Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 4

[p. 36]

Aidan Chambers over ‘Nu weet ik het’: ‘Moderne fysica en mystiek raken elkaar’
Lieke van Duin

Natuurlijk, ik was het helemaal eens met mijn collega-recensenten, dat ‘Nu weet ik het’, het nieuwste boek van Aidan Chambers, literatuur van de bovenste plank is. Maar bij mij speelde er nog iets mee: ik herkende er onmiddellijk de geloofsstrijd van mijn eigen puberteitsjaren en daarna in. Sommige poëzie-fragmenten van hoofdpersoon Nik, zoals van het gedicht ‘Kruiswoordraadsel’, zijn bijna identiek aan mijn eigen probeersels van twintig jaar geleden. Slechte poëzie, okay, ik liet het dan ook aan niemand lezen, maar heel geschikt als piekerstramien.

En dan verschijnt er vele jaren later een boek over al die dingen waar je niet over sprak, maar die je 's nachts bijna dwangmatig van je af schreef om maar een paar uur rustig te kunnen slapen. Het zoeken naar jezelf, je wereld- en levensbeschouwing, als literatuur: niet te geloven! Er zijn dus méér jongeren die zulke vragen in stilte in zich laten rondtollen.

In een gesprek bevestigt Chambers dit: ‘Spiritualiteit leeft bij tieners. Uit onderzoek blijkt dat vijftig procent van de jongeren wel eens mystieke ervaringen heeft gehad, meestal als ze alleen zijn in de natuur. Ze praten er nooit over, het behoort tot het onzegbare, maar vergeten doen ze het ook nooit’.

Hoofdpersoon Nik uit ‘Nu weet ik het’ heeft het geluk iemand te ontmoeten met wie hij wél over dit soort ervaringen kan praten, ook al moeten er eerst shockerende gebeurtenissen plaatsvinden voordat het zover komt: Julie, het zeer christelijke meisje op wie hij verliefd wordt - en omgekeerd - raakt zwaar gewond bij een aanslag van een rechtse terreurgroep. Om weer bij zijn positieven te komen gaat Nik naar een klooster, waar hij met al zijn vragen goed opgevangen en begeleid wordt. Julie's handen en gezicht zitten wekenlang in het verband. Daardoor kan ze niet zien en niet schrijven. Maar wel cassettebandjes inspreken. Voor Nik. En wie verhinderd is om naar buiten te kijken, kan altijd nog bij zichzelf naar binnen kijken. Julie spreekt zo vanuit een verhevigd ik, én vanuit de boeken van Simone Weil die ze heeft gelezen. Nik, op zijn beurt, schrijft haar over zijn ervaringen in het klooster. Prachtige passages zijn dat, waarin Chambers zijn eigen ervaringen als kloosterling - hij

[p. 37]

was acht jaar lang monnik in een Anglicaans klooster - heel overtuigend, bijna spannend, neerschreef.

Op die manier kan ‘Nu weet ik het’ jongeren helpen om hun eigen onuitgesproken vragen over zichzelf in relatie tot geloof en kosmos helder te krijgen. Chambers brengt dit complex van twijfels op eigentijdse wijze onder woorden, namelijk door mystiek en kwantummechanica met elkaar in verband te brengen. In de moderne fysica, dat wil zeggen de natuurkunde van na Einstein, is dat al decennia lang een bekend discussiepunt, maar pas de laatste jaren wordt die discussie in bredere kring gevoerd, onder meer door het voor een breed publiek geschreven boek van Fritjof Capra: ‘De tao van fysica’. Voor het eerst duikt het onderwerp nu ook in een jeugdroman op. En, dat zal duidelijk zijn, dat maakt het boek er niet gemakkelijker op.

Nu schrijft Chambers sowieso geen hapklare lectuur. Bij de Kinderjury zal hij wel nooit populair worden. Maar dat ambieert hij ook niet: ‘een schrijver moet dat boek schrijven dat uit zijn pen wil komen. Er zijn al stapels boeken die zich keurig gedragen. Die vervelen me buitengewoon’, zei hij tegen Bregje Boonstra (NRC Handelsblad 27-4-90). De 19-de eeuwse romanvorm, waar we aan gewend zijn en die dus zo lekker wegleest, vindt hij achterhaald. Zo'n roman vormt een universum op zich: een gesloten systeem met een afwetende verteller, die het verhaal in chronologische volgorde naar zijn ontknoping leidt.

Aidan Chambers: Wat we tegenwoordig allemaal weten over de aard van de kosmos kón een 19-de eeuwse schrijver als Flaubert of Balzac ook niet weten. Na de relativiteitstheorie van Einstein is een afwetende verteller, die objectieve feiten weergeeft, niet meer mogelijk. Niets bestaat op zich. Alles is afhankelijk van het gezichtspunt van waaruit iemand, of die nu schrijver, wetenschapper of wat dan ook is, kijkt, en dus ook van de tijd en de plaats van waaruit gekeken wordt’.

Chambers gaat hier in op een filosofisch probleem. In de negentiende eeuw dacht men dat objectieve kennis mogelijk was. Een stoel was uit te drukken in vorm, kleur, gewicht, stijl, materiaalkeuze, comfort, prijs, degelijkheid enzovoort. Nu is dat nog altijd mogelijk, maar, in tegenstelling tot honderd jaar geleden, denkt men veel minder dat de stoel daarmee ook gedefinieerd is. Het is maar wie er naar kijkt, en wanneer, en waar. Voor mij is de witte, plastic klapstoel waar ik op zit een handig, goedkoop zitmeubel. Voor een peuter is het een boot of een auto. Voor een kleuter een onmisbare steunpilaar voor de hut die hij maakt. Voor een vermoeide wandelaar een uitkomst. Voor de yup-met-goede-smaak een massaprodukt dat zijn maisonnette niet in komt en voor de milieuaktivist een schadelijk stuk pvc.

Ook verschil in plaats en tijd maken van het klapstoeltje weer iets anders: op

[p. 38]

het moment dat de eerste plastic klapstoel geassembleerd was, was het een geavanceerd brokje industriële vormgeving, terwijl het over 50 jaar een verboden, want dioxine-producerend voorwerp is, dat op straffe van een boete in speciale pvc-vuilstortplaatsen gedumpt moet worden. Maar in een Afrikaans dorp zonder electra blijft het voorlopig een gewild statussymbool.

Op dit verschijnsel duidt Chambers als hij zegt: ‘Objectieve kennis is niet meer mogelijk. Alleen al door naar iets te kijken geef je commentaar, gewoon door de heel bepaalde persoon die je bent.’ Voor schrijvers geldt dat des te sterker: de verteller verandert, herschept door zijn manier van schrijven het gebeuren dat hij beschrijft.

Dat betekent dat niet meer de dingen of feiten op zich belangrijk zijn - die bestaan zelfs niet meer als zodanig - maar de manier waarop ze onder woorden gebracht worden. De taal wordt belangrijker dan de dingmatige werkelijkheid, bevat zelfs meer realiteitswaarde. Daarom experimenteert Chambers met verschillende tekstsoorten: brieven, gedichten, dialogen, beschrijvingen van filmshots, citaten, thrillerachtige fragmenten en dagboeknotities. Of het werkt met teksten waarboven ‘herhaling’ staat, ‘herstel’ of ‘herstel van herstel’. Om maar te benadrukken dat je eenzelfde situatie op verschillende manieren kunt beschrijven.

Overigens is een dergelijke fragmentiserende schrijfwijze helemaal niet nieuw - een tijdschrift als Raster dankt er hier te lande zijn ontstaan aan - maar in de jeugdliteratuur werd die nog niet eerder zo systematisch toegepast als Chambers doet. (In zijn boeken voor de oudere jeugd wel te verstaan; in zijn boeken voor jongere kinderen, ‘Het geheim van de grot’ en ‘Tirannen’ schrijft hij traditioneler).

In zijn denkbeelden over taal is Chambers geïnspireerd door Ludwig Wittgenstein (1899-1951), die hij zijn filosofische mentor noemt. Met deze is hij van mening dat de taal het centrale thema voor onze eeuw is, maar dat de taal desondanks niet in staat is het wezenlijke van de werkelijkheid uit te drukken. ‘Waarover men niet kan spreken, daarover moet mijn zwijgen’, een uitspraak waarmee Chambers zich schaart onder de grote mystici aller tijden. (Vergelijk: ‘Het tao dat gezegd kan worden, is niet het ware tao’.) Chambers vindt zwijgen de enige manier om met het onzegbare om te gaan. Maar tegelijkertijd kán hij niet anders dan toch trachten het in woorden te vatten. Ook Wittgenstein vindt dat je dat wel moet blijven proberen, maar Chambers zoekt het in een andere richting dan Wittgenstein, namelijk in de poëzie. Poëzie is voor hem het hart van de literatuur. Dat Chambers zelf geen dichter is, is geen probleem: hij laat hoofdpersoon Nik als dichter optreden in diens

[p. 39]

pogingen zijn mystieke ervaringen onder woorden te brengen. (Nik is een middelbare scholier: zijn poëtische schrijfsels hoeven dus niet briljant te zijn).

Maar om zover te komen is het nodig dat hij Julie leert kennen. Zij is in veel dingen zijn tegenpool - zij is bijvoorbeeld diep-gelovig, terwijl Nik zegt atheïst te zijn - maar hun zoeken naar waarheid en hun ontvankelijkheid voor mystieke ervaringen hebben ze gemeen.

Het boek bevat weinig handeling, maar des te meer uitwisseling van gedachten. Nik is daarbij één en al vraagteken, bereid om zich in ervaringsexperimenten te storten, waarvan hij de uitkomst niet weet. Zo wil hij aan de lijve voelen wat de navolging van Christus in onze tijd zou kunnen betekenen, waarop hij zich tenslotte boven een autokerkhof aan een kruis omhoog takelt.

Julie komt bijna over als een heilige, wel levendig beschreven, maar verbazingswekkend zeker van zichzelf en haar geloof. Een zekerheid die ook irriteert. Ze stelt haar hele leven in dienst van Christus - voor haar een ‘zij’, geen ‘hij’ - en is daarin zo griezelig konsekwent, dat ze Nik afwijst als hij met haar naar bed wil, niet omdat ze niet verliefd op hem zou zijn, want dat is ze wel, maar puur om uit te vinden of ze die verleiding wel kan weerstaan.

Chambers vertelt weinig over Julie's verleden, over hoe ze zo overtuigd is geraakt van haar geloof en van de opvatting dat God vrouwelijk is, terwijl we over Nik's achtergrond wel allerlei informatie krijgen. Chambers vindt dat logisch, want, zo zegt hij: ‘Nik is de hoofdpersoon en Julie leer je hoofdzakelijk gefilterd door het bewustzijn van Nik kennen. Dus weet je als lezer over Julie alleen wat Nik weet en dat is deels een fantasie van hemzelf: hij idealiseert haar. Bovendien: híj bepaalt wat hij over haar kwijt wil aan de lezer en de vraag hoe zij zo geworden is, beantwoordt hij niet.

Hoe Julie ertoe komt om Christus simpelweg “zij” te noemen hoeft ook niet zo expliciet uitgewerkt te worden. Ik vind het irritant als lezers alles op een presenteerblaadje aangereikt willen krijgen. Misschien ligt het aan mijn kloostertraining dat ik vind dat een tekst je het ruwe materiaal moet geven, waaraan je je gedachten kunt ontwikkelen, emotioneel en intellectueel, zodat je zelf aan de tekst aspecten toevoegt die op dat moment belangrijk voor je zijn. Dat hoeft de tekst niet voor je te doen.’

De mogelijkheid om meer informatie over Julie's achtergrond te verschaffen vanuit het vertellersstandpunt, dat ondanks alles toch óók in het boek voorkomt (zij het sporadisch), wijst Chambers met klem van de hand: ‘Dat kan niet, want het bewustzijn van Nik is bepalend! Alle drie de boeken worstelen met dat probleem van wie het verhaal eigenlijk vertelt. Dat is een reusachtig probleem en het speelt in “Nu weet ik het” nog sterker dan in de voorgaande boeken. Ik wil er nu niet verder op in gaan, want deze roman ligt heel dicht tegen het ontstaan van het volgende boek, “The toll-bridge” aan, en ik wil dat probleem

[p. 40]

al schrijvende oplossen, niet in interviews’. De schrijver is het ook niet eens met de interpretatie dat Julie als een halve heilige afgebeeld is: Ik vind haar absoluut niet heilig. Ze gedraagt zich bijvoorbeeld schandalig naar Nik toe, wat seks betreft. Ze gebrúikt hem, namelijk om zichzelf te testen. Ik schrijf nooit zoiets belangrijks in een roman als ik in mijn eigen leven geen referentiepunt kan vinden voor de echtheid ervan. Ik deed het namelijk zelf, voordat ik monnik werd. Om te kijken hoever ik kon gaan. Ik vind Julie dus juist heel levensecht, vol zwakheden. Als adolescenten een roeping vinden, kunnen ze daar zo compromisloos in zijn, zo vreselijk overtuigd van hun eigen gelijk. Op het gênante en arrogante af. Maar zo was ik zelf als jongeman. En zo is Julie ook. Zo is de menselijke natuur’.

Nik is echter erg onder de indruk van Julie's opvattingen en leefwijze. Aan het eind van het boek komt hij dan ook tot de conclusie dat als Jezus nú op aarde terug zou komen, hij een vrouw zou zijn. Daarbij gaat het niet zozeer om Jezus als vrouw, maar om Jezus als het vrouwelijke in de mens: ‘Je zou haar niet herkennen, want ze is niet één, maar allen’.

Chambers: ‘Pure logica: als God inclusiviteit is, kán hij geen “hij” zijn, want dat sluit het “zij” en “het” uit. Door Julie ziet Nik dat de kwaliteiten die nú nodig zijn om de wereld te verlossen, vrouwelijke kwaliteiten zijn.’

Julie's geloof heeft soms Boeddhistische trekken. Chambers vindt dat niet persé Boeddhistisch, maar poëtisch, op een manier die ze van Simone Weil heeft: ‘Het ligt ook dicht tegen ideeën van Teilhard de Chardin aan. Die zei: het is de bestemming van de mens om God te worden. Nik neemt dat over: God is in alle mensen: ze zijn niet slechts fragmenten van God, ze zíjn God. Dat sluit aan bij zijn interesse voor de kwantummechanica. De moderne natuurwetenschap grenst immers aan mystiek. Moderne fysici komen de laatste tijd tot de hachelijke conclusie dat het universum een actief bewustzijn is, een begrip dat heel dicht bij het woord God komt. Als Nik zichzelf aan het kruis omhoog gehesen heeft, is het voor hem alsof hij in een zwart gat verdwijnt en in een ander universum terechtkomt. Hij is definitief veranderd.’

Op zulke momenten dat hij het onzegbare beleeft, uit Nik zich in poëzie. Behalve als hij aan het kruis hangt, gebeurt dat bijvoorbeeld ook als hij in het klooster het silentium meemaakt, de uren waarin niet gesproken mag worden. Poëzie is voor Chambers de enige manier om het onzegbare uit te drukken, om door gemeenplaatsen heen te breken. Dat betekent dat Chambers in ‘Nu weet ik het’ niet alleen moderne fysica met mystiek verbindt, maar dat de poëzie daar ook onverbrekelijk bij hoort, als in een ideale driehoeksverhouding; moderne fysica, mystiek en poëzie.

[p. 41]

Chambers: ‘Poëzie is waar het gebeurt. Nik vindt vormen van schrijven uit die hem in staat stellen zo met de taal te spelen dat hij het onzegbare kan uitdrukken. Hij ontdekt dat als je geconcentreerd naar de stilte luistert, deze tot je gaat spreken in concepties die een talige vorm kunnen aannemen. Op zich vindt hij niets nieuw uit, want alle woorden op zich bestaan al. Het gaat om het herstruktureren, het nieuwe verbanden leggen. Dat is precies hoe Einstein zijn relativiteitstheorie ontwikkelde: al zijn materiaal lag voor het grijpen, maar hij legde verband tussen verschijnselen waar men nooit eerder op gekomen was. En daaruit kwam en nieuwe manier van denken voort, die ons tenslotte in staat stelde om naar de maan te gaan’.