cynthia Voigt. De lezer moet gewaarschuwd worden, in haar inleiding geeft Bregje Boonstra het slot van de serie bloot. Onderstaande tekst is de tekst zoals deze door haar is voorgelezen.

Dames en Heren,

Vanmiddag werd het achtste en naar het schijnt wérkelijk laatste deel gepresenteerd van Cynthia Voigts Tillerman-serie.

Ik wil beginnen met het overtreden van een in kinderboekenland ongeschreven wet. Van dat boek ga ik het eind verklappen: Dicey Tillerman gaat trouwen met Jeff Greene. Ik geloof dat ik dat rustig kan vertellen, omdat wie Jeff en Dicey kent - en ik neem aan dat de meesten onder u dat doen - zich daar niet over zal verbazen. Tóch is het als conclusie van 1813 pagina's Cynthia Voigt niet zo voor de hand liggend, omdat de auteur het huwelijk duidelijk niet ziet als een van de zinvolste maatschappelijke instituties.

De schrijfster kondigt het huwelijk slechts aan. Er jubelt geen leeuwerik, er spelen geen stroopviolen, er wordt zélfs niet gezoend. Jeff zet water op voor een kopje thee en Dicey filosofeert over het leven. Het is een einde zoals het Voigt en de Tillermans betaamt. Maar ik ben maar een lezer, die daar zit met de onverbiddelijk laatste bladzijde en in mijn hoofd beginnen zich bruiloftsscènes af te spelen. Misschien omdat ik het afscheid niet wil accepteren, misschien omdat Voigt, als elke goede schrijver, mij de ruimte en de aanzetten schenkt voor mijn eigen verhaal.

Het huwelijksfeest is buiten, bij Gro thuis. Het is ongetwijfeld mooi weer. Er wordt lang, veel en lekker gegeten: koude krab, kip, mais en tomaten, warme appeltaart met ijs en fruitsalade. Jeffs vader heeft witte wijn meegenomen. Hij houdt ook een korte toespraak. Met elkaar zingen ze alle liedjes die iedereen kent en Gro moet stiekem een beetje huilen. Midden op de dag komt er een fotograaf, die na veel gelach en geschuif een statieportret maakt.

Wie zouden daarop staan? En wie hádden erop moeten staan als het leven iets rooskleuriger en minder grimmig was geweest? Naast het bruidspaar staat, van binnen uit glanzend, Gro. Haar blote voeten gaan schuil achter Sammy,

[p. 56]

die grimassend op de grond ligt uitgestrekt. James heeft onmiskenbaar voor het eerst een pak aan en biedt zijn ene keurige arm aan zijn grootmoeder, de andere aan zijn zusje Maybeth, die met haar feestelijke lapjes jurk en stralend krullenhoofd wel de échte bruid lijkt. Ze kijkt schuin achterom naar haar pianoleraar meneer Lingerle, die onherkenbaar dun is geworden. Dan is er de rustig glimlachende Mina Smiths met dominee Tamer Ship en zijn vrouw aan haar zijde en daarnaast Pater Thomas, de trouwe vriend van Jeffs vader. Vóór hem flankeert de trots lachende Professor zijn zoon. Aan zijn andere zijde heeft hij een uit de toon vallend, zuinig kijkend mevrouwtje: nicht Eunice uit Bridgeport, die tot op het laatste moment geprobeerd heeft de trouwerij in een katholieke kerk te laten plaatsvinden.

En de afwezigen? Tot Jeffs grote opluchting is zijn moeder Melody in een of ander ver land doende met het lot van de misdeelde kinderen. Naast Gro ontbreekt haar tirannieke echtgenoot en tussen haar en de kleinkinderen mist een complete generatie: de oudste zoon John, vertrokken naar de universiteit om nooit meer terug te komen, de jongste zoon Bullet, zijn beklemmend huis ontvlucht en gesneuveld in Vietnam en lieve, kwetsbare Liza, weggelopen met de man van haar hart. Als een kistje vol as heeft Dicey haar moeder naar huis gebracht en begraven onder de grote papiermoerbeiboom. En zoals Liza's geest door alle Tillermanboeken waait, zal die ongetwijfeld ook op het feest aanwezig zijn. Tenslotte schittert Francis Verricker, de vader van de bruid, door afwezigheid. Voor hem is dat een levenshouding: hij is nooit waar hij wordt verwacht.

In wezen in Cynthia Voigt de fotograaf van dit niet bestaande en niet bestaanbare groepsportret. Zij is degene die beschikt over het unieke negatief, waarvan ze in de loop van haar achtdelige serie steeds stukjes in de ontwikkelaar legt. In de eerste drie boeken worden de vier kinderen Tillerman zichtbaar. Op de allereerste bladzijde wandelt moeder Liza hun leven uit, niet langer bij machte voor hen te zorgen. Onder Dicey's energieke en vindingrijke leiding maakt het viertal een avontuurlijke tocht van zo'n zevenhonderd kilometer langs de Amerikaanse oostkust, om uiteindelijk een huis te vingen bij hun narrige, wereldvreemde grootmoeder. Nu ik de hele serie achter elkaar heb overgelezen, vind ik het gedeelte, waarin met Gro de strijd wordt aangebonden om bij haar te mogen blijven, een absoluut hoogtepunt. Als in een nieuwe schepping veroveren de kinderen dag na dag hun plaats en hun veiligheid op de tegenspartelende Gro. Wie het beeld van de Tillermanfamilie duidelijker wil krijgen moet eigenlijk deel vier overslaan en eerst De hardloper lezen, het meest sombere boek van de acht.

Hierin belicht Voigt Gro als echtgenote en moeder en zet ze messcherp de

[p. 57]

hartverscheurende en vernietigende eenzaamheid van de zoon Bullet neer. In de laatste twee delen komt vader Francis Verricker vagelijks in beeld en twee aparte boeken leveren heldere, gedetailleerde opnames van het negermeisje Wilhelmina Smiths en de door zijn moeder verlaten Jeff Greene, die ieder op hun eigen manier bij de Tillermans betrokken raken.

Niet alle figuren op mijn fictieve groepsfoto zijn even lang belicht. Die bullebak van een ouwe Tillerman bijvoorbeeld is niet meer dan een schim en zijn oudste zoon is zo goed als onzichtbaar. Moeder Liza blijft vaag, maar de kinderen staan er duidelijk op. Hoewel Maybeth van de vier de minste scherpte en diepte mee krijgt. Ik vermoed dat ze voor Voigt té harmonisch en eenduidig is. Het schrijvershart gaat uit naar de binnenvetters, naar diegenen die moeten graven en spitten om zichzelf en anderen te kennen en die moeten worstelen om overeind te blijven. Wie haar belangrijkste hoofdpersonen op een lijn zou uitzetten krijgt aan het ene uiteinde Mina, afkomstig uit een harmonisch gezin en begiftigd met een natuurlijk zelfvertrouwen. Zij verwerkt teleurstellingen op eigen kracht en met opgeheven hoofd. Aan het andere uiteinde van de lijn gaat Bullet te gronde aan een totaal verziekte gezinssituatie en een volstrekt onvermogen om zijn gekwetstheid te uiten. Persoonlijk moet Voigt zich het meeste thuis voelen bij Gro en bij Dicey. Als elkaars spiegelbeeld - ergens staat dat ze met hetzelfde sop zijn overgoten - vormen zij het hart van de groepsfoto. Twee sterke, onafhankelijk vrouwen, koppig, gevoelig, eerlijk, energiek en plichtsgetrouw tot in het absurde. Met zulke vrouwen heeft de schrijfster duidelijk grote affiniteit.

De vraag wie Cynthia Voigt zelf is zal straks in verschillende toonaarden gesteld worden, maar haar omtrekken komen al redelijk scherp naar boven, na zó lang in het ontwikkelbad van die acht Tillermanboeken gelegen te hebben. Dit is het beeld dat ik voor ogen krijg.

Cynthia Voigt houdt van koken en van rustig samen eten. Het centrum van Gro's huis en van het Tillermanbestaan is de keuken. Daar wordt Dicey door haar grootmoeder tijdens hun eerste ontmoeting op een afstand gehouden met een kwak kleffe spaghetti. Daar vinden de gesprekken plaats, worden vreugde en verdriet geuit, en worden onder de afwas of bij het schoonmaken van de groente moeilijke gedachten aarzelend op tafel gelegd. Voor Bullet wordt de laatste gezinsband doorgesneden wanneer hem door zijn vader de toegang tot de tafel wordt ontzegd. Feest betekent lekker eten en aardige mensen zoals Pater Thomas of Patrice, Bullets enige vertrouweling, besteden veel tijd aan koken. Mina legt haar hart in het bereiden van een maaltijd voor haar stille liefde Tamer Ship en de vriendschap tussen Jeffs vader en pater Thomas groeit

[p. 58]

onder het nuttigen van ontelbare glazen wijn. Ook tijdens de grote reis van de kinderen krijgt voedsel alle aandacht. Bij de beschrijving van het mosselen stomen op het strand waant de lezer zich even op de pagina's van een culinair tijdschrift.

Cynthia Voigt hecht waarde aan lezen, wat ongetwijfeld samenhangt met haar achtergrond als literatuurdocent. Ze verwijst en citeert vaak en verrassend - de Bijbel, de klassieke mythologie, Shakespeare, Camus - en slaat haar lezers daarbij hoog aan. Bij elk probleem dat zich aandient zoekt intelligente James een boek. Hij meent dat hij met boeken de wereld binnenlaat. Dicey vindt het Leitmotiv voor haar leven in een poëtische regel op een grafzerk: ‘Thuis is de jager, thuis uit de bergen en de zeeman thuis van de zee’. En zelfs de onbereikbare Bullet wordt geraakt door een flard uit een gedicht van Housman: ‘de oude wind in de oude gramschap’. Maar literatuur is niet alles. Grootvader John gebruikte boeken als een muur tussen hem en de wereld en zijn jongste zoon merkt woedend op: ‘Die man is boekenwijs maar levensdom’.

Onmisbaarder nog is de muziek en met name die welke door de menselijke stem wordt voortgebracht. Zingen betekent harmonie, troost en veiligheid. Voor de Tillermankinderen bevestigt het steeds opnieuw de band met hun verloren moeder. Jeff legt het eerste contact met Dicey zingend: ‘Hij gooide zijn lied uit als een visser zijn snoer’. Maybeth's traagheid op intellectueel gebied wordt ruimschoots gecompenseerd door haar muzikaliteit. Mina zingt met overgave in een kerkkoor en voor Dicey symboliseert een lied haar manier van leven: de woorden en de melodie zijn gegeven en je moet gewoon doorzingen. Deel drie heet dan ook Dicey's song en had nooit vertaald mogen worden als Het verhaal van Dicey. Boven dit alles uit stijgt echter het belang van het water. Cynthia Voigt moet verslingerd zijn aan de zee, het strand en de wind, aan de vissen, de krabben en de reigers, aan het gescharrel op en bij het water. Haar werk wemelt van de boten, zeilen en masten. De eerste keer dat Dicey zichzelf vergeet is wanneer ze mag zeilen. Als beloning voor haar inspanningen om haar broers en zusje thuis te brengen stelt ze zichzelf het haveloze scheepje, dat ze in Gro's schuur vindt in het vooruitzicht. In het laatste boek heeft Dicey zelfs haar zinnen gezet op een eigen werfje. Wanneer Bullet naar Vietnam vertrekt koopt hij als afscheidsgeschenk voor Gro een boot en na door zijn moeder keer op keer in de steek gelaten te zijn, vindt Jeff Green troost op de stilte van het water. Ook de familienaam lijkt me niet zonder betekenis: de Tillerman is de roerganger. In al Voigts boeken zijn jonge mensen in de weer om de helmstok van hun wankel schip in eigen handen te nemen.

[p. 59]

Wat maakt de Tillermanboeken zo aantrekkelijk?

Cynthia Voigt is een ernstig schrijfster. Niet iemand van grapjes. Wanneer er iets te lachen valt is de situatie grappig, zoals wanneer Gro in Sammy's klas verschijnt, om als de Eenzame Ruiter alle jongetjes met knikkeren te verslaan. Voigts stijl is niet subtiel of geraffineerd. Haar taal is wel precies en rijk aan beelden en staat helemaal in dienst van de mensen die ze wil portretteren. Op het moment bijvoorbeeld dat Dicey voor de eerste keer Gro's huis doorloopt wordt elke kleur, elke lichtval en ieder meubelstuk nauwkeurig beschreven. Daar immers loopt een meisje voor wie deze kamers wellicht thuis zullen gaan betekenen en bovendien is het het huis waar haar geliefde moeder een kind was. De taal is daar even aandachtig en ademloos als Dicey zelf, maar versnelt zich in een volgende passage in een wantrouwige, hakketakkende dialoog.

Voigt beschrijft mensen niet, maar laat hun beeld ontstaan uit wat ze doen of laten. Ze kan meeslepend vertellen en weet haar verhaalfiguren zo tot leven te wekken, dat je als lezer de aanvechting krijgt het verhaal binnen te stappen en mee te doen. Cynthia Voigt schrijft verhalen om jezelf in te verliezen én om jezelf in te vinden.

Dat de auteur haar romanfiguren zó binnenste buiten keert om te laten zien wat menselijke drijfveren en gevoelens kunnen zijn, heeft mijns inziens als reden, dat zij haar lezerspubliek op de moeizame weg naar volwassenheid een steuntje in de rug wil geven. Ze geeft levensles aan mensen in de groei. Op de volwassenen in je nabije omgeving kun je niet altijd rekenen. Ze lopen weg, moeten worden opgenomen, maken een puinhoop van hun relaties, zijn geheel in zichzelf verdiept en weten in elk geval zelf ook niet hoe het moet. Voigts advies is om goed rond te kijken. Schijn bedriegt en mensen zijn zelden wat ze lijken, of zoals Gro zegt: ‘Je kunt een boek niet beoordelen naar het kaft dat erom zit’. Maar Voigt legt nog een andere boodschap in Gro's mond. Aarzelend laat deze haar delen in haar bittere en moeizaam vergaarde levenservaring: ‘Je moet naar de mensen reiken. Je mag ze niet maar laten zitten. Je moet je hand uitsteken. Als ze hem wegslaan, nou dan steek je hem nog eens uit, als je genoeg om ze geeft. Als het je niet genoeg kan schelen, dan laat je ze maar schieten, als je kunt. Ik weet het niet, kind.’

Van de volwassenen heeft Cynthia Voigt geen hoge pet op, maar over kinderen zei ze in het dankwoord bij de Newbery Medal, die ze ontving voor Dicey's Song: ‘It is in the nature of children to be creatures in process. Perhaps because they are so aware of that, it is in the nature of children also to know what wé have foolishly forgotten or improperly subordinated - that the possible is a viable and functioning part of the real’.

The possible is a viable and functioning part of the real, of, met mijn geringe vertaaltrant: ‘Het mogelijke is een levensvatbaar en werkzaam bestanddeel

[p. 60]

van de werkelijkheid’.

In deze overtuiging van reiken naar en hoop voor de toekomst zijn Voigts sterke persoonlijkheden geworteld. En de lezer, die leeft in een tijd waarin hoop een schaars goed is geworden, sluit ze in zijn hart.