Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 4

[p. 42]

Ik weet het nog niet zo net
Selma Niewold

Hoe gaat het vervolg in de serie van zes boeken van Aidan Chambers er uit zien? Wat inhoud en vorm betreft laten de drie tot nu toe verschenen boeken Lang weekend op drie manieren (wordt opnieuw uitgebracht onder de titel Verleden week); Je moet dansen op mijn graf en Nu weet ik het de verwachting tussen vrees en hoop zweven. Worden de volgende delen toppers zoals Je moet dansen op mijn graf of worden het boeken waar je je met moeite doorheen kunt worstelen, zoals Nu weet ik het?

De boeken vormen geen serie in de gebruikelijke zin, avonturen rond dezelfde hoofdpersonen. De hoofdpersonen vertonen wel gelijkenis met elkaar, het zijn alle drie intelligente, belezen jongens. Er is ook een gemeenschappelijke thematiek in terug te vinden. Het centrale thema is ontdekken wie je bent. Een vraag die zich vaak voor het eerst opdringt in de puberteit.

In het eerste boek draait het vooral om sexualiteit, in het volgende om emoties en in het derde om geloofszaken. Maar in ieder deel zijn al die aspecten telkens aanwezig, evenals de dood, de verhouding tot ouderen en de Literatuur.

Lang weekend op drie manieren is de eerste poging van Chambers om het leven in zijn ongeordendheid in taal te vatten. Het verhaal berust op een weddenschap, die de hoofdpersoon Ditto met zijn vriend Morgan afsluit. Ditto zal Morgan bewijzen dat de literatuur niet dood is, dat literatuur geen leugen is en geen keurig net beeld van het leven hoeft te geven. Het bewijs bestaat uit het verslag dat Ditto maakt van een uitstapje dat hij onderneemt met het doel om zich door een ex-klasgenootje, Helen, sexueel te laten inwijden. In fragmenten, die elkaar sterk ritmisch afwisselen, doet Ditto zijn verhaal, dat voor een groot deel in de eerste persoon is geschreven. Een enkele scène wordt door een verteller verteld, die het handelen en denken van Ditto van buitenaf bekijkt.

Met dit boek wil Chambers zijn lezers bewijzen, dat de literatuur niet dood is. Hij brengt een nieuw element in de jeugdliteratuur: een van de gangbare norm afwijkende vorm. Die vorm is in de literatuur voor volwassenen niet

[p. 43]

nieuw. Het fragmentarisch vertellen om zo dicht mogelijk het ‘echte’ leven te benaderen komt voor in Ulysses van James Joyce. Lezen wordt zo een bezigheid die niet zo heel veel afwijkt van filmkijken, de handeling kan in korte scènes van verschillende kanten belicht worden. Chambers bedient zich van nog meer middelen om het verhaal zo levendig mogelijk te maken: het invoegen van spreekballonnen uit strips, met de hand geschreven zinnen op plaatsen waar dat een funktie heeft, het invoegen van reclame teksten en kreten op muren. De laatste twee ‘stijlmiddelen’ komen ook voor in de films van regisseurs die tot de nouvelle vaque behoorden. Met deze stroming vertoont Chambers ook overeenkomsten wat de benadering van de werkelijkheid aangaat en de funktie van een plot. Net als de filmers zich meer bezig hielden met de manier waarop de beelden iets vertellen gaat het Chambers in een verhaal om de taal en niet om wat er verteld wordt. In Lang weekend op drie manieren heeft het verhaal gelukkig wel een kop en een staart. Aan het eind van het boek is er iets veranderd in Ditto. Het is niet alleen de sexuele ervaring, die hem rijper maakt, er vindt nog een ander proces plaats. Door een paar dagen het huis uit te gaan, waar zijn vader en hij elkaar het leven zuur maken, zo erg dat zijn vader in het ziekenhuis belandt, wordt Ditto veel duidelijk over zijn relatie met zijn ouders. Ditto laat zich door twee jongens op ṡleeptouw nemen, waarmee hij in korte tijd een scala van nieuwe ervaringen opdoet, zoals dronkenschap, een politieke bijeenkomst verstoren en inbreken.

Lang weekend op drie manieren is geen volmaakt boek. De vorm is erg overheersend en komt daardoor af en toe geforceerd over. Van een volmaakte harmonie tussen vorm en inhoud, zoals in Je moet dansen op mijn graf, is hier nog geen sprake. Het boek is vooral interessant omdat het de voorbode is van Je moet dansen op mijn graf. Het vertoont aanzetten tot een andere manier van vertellen, die pas in dat latere boek een perfecte uitwerking krijgt. De scène waarin Ditto met Helen vrijt is een prachtig voorbeeld van de verschillende invalshoeken die Chambers de lezer aanreikt. Door elkaar staan drie beschrijvingen van dezelfde handeling: het lyrische verhaal van Ditto, die nuchter de gebeurtenissen tracht te registreren en de klinische uiteenzetting van dokter Spock. Ter illustratie een kort fragment:

‘Ze ging verzitten om de knoopjes	Het liefdesspel
Niet praten, zegt ze, maar je	Het heeft weinig zin een
van mijn hemd los te maken, langhoofd	poging te wagen om het
gaat door. Waarom houdt het	te beschrijven -
zaam één voor één, waarna ze het	of het nu gaat om de hand
niet op? Geeft het zich niet geuittrok.	vasthouden, omhelzen,
(...).	strelen of de geslachtsdaad.
wonnen.’

[p. 44]

Afgezien van dit citaat van Spock, citeert Chambers veelvuldig andere, bewonderde auteurs zoals Vonnegut en Joyce, of hij verwijst naar ze. Dit is nog een overeenkomst met de nouvelle vague-filmers, die dikwijls beelden citeerden uit films van bewonderde collega's.

Je moet dansen op mijn graf vertoont niet het mankement van de overvloed en van de drang te bewijzen dat het anders kan. De eveneens fragmentarische vertelstijl past hier heel natuurlijk bij de inhoud van het verhaal.

Het boek begint met een kranteknipsel over grafschennis door een scholier en eindigt met een knipsel met de uitspraak van de rechter. Daartussen wordt in drie delen het verhaal verteld over de ontmoeting tussen Hal en Barry, de ontwikkelingen in hun relatie tot aan de dood van Barry en de tijd na het ongeluk, waarin Hal zijn belofte nakomt te dansen op het graf van zijn vriend als deze eerder zal overlijden. Hal vertelt zijn eigen verhaal op schrift aan de maatschappelijk werkster die de rechter advies moet geven. Tussen zijn relaas zijn gedeelten uit rapporten ingevoegd; daarin doet die maatschappelijk werkster verslag van de gesprekken met Hal, zijn ouders en de leraar Engelse Literatuur. In het verhaal van Hal vinden ook perspectiefwisselingen plaats. Daar waar Hal de grootste moeite heeft om het verhaal vanuit zichzelf te vertellen gebruikt hij de derde persoon. Dat brengt de nodige afstand, alsof het niet hem is overkomen, maar een ander. Het geeft ook de lezer de nodige afstand tot de tragische scène waarin Hal Barry in het lijkenhuis bezoekt. De werking van deze scène - waarin Hal als vrouw verkleed deze vermomming voor de ogen van de bewaker van het lijkenhuis verliest - is dezelfde als die van een goede slapstick, waarin de gevoelens balanceren tussen een lach en een traan. Dat effect had nooit bereikt kunnen worden met de eerste persoon, omdat je je als lezer dan teveel identificeert met de hoofdpersoon. Het komt ook voor dat Hal niet tevreden is met hoe hij iets onder woorden heeft gebracht en het dan nog eens op een andere manier probeert.

Je moet dansen op mijn graf is wat de thematiek betreft bijzonder gecompliceerd. Een hoofdthema is niet zonder meer aan te wijzen, omdat alle thema's verband met elkaar houden. De homosexuele relatie tussen Hal en Barry is niet het hoofdthema van het boek te noemen. Zeker niet in de zin waarin we het in de jeugdliteratuur meestal aantreffen. De relatie leidt niet tot getob en problemen omdat het een liefdesrelatie tussen twee jongens is. De problematiek zit hem in de verwachtingen die Hal en Barry beiden hebben van hun relatie. Hal volgt de ander en verwacht veiligheid, een relatie waarover niet gepraat hoeft te worden, waarin hij exclusief is voor de ander. Barry verveelt zich al snel en krijgt het benauwd van de claim die Hal op hem legt. De jalouzie van Hal is aanleiding tot een vreselijke ruzie. Het ongeluk dat Barry daarna met zijn motor krijgt geeft Hal enorme schuldgevoelens.

[p. 45]

Hal kampt tegelijkertijd met het probleem dat hij een keuze zal moeten doen die zijn toekomst zal bepalen. Blijft hij nog op school en legt hij zich dan toe op de Engelse literatuur of gaat hij werken? Zijn vader heeft het liefst dat Hal gaat werken! De beschrijving van de ouders van Hal vertoont veel overeenkomsten met die van de ouders van Ditto. Beide jongens hebben zorgzame moeders, die de vrede willen bewaren en vaders waarmee ze nauwelijks kontakt hebben. De jongens zijn duidelijk door hun intelligentie het kleinburgerlijke milieu ontstegen en onvermogend om gevoelens van liefde die zij toch voor hun vaders hebben te tonen. De leraar Engels, Osborn, heeft een grote invloed op Hal, hij wil dat Hal zijn lessen volgt. Hal bewondert en vreest zijn leermeester. Osborn lijkt veel op Midgely, de leraar uit Lang weekend op drie manieren. In dit boek is de leraar een veel uitgewerkter type en is zijn rol ook dominanter, hoewel hij in het verhaal alleen voorkomt in de verslagen van de maatschappelijk werkster en in Hal's gedachten.

In Lang weekend op drie manieren krijgt Ditto te maken met twee jongens, die samen een soort bende vormen. Hun activiteiten zijn destructief, maar hebben ook een seksuele geladenheid. In Je moet dansen op mijn graf loopt Hal samen met Barry tegen een groep motorrijders op, waar dezelfde sfeer vanuit gaat. Hal en Ditto zijn geen jongens die zich prettig voelen in een groep, maar het fascineert hen op een bepaalde manier wel. In het boek met de optimistische titel Nu weet ik het speelt de groep een andere rol. Een jongerengroep maakt een film over wat er zou kunnen gebeuren als Jezus terug komt op aarde. Het destructieve element is naar de achtergrond verdwenen, het sexuele is nog wel aanwezig. Nik wordt tegen zijn zin in, hij moet niet zoveel hebben van groepen, aangetrokken om de research te doen. Hoe langer Nik bezig is, hoe meer hij in de ban raakt van het onderwerp. Hoewel Nik als een wetenschapper te werk gaat, waardoor hij afstand tot het onderwerp houdt, ontkomt hij niet aan een innerlijke speurtocht naar de dingen waar hij nu in gelooft. De tegenpool van Nik is Julie, het diep gelovige meisje waar hij verliefd op wordt. Voor haar hoeft waar ze in gelooft niet bewezen en uitgeplozen te worden. Julie wordt het slachtoffer van een bomexplosie, wanneer ze iemand wil helpen. Nik raakt daarna in een zware crisis. Nu weet ik het wordt verteld in fragmenten, delen uit Nik's logboek, gesproken brieven van Julie, en een alwetende verteller doet ons het verhaal over Nik en het verhaal waarin een jonge agent het raadsel van een kruisiging oplost. Nu weet ik het is veel te veel op gedachten gebaseerd en te weinig op handelingen die het verhaal gaande houden, om een verhaal te kunnen zijn dat de lezer onafgebroken boeit. Delen van het verhaal hebben wel dezelfde kracht als Je moet dansen op mijn graf. Het gedeelte waarin Nik in een klooster verblijft en voor Julie precies opschrijft wat hij daar doet is heel erg boeiend.

[p. 46]

Het verhaal van de jonge agent, die als een streber het verhaal binnenkomt, die wel eens even promotie zal maken met deze zaak, is vermakelijk. Deze gedeelten zijn de enigen waarin zich iets van een plot ontwikkeld, verder ontwikkelen zich alleen gedachten. Een onaangenaam en ook enigszins ongeloofwaardig personage is Julie. Zij wijst Nik af, terwijl ze zegt van hem te houden, omdat zij zich uit geloofsovertuiging zuiver wil houden.

De enige reden waarom ik dit boek heb uitgelezen, is omdat Je moet dansen op mijn graf voor mij een ongeëvenaard jeugdboek is. Nu weet ik het is veel te veel in het ‘vormexperiment’ blijven steken. Ook al weet je dat Chambers in interviews heeft verklaard dat het plot er voor hem niets toe doet, voor mij als lezer is het ontbreken ervan wel degelijk een gemis. De geëtaleerde gedachten moeten ingebed liggen in een verhaal dat de belangstelling gaande houdt. Bijna is dit boek een opsomming van ideeën, die door een dun draadje bijeen worden gehouden. Dat draadje zijn dan de delen waarin de verteller Chambers er toch in slaagt je weer nieuwsgierig te maken. Nu weet ik het zou gaan over meer dan religie alleen, geloof in de ruimste zin van het woord, maar de religie heeft zo de overhand, dat je wel heel erg geïnteresseerd moet zijn in deze materie om alle betogen te volgen.

Het ziet ernaar uit, dat met dit boek, waarin Chambers zijn ideaal het dichtst heeft benaderd: een ideeënroman waarin de taal het belangrijkste is, Chambers zich het verst verwijderd heeft van zijn lezers, die van zijn boeken houden omdat er op een ongebruikelijke manier iets over het leven in aan bod komt. Dàt is wat mij met hoop en vrees doet uitzien naar de volgende delen in zijn reeks.